Makroiqtisodiyot

Tarmoqlararo raqobat turli tarmoqlar korxonalari o‘rtasida eng yuqori 
foyda normasi olish uchun olib boriladigan kurashdan iborat. 
Bunday raqobat 
kapitallaming foyda normasi kam bo‘lgan tarmoqlardan foyda normasi yuqori 

---

9 
tarmoqlarga oqib o‘tishiga sabab bo‘ladi. Yangi kapitallar ko‘proq foyda 
keltiruvchi sohalarga intilib, ishlab chiqarishning kengayishiga, taklif ko‘payishiga 
olib keladi. Shu asosda, narxlar pasaya boshlaydi. Shuningdek, foyda normasi ham 
pasayadi. Kam foyda keltiruvchi tarmoqlardan kapitalning chiqib ketishi teskari 
natijaga olib keladi: bu yerda ishlab chiqarish hajmi o‘zgaradi, tovarlarga bo‘lgan 
talab ular taklif qilishidan oshib ketadi, buning oqibatida narxlar ko‘tariladi, shu 
bilan birga foyda normasi oshadi. Natijada tarmoqlararo raqobat obyektiv ravishda 
qandaydir dinamik muvozanatni keltirib chiqaradi. Bu muvozanat kapital qayerga 
sarflanganligidan qat’iy nazar, teng kapital uchun teng foyda olinishiga intilishni 
ta’minlaydi. Demak, tarmoqlararo raqobat kapital qaysi tarmoqqa kiritilmasin, 
xuddi shu tarmoq foyda normalarini o‘rtacha foyda normasiga «baravarlashtiradi».
Iqtisodiy adabiyotlarda 
bir tarmoq ichidagi raqobatning 
to‘rtta shakli 
alohida ajratib ko‘rsatiladi. Bular sof raqobat, sof monopoliya, monopolistik 
raqobat va oligopoliyadir.
RAQOBAT ISHTIROKCHILARNING ASOSIY MAQSADLARI 
RAQOBAT 
ISTE’MOLCHI VA 
XARIDORLAR 
O’RTASIDA 
ISLAB 
CHIQARUVCHI VA 
SOTUVCHILAR 
URTASIDA 
ASOSIY 
MAQSADLAR 
KO’PROQ 
NAFLIKKA 
ERISHISH 
KO’PROQ 
FOYDA OLISH 

---

10 
2. Raqobat va monopoliyaga ta’sir etuvchi omillar 
 Sof raqobat 
sharoitida bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchi 
tarmoqda juda ko‘p sonli korxonalar mavjud bo‘ladi. Yuqori darajada 
tashkil qilingan bozorda ko‘plab sotuvchilar o‘zlarining mahsulotlarini 
taklif 
qiladilar. 
Ayni 
paytda, 
ushbu 
mahsulot 
xaridor 
va 
iste’molchilarining soni ham juda ko‘p bo‘ladi. Sof raqobatli bozorda 
alohida korxonalar mahsulot narxi ustidan nazorat o‘mata olmaydi yoki 
nazorat sezilarsiz darajada bo‘ladi. Chunki har bir korxonada umumiy 
ishlab chiqarish hajmi uncha katta bo‘lmaydi. Shu sababli alohida 
korxonada ishlab chiqarishning ko‘payishi yoki kamayishi umumiy 
taklifga, demak mahsulot narxiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydi. Sof 
raqobat sharoitida yangi korxonalar tarmoqqa erkin kirishi, tarmoqda 
mavjud bo‘lgan korxonalar esa uni erkin tashlab chiqishi mumkin. 
Xususan, yangi korxonalaming paydo bo‘lishi va ulaming raqobatli 
bozorda mahsulotlarini sotishga huquqiy, texnologik, moliyaviy va 
boshqa jiddiy iqtisodiy to‘siqlar bo‘lmaydi.