Maks Plank. Kvant nazariyasi. Mikrodunyodagi inqilob
Yüklə 3,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Yuoqrodagi rasmda
: 1929 yil 28-iyul. Plank Eynshteynga Maks Plank medalini topshirmoqda. Pastdagi rasmda : Maks Plank va Nils Bor Kopengagenda. 1930 yil. 101 Plank rejalashtirgan ma‟ruza amalga oshmasligi ma‟lum bo„lgach, nisbiylik nazariyasi bo„yicha ma‟ruza qilish uchun Eynshteyn o„rniga Maks fon Laueni taklif qiladi. Lekin u asl nemis bo„lishiga qaramay, ma‟ruza baribir natsistlarning bosimi ostida, antisemitizm hamda millatchilik tashviqotlari bilan yo„g„rilgan tarzda o„tdi. Ma‟ruza zaliga kiraverishda fanatik natsist faollari, millatchi olim lenard tomonidan imzolangan va antisemitizmga targ„ib qiluvchi mazmundagi matn va karikaturalar bilan ishlov berilgan varaqalar tarqatishdi. Unda nisbiylik nazariyasi – yahudiylarning o„ylab chiqargan uydirmasi ekani va u asl nemis kishisi uchun qabul qilib bo„lmaydigan yot g„oya ekanligi ta‟kidlangan. Lekin bu hali holvasi edi. Natsistlar hokimiyatni qo„lga olishgach, millatchilik yanada favqulodda keskin tus oldi. gitler hukumatni egallagan vaqtda Eynshteyn AQSHda bo„lib turgan edi va vatanida yuz bergan siyosiy o„zgarishlardan xabar topgach, Germaniyaga qaytmaslikka qaror qildi. Lekin bu bilan natsistlar Eynshteynni ta‟qib qilishdan tiyilishmadi. Yangi tarkibdagi fashistik hukumatning madaniyat va ta‟lim vaziri sifatida ish boshlagan shaxs, fanlar akademiyasiga talabnoma yo„llab, Eynshteynni barcha akademik unvonlardan mosuvo qilinishini va fanlar akademiyasi a‟zoligidan chetlashtirilishi kerakligini talab qilgan. Garchi bu paytda Eynshteyn allaqachon butun dunyoga dong„i ketgan mashhur olim bo„lib tanilib ulgurgan hamda, uning nufuzi aslida nemis fanlar akademiyasi uchun katta orbo„ bo„lgan bo„lsa ham, lekin fashistlarning uni badnom qilishlari uchun, uning millati nemis emasligi kifoya edi. Shu tarzda Plank o„ta qiyin va murakkab bo„lgan davr - natsistlar rejimi bilan murosa yoki ixtilof orasidagi tanlov davri boshlandi. U aslida o„ta konservativ ruhda tarbiya topgan asl millatparvar nemis edi. Yoshlik yillarida milliy g„oya va monarxiya g„oyalari bo„yicha targ„ibotchilik ishlari bilan ham shug„ullangandi. Aytish mumkinki, u asl nemis mentaliteti suyak-suyagigacha singib ketgan millatparvar shaxs bo„lgan. Shu sababga ko„ra u avvaliga nemis millatini oliy irq deb e‟lon qilib, faqat nemislarnigina inson o„rnida ko„ruvchi, boshqa millatlarga esa past nazar bilan qaraydigan natsistlar rejimiga xayrixoh bo„lgan bo„lsa ehtimol. Balki shu sababdan u avvaliga bu manfur rejim bilan ochiqchasiga kurashmagandir. Biroq u, bunday noma‟qul siyosat Germaniyada yashovchi nafaqat alohida millatlarning, balki butun nemis jamiyatining boshiga kulfat bo„lishi, mislsiz balolarga giriftor qilishini his etgan, oldindan ko„ra bilgan. U yangi fashistik hukumat yahudiylarga nisbatan beshavqat adolatsizlik qilayotganini yaxshi anglardi va bundan avvalo nemis ilm-fani jabr ko„rishidan qattiq iztirob chekardi. Plank uchun ardoqli bo„lgan olimlardan nafaqat Eynshteyn, balki Liza Meytner va Maks Bornlar hamaslida yahudiy millatiga aloqador edilar. Maks Plank esa, agar olmon ilm-fani olamidagi o„z yetakchilik va rahbarlik nufuzini yo„qotadigan bo„lsa, uning o„rniga kelishi mumkin bo„lgan millatchi olimlar – lenard va shtarklardan bundan ham battarini kutish mumkinligi yaxshi fahmlardi. Ular o„zlarining antisemitizm va fanatik radikal millatchilik bilan yo„g„rilgan g„ayriinsoniy tushunchalari orqali, nemis akademik olamidan nafaqat yahudiy olimlarni, balki shunchaki nemis bo„lmagan, 102 boshqa millat vakillarini ham quvib solishiga shubha qilmasdi. Bu esa, Germaniyaning ilmiy texnikaviy va sanoat salohiyati uchun tiklab bo„lmas yo„qotish bo„lishi aniq edi. Shu tarzda Plank, natsistlar rejimiga qarshi mo„tadil kurashuvchi o„rta pozitsiyani tanlashga majbur bo„ldi. Balandparvoz manifestlarga qo„shilmaslik (uning xotirasidan hali axmoqona «93-lar manifesti» ko„tarilmagan edi) hamda, natsistlar siyosatini ma‟qullamaslik uning asosiy fuqarolik pozitsiyasiga aylandi. Amalda qaror topgan jinoiy rejim, ya'ni, gitlerning fashistlar diktaturasiga qarshi esa, yashirincha, parda ortidan kurashishga kirishdi. U radikal millatchilarning nemis ilm-faniga yetkazayotgan zararini imkon qadar minimallashtirishga harakat qilardi. 30-yillar o„rtalariga kelib nemis jamiyatida ikkiyoqlamalik yuzaga keldi. Bular: natsistlar rejimidan jabr ko„rgan va uning zulmlariga chiday olmayotgan, lekin bo„ysunishga majbur bo„lgan aholining katta qismidan iborat birinchi qatlam; hamda, natsitlarning fanatik millatchilik siyosatini ma‟qullovchi, Germaniyaning I-jahon urushidagi yo„qotishlari va sharmandali mag„lubiyati uchun, yangi hukumat boshchiligida o„ch olinishidan umidvor ikkinchi qatlamlar bo„lgan. Plank birinchi qatlamga mansub bo„lib, o„zining jamiyatdagi erishgan obro„si va nufuzining kuchi bilan ushbu toteng kurashda ayrim kichik g„alabalarga ham erishdi. Mening begunoh va himoyasiz millatdoshlarimi yo„q qilish uchun e‟lon qilingan makkorona urush, meni dunyoda qo„limdan kelgan barcha ishni tarozining o„zim tarafdagi pallasiga tashlashimga majbur qilimoda. Eynshteynga qaratilgan ayirmachilik siyosati yuzasidan aynan u qaror qabul qilishi kerak edi. Bitta qaror va imzo bilan u, Eynshteyn darajasidagi nufuzli olimni o„z safidan quvgan fanlar akademiyasi raxbari sifatida sharmanda bo„lish yoki, uning sha‟ni uchun kurashib, qaltis siyosiy vaziyatda yahudiy olimni yonini olgani uchun juvonmarg bo„lib ketishi ham mumkin edi. Bunday chigal vaziyatda Plank hiyla ishlatishga majbur bo„ldi. U Albert Eynshteynga xat yo„llab, Prussiya fanlar akademiyasidagi o„z o„rnidan ixtiyoriy voz kechishni taklif qildi. Bu orqali u akademiyadagi ichki muhitni saqlab qolishga va boshqa olimlarning noroziligini minimallashtirishga uringan edi. Eynshteyn Plank aytganidek qildi va o„z ixtiyoriga ko„ra akademiya a‟zoligidan voz kechib, iste‟fo e‟lon qildi. Bu haqida eshitgan fashist madaniyat va ta‟lim vaziri, juda qattiq jazavaga tushib asabiylashgan ekan. Chunki u Eynshteynni oshkora ravishda akademiyadan quvib sharmanda qilishni hamda, bu orqali antisemitizm uchun o„ziga xos reklama uyishtirishni ko„zlagan edi. Plankning ishlatgan hiylasi uning ushbu makkorona rejasiga to„sqinlik qildi. Garchi bu holat Plankning haq bo„lib chiqqanini tasdiqlasa ham, lekin Eynshteyn va boshqa 103 yahudiylar uchun, u – himoya qilish o„rniga murosasozlikka o„tib olgan chorasiz kimsa o„laroq namoyon bo„ladi. Eynshteyn Plankning o„ziga nisbatan hech qanday shaxiy husumati yo„qligini bilardi. Fashistlar siyosati uning hayotini ikkita qarama- qarshi qismga bo„lib qo„yganini ham yaxshi tushunardi. Garchi Eynshteyn iudaizm diniga mutlaqo e‟tiqod qilmagan va yahudiy millatining diniy hamda milliy an‟analaridan yiroq shaxs bo„lgan bo„lsa-da (aytish mumkinki u faqat rasmiy hujjatlarga ko„ra yahudiy bo„lgan xolos, turmush tarzi va tushunchalari o„rta statistik nemisdan mutaloq farq qilmagan), u bilan yuz bergan holat, Germaniyada yashovchi boshqa olimlarni ham o„z milliy kelib chiqishi haqida qayg„urishga majbur qildi. Plank hamda, natsistlar orasidagi ziddiyatning boshqa bir yaqqol ko„rinishi Frits gaberning vafotidan keyin sodir bo„ldi. 1933 yilda fashistlar hukumati, kelib chiqishiga ko„ra oriylar irqiga mansub bo„lmagan har qanday davlat xizmatchisini ishdan bo„shatish haqida qonun qabul qilishdi. Lekin ushbu qonunning bir o„ziga xosligi bo„lib, unda mazkur hujjat I-jahon urushi davomida Germaniya tarafda jang qilgan va kelib chiqishiga ko„ra oriylar irqiga mansub bo„lmagan amaldorlarga tadbiq etilmasligi ko„zda tutilgandi. Shuningdek, hozirda davlat xizmatida bo„lgan va otasi yoki onasi tomonidan birorta yaqin qarindoshi Germaniya armiyasi safida xizmat qilgan boshqa millat vakillari ham qonunda istisno qilingan edi. Shunga muvofiq, Gaber ham istisnoli tariqaga mansub edi, chunki uning I-jahon urushi yillarida nemis armiyasi uchun ko„rsatga xizmatarini hatto fashistlar ham e‟tirof etishardi. Biroq u o„zi uchun berilgan imtiyozdan voz kechdi. U o„z bayonotida: xodimlarni doimo faqat malaka va iste‟dodiga qarab tanlagani va odamning ijtimoiy kelib chiqishi, milliy mansubligi uni hech qachon qiziqtirmaganligini, qolaversa, endi yosh bir joyga borib qolganida, hayotiy tamoyillarini o„zgartirish vaqti emasligini ta‟kidlangan. Shu vajga ko„ra, Gaber Germaniyani tashlab chiqib ketdi. Bu esa, nemis fanatik millatchilari orasida unga nisbatan beayov radikal tahsviqot avj olishiga olib keldi. Frits Gaber uzoqqa bormadi. U o„zi siyosiy boshpana topgan Shveytsariyada mamlakatida infarktga duchor bo„ldi va uning asoratlari tufayli vafot etdi. Maks fon Lauening taklifiga ko„ra, Plank kayzer Vilgelm ilmiy jamiyatida, barcha olimlar ishtirokida Gaber xotirasi uchun maxsus yig„in-marosim tashkillashga qaror qildi. Davlat xizmatchilarining ushbu marosimga qatnashishi madaniyat va ta‟lim vazirligi tomonidan ta‟qiqlanganiga qaramay, zal odamlar bilan liq to„ldi. Xotira marosimida xalqaro jurnalistlar, hamda, davlat xizmatchilari nomidan ularning oila a‟zolari qatnashib, marhum olimni munosib tarzda yodga olishdi. Ushbu jarayon, amaldagi mavjud rejim siyosatiga zid bo„lgan ochiqdan-ochiq bo„sunmaslik akti bo„lgan dyish mumkin. Bu marosim shtark va lenardlar tomonidan Plank va fon Lauega qarata yana ta‟na toshlari otilishi uchun asos bo„lib xizmat qildi. Bir tarfda Plank va fon Laue, ikkinchi tarafda shtark va lenardlar bo„lgan ochiq ziddiyat, 30-yillarning oxirigacha, aniqrog„i, shtarkning o„zi ishongan natsistik 104 hukumat tomonidan egallab turgan lavozimiga layoqatsiz deb topilib, ishdan bo„shatib yuborilgunicha davom etdi. Lekin bu bilan qarama-qarshilik susayib qolmadi. Plank va fon Lauelarning ko„kragiga faqat II-jahon urushi tugab, fashistlar diktaturasiga barham berilgach shamol tegdi. Hukumat tepasida natsistlar turar ekan, Eynshteyn va uning muallifligidagi har qanday ilmiy ishni, shu jumladan olamshumul nisbiylik nazariyasini ham qat‟iy senzura bilan cheklab qo„yishdi. Biroq, shunday qaltis vaziyatda ham, Plank hamda fon Laue nisbiylik nazariyasi haqida bir necha bora ilmiy ma‟ruzlar qilishga muvaffaq bo„lishdi. Bunda ular ehtiyotkorlik yuzasidan nisbiylik nazariyasining muallifi haqida og„iz ochmaslikni ma‟qul ko„rishgan. Masalan, fon Laue 1942 yilda fizikaga doir kitob yozayotgan vaqtda, plank unga tegishli maslahat yo„l-yo„riq ko„rsatar ekan, nisbiylik nazariyasi haqidagi bobda Eynshteynni tilga olmaslikka chaqiradi. Fon Laue ustozi aytgandek qiladi. Lekin bu qadam unga keyingi ko„plab horijiy chiqishlarida ta‟na qilishlari uchun asos bo„lib qoldi. Bu kabi, sirtdan qo„rqoqlikka o„xshab ko„rinadigan hatti-harakatlardan tashqari Plank ba‟zan, qat‟iyat va jur‟at bilan ayrim keskin qadamlarni ham tashlab turardi. Gaber xotirasi bilan bog„liq marosimdan tashqari uning yana bir shunday dadillik bilan qilgan bayonotini esalb o„tish o„rinlidir. II-jahon urushi eng avjiga chiqib, fashistlarning blitskriglari keng ko„lamda muvaffaqiyat keltirayotgan bir paytda, Maks Plank nemis-fashist ofitserlari klubida chiqish qilar ekan, Eynshteynni jahon ilmiy tafakkurining eng ilg„or namoyondasi sifatida yodga olib o„tadi. Aynan o„sha chiqishdan keyin, natsistlar Plank uchun ham, har qanday ma‟ruzalar bilan chiqish qilishga ta‟qiq joriy etishgan. Bunday mardonavor chiqishdan va unga nisbatan joriy qilingan ta‟qiqdan keyin, Plankning obro„si bir yoqlama keskin tushib ketdi. Bundan uning dushmanlari behad xursand bo„lishdi. Natsist amaldorlari keyingi bir necha yil davomida Plank ham kelib chiqishiga ko„ra yahudiy ekanligi haqida gap tarqatishdi. Bunda ham shtark va lenardlarning qo„li bo„lgan bo„lsa ajab emas. Qaysidir bir radikal antisemit millatchi olim esa, Plank vujudida oqayotgan qonning qismi yahidiy qoni ekanini ham hisoblab chiqqan ekan. Fashistlarning yetakchilaridan biri Gebbels ham ochiq bayono berib, Plankning mavjud davlat rejimini juda sust va erinchoqlik bilan qo„llab-quvvatlayotganlikda aybaldi. Boshqa tarafdan olib qarasak, kelib chiqishiga ko„ra yahudiy bo„lgan mashhur fizik Emil Varburgning qizi, fiziologiya bo„yicha Nobel mukofoti laureati Otto Varburgning singlisi bo„lgan Lotta Varburgning bir qaydini ham eslab o„tish lozim. Lotta Varburg Plankning chiqishlaridan birida nemis ilm-fanini qo„llab-quvvatlayotganligi uchun gitlerga minnatdorchilik bildirganiga guvoh bo„lgan ekan. Bundan qattiq ranjiga Lotta o„z kundaligida quyidagicha qayd qoldirgan: |