Maks Plank. Kvant nazariyasi. Mikrodunyodagi inqilob

Dahahstli yolg„on! 
[...]
Plankni nomini tilga oluvchi har qanday kishi uni 
haqg„oy halol odam deb ataydi. Hayotining so„gigacha u halol va xolis, o„z 
hayotiy tamoyillariga sodiq inson niqbini taqib yuradi. Uning so„nggi 
yillardagi mislsiz qo„rqoqligi va xarakterining bo„shligigi singari salbiy 
jihatlari bilan liq to„la hayotining haqiqatini hech kim bilmaydi. Hech kim...
» 
Paradoksal vaziyat, to„g„rimi? Shunisi qiziqki, Lotta Varburgning otasi Emil 
Varburg, aynan Plankning da‟vosi va sa‟y-harakatiga ko„ra, 1933-yilgi qonun 
istisnosi doirasiga tushib, kayzer Vilgelm nomidagi Biokimyo Instituti direktori 
lavozimini, umrining oxirigacha saqlab qolgan edi.
Balki, ayni satrlarni mutolaa qilayotgan aziz kitobxon Plank shaxsiga nisbatan 
o„z mustaqil bahosini berishga uriib ko„rar? U qo„rqoq bo„lganmi? U aslida haqiqatan 
ham halol va haqg„oy odam bo„lganmi? Hozirda bizga o„tmish haqida so„z yuritib, 
o„sha paytda yashagan kishilarning harakatlari yoki harakatsizliklariga baho berish 
oson. Biz tarix kitoblari, kino va hujjatli filmlar hamda, boshqa-boshqa ko„plab 
manbalar orqali o„sha manfur fashistik rejimning butun insoniyatga qarshi qilgan 
jinoiy hunrezliklarini yaxshi bilamiz. Millatchilikning eng katta balolaridan 
xabardormiz. Lekin, shuni unutmaslik kerakki, bunday iflosliklar, jinoyat va 
hunrezliklar haqida hozirgi tinch-sokin zamonda oyoq uzatib o„qib yotish boshqa 
narsa, quturib ketgan vahshiy yirtqichdek o„ngu-so„ldan na‟ra tortib kelayotgan o„sha 
manfur rejimli fashistlar hukumati bayrog„i ostida 13 yil yashab, ko„z o„ngida sodir 
bo„layotgan adolatsizliklar, terror, hamda, bashariyatga qarshi qilinayotgan 
jinoyatlarga chidab, ta‟qib, bosim va ayblovlar zanjiriga bardosh berib hayot 
kechirish mutlaqo boshqa narsa. Urush tugab, fashizm balosidan qutulgach, 1946 yil 
17-iyun kuni Gyottingenda qilgan ma‟ruzasida Plank quyidagi gaplarni aytgan edi: 
«
Ba‟zan axloq va samimiyat standartlarini chetlab o„tish yoki ularga nisbatan 
yengil-yelpi munosabat bo„lish holatlari uchrab turadi va bu narsa nafratga 
loyiqdir 
[...]
 Bunday yondoshuv asosida haqiqatdan yiroqlashganlik uchun, bu 
tarzda o„zini oqlaydiganlar bilan hech qanday sharoitda hech qanaqasiga 
murosa qilib bo„lmaydi. Ushbu axloqiy me‟yorlarni buzish uchun hech 
qanday bahona asos bo„la olmaydi. Hattoki vaqtinchalik, kechiktirib bo„lmas 
moddiy ehtiyoj uchun ham bunday qilish yaramaydi. Bilib turib, ongli 
ravishda bu ishga qo„l urgan kimsa, o„z mol-davlatini kulini o„zi ko„kka 
sovurayotgan aqlsiz kishiga o„xshaydi. Bunday qilgan odam, ertami, kechmi, 
o„zi o„ylamay qilgan ishining kasofatiga qoladi
». 
Axloq me‟yorlari va samimiyat, hamda xolislik haqida shunday gapirayotgan 
odam, haqiqatan ham vijdoni toza va mard inson bo„lishi kerak, yoki, ikkiyuzlamachi, 
munofiq shaxs bo„lishi kerak. Plank haqida esa, munofiq yoki, ikkyuzlamachi bo„lgan 
deyish qiyin... 

---

106 
Maks Plank 1933 yilning 16-may sanasida, yaqindagina hukumat boshlig„i sifatida 
ish boshlagan adolf gitler bilan uchrashdi. U yahudiylarga qarshi qaratilgan 
millatchilik siyosati, nemis ilm-fani uchun tiklab bo„lmas og„ir talofot yetkazishini 
tushuntirmoqchi edi. Plank bu uchrashuv haiqda keyinchalik o„z hamkasblariga 
so„zlab bergan. Uning aytishicha, yahudiylar haqida gap ochilgach, gitler avvaliga 
bosiqlik bilan, hotirjam ohangda, yahudiylarga nisbatan hech qanday shaxsiy g„arazi 
yo„qligini ta‟kidlagan. Keyin esa, u barcha qatori yahudiylarni ham albatta himoya 
qilishi haqida to„xtalib, o„zining faqat komunistlarga qarshi ekanini aytgan. Shundan 
so„ng, o„z og„zidan «komunistlar» so„zi yangrashi hamonoq u tutoqib keta boshlagan 
va asta-sekinlik bilan ovozini balandladib, avval, hamma yahudiylar yoppasiga 
komunist ekani, komunistlarni esa yo„q qilish lozimligini aytib baqira ketgan ekan. 
Shundan so„ng u xuddi telbalardek jazavaga tushib, yahudiylardan nafratlanishini, 
ularni himoya qilmoqchi bo„lganlarni ham, shu jumladan Plankdek nufuzli olimlarni 
ham ayamasligi aytib qichqirgan. Eynshteyn bu haqidagi xotiralarda, gitler Plankni 
hatto konsentratsion lagerga badarg„a qilmoqchi ham bo„lgani haqida yozgan.
O„sha vaqta Geyzenberg Leyptsig universitetida professor bo„lib ishlardi. 
Aynan 1933 yilda yahudiy millatiga mansub o„qituvchilarning ommaviy ravishda 
ishdan bo„shatilishi boshlandi. Leyptsigda professor Levi ismli kuchli matematik olim 
ishlardi va u ham yahudiy bo„lgan. Geyzenberg hamda butun universitet jamoasi 
Levini qattiq hurmat qilishardi. Ushbu olimning hukumat tomonidan majburiy ishdan 
bo„shatilishi, universitet mehnat jamoasida keskin norozilikni keltirib chiqardi. Qattiq 
ranjigan Geyzenberg hamda unga maslakdosh bo„lgan yana bir necha ilmiy xodimlar 
ommaviy ravishda ishdan iste‟fo berish orqali, yuritilayotgan axmoqona siyosatga 
qarshilik qilishmoqchi bo„lishdi. Lekin, ishdan bo„shash haqida ariza yozishdan 
avval, Geyzenberg Berlinda, Plank huzurida mehmon bo„lib, ko„pni ko„rgan qariya 
hamkasbidan maslahat so„raydi. Geyzenbergning aytishicha, bu vaqtda allaqachon 
yoshi 75 dan o„tgan gerr professor Plank, diqqatchilikdan juda zada bo„lib, nihoyatda 
horg„in qiyofada, kuchli ruxiy zo„riqishlar tufayli o„ta achinarli ahvolda qolgan ekan. 
Plank Geyzenbergga gitler bilan bo„lib o„tgan uchrashuv suhbat haqida so„zlab 
beradi. Geyzenberg o„sha kuni Plankning aytgan gaplari haqida o„z qaydnomalarida 
quyidagilarni yozib qoldirgan: 
«