Maks Plank. Kvant nazariyasi. Mikrodunyodagi inqilob

k
konstanta mavjud bo„lgan: 
Bu formulaga amaliy tajribadan olingan natija qiymatlarini qo„yib ko„rish orqali, 
h
va 
k
ning son qiymatlarini hisoblab chiqarish mumkin. Plank, 
R
kattalikdan hamda 
R
=
N
A
k
munosabatdan kelib chiqib, Avogadro sonini hisoblab chiqa oldi. Erishilgan natija o„sha 
davrda ma‟lum bo„lgan kattalikka muvofiq kelar edi. Bundan tashqari, o„sha paytda 
elektroliz qonunlariga ko„ra bir valentli ionning bir molidagi elektr toki miqdorini 
aniqlashning imkoni bor edi. Bunga asosan Plank elektronning zaryadini hisoblab topa oldi. 
Demak: qora jism nurlanishi qonuni asosida, turli xil fizik hodisalar bilan bog„liq bo„lgan 
har xil konstantalarni – Avogadro soni hamda elektron zaryadini hisoblab topish mumkin!

---

124 
Maks Plank tomonidan qora jism nurlanishini o„rganilishi esa, Plank qonunida 
ishitirok etuvchi ikkita universial konstantalarni 
h
va 
k
ning son qiymatini aniqlash 
imkonini berdi. O„z navbatida, alohida ravishda aniqlangan ideal gaz doimiysining 
qiymati, hamda, 
k
ning qiymatini aniqlash orqali Plank, bir mol moddadagi 
molekulalar miqdorini, ya'ni, Avogadro sonini hisoblab topishi mumkin bo„ldi. 
Elektroliz qonunlaridan va Avogadro sonidan kelib chiqib esa, elektronning zaryadini 
hisoblab chiqarish imkoni yuzaga keladi. Shu tarzda, Boltsmanning barcha fizik 
tizimlar uchun bir xil bo„lgan proporsionallik koeffitsiyentiga ega entropiya qonuni, 
qora jism nurlanishi, ideal gazlarning bosimi hamda elektroliz singari turlicha fizik 
hodisalarni o„zaro bog„lash, ular orasidagi aloqadorlikni o„rnatish imkonini berdi.
ELEKTRON ZARYADI 
Plankning qora jism nurlanishi, gaz doimiysi hamda, 
elektroliz qonunlari orasidagi konstantalar orqali hisoblab 
chiqargan elektronning zaryadi qiymati, hozirda qabul qilingan 
qiymatga juda yaqin bo„lgan. Dastlabki vaqtlarda bu qiymatga 
olimlar unchalik katta ahamiyat qaratishmagan va uni ikkinchi 
darajali xulosalar qatoriga kiritishgan. Keyinchalik Plankning 
ushbu natijasining ham ilmiy ahamiyati beqiyos katta ekanligi 
ma‟lum boldi. Ernest Rezerford, Plankning qora jism nurlanishiga 
oid qonunning tajribaviy tekshiruvlari asosida keltirib chiqarilgan 
elektron zaryadi qiymati haqidagi maqolani sinchiklab o„qib 
chiqdi. Plank keltirgan qiymat, Rezerforning o„zi tominidan 
amalga oshirilgan to„g„ridan-to„g„ri o„lchash natijalari bilan 
nihoyatda yaqin, lekin ancha avalroq J.J. Tomson tomonidan qayd 
etilgan qiymatdan biroz farq qilardi. Bu voqealarda bir necha yil 
o„tib, boshqa bir yorqin fizik olim Nils Bor Manchesterga – Rezerford qo„l ostiga ishlash uchun 
yetib keladi va unga o„zining atom strukturasi haqidagi hali e‟lon qilinmagan homaki 
maqolasini birinchi bo„lib o„qishga beradi. Rezerford Borni kuchli rag„batlantiradi va ishni 
shunday davom ettirish kerakligini aytib, maqolani albatta va tezroq chop ettirish kerakligini 
ta‟kidlaydi. Rezerfordning fikricha, Borning maqolasida ilgari surilgan fikrlarda mazmunan 
qarama-qarshiliklar mavjud bo„lib, ularda ilgari surilgan ba‟zi g„oyalar mumtoz fizika 
tamoyillariga mos tushmasa-da, lekin undagi yangicha fikrlash va muammoga nisbatan 
qo„rqmay bostirib borish hislatilari tahsinga sazovor bo„lgan ekan. Biroq Rezerfordning 
keyinchalik tan olishicha, o„shanda Borni qo„llab quvvatlashiga va uning inqilobiy goyalarini 
qo„rqamay yoqlashiga sabab, uning maqolasidagi faktlar bir muddat avval Plank e‟lon qilgan 
natijalar bilan o„ta aniqlikda muvofiq kelagani bo„lgan ekan. Rezreford Plankning ilmiy 
ishlarida keltirib chiqarilgan doimiy miqdor – 
h
ning ayna u kutayotgan narsa ekanligigam 
ya'ni, atom va subatom olamiga olib kiruvchi sehrli eshikning kaliti ekanligiga avvaldan qattiq 
ishonar edi... 
Bu o„rinda tabiat qonunlarining o„zaro uyg„unligi, chuqur universiallik 
jihatlari namoyon bo„lgan edi: elektromagnit nurlanishdagi energiya va haroratni 
o„zaro bog„lovchi kosntanta aynan shu narsani atom va molekulalar miqyosida ham 
bajarmoqda edi. Aynan shu jihat, Plankning xuddi Kopernik kashfiyoti bilan 
qiyoslanadigan darajadagi kashfiyoti edi. Plank elektrodinamika hamda atom 

---

125 
nazariyasi orasidagi boqg„liqlikni ilg„ab qoldi. Bu ham bo„lsa fizik olamning yagona 
va yaxlit ekanligini yana bir bora isbotlab turgan edi. Hozirgi kunda Boltsman qonuni 
istalgan fizik sistema uchun qo„llash o„rinli bo„lgan universial tabiat qonuni sifatida 
darsliklarda keltiriladi. Va bu mutlaqo haq e‟tirofdir. Agar kitobimiz mutolaachisi 
bo„lmish muhtaram kitobxonda fizikaning sir-asrorlari olamiga yanada chuqur 
shong„ish niyati paydo bo„lgan bo„lsa, biz Plank aniqlagan termodinamika, 
elektrodinamika va atom nazariyalari orasidagi ushbu mo„jizaviy uzviylik tamoyillari 
bilan yanada yaqindan tanishishni tavsiya qilamiz.
Plankning termodinamikaga taaluqli boshqa bir ishlarida fanda 
Nernst 
teoremasi 
deb nomlanadigan gipoteza yuzasidan mulohazalar ko„zga tashlanadi. 
Ushbu teorema keyinchalik olimlarni termodinamikaning uchinchi bosh qonunini 
keltirib chiqarilishiga yetaklab kelgan edi. XX asrning dastlabki yillarida Valter 
Nernst, juda past haroratlarda kechadigan ba‟zi kimyoviy reaksiyalardagi issiqlikning 
yutilishi va chiqarilishi hodisasiga aloqador bo„lgan qator o„lchashlar seriyasini 
amalga oshirgan edi. Ushbu o„lchashlar natijasida u hozirda Nernst teoremasi nomi 
bilan mahshur qonunni keltirib chiqardi: mutlaq nolga yaqinlashgan sari, barcha 
jarayonlar entropiyasiz rivojlanadi! Nernst teoremasining ko„plab boshqa xulosalari 
qatorida, uning zamirida yana shu narsa yashirinadiki, Kelvin shkalasi bo„yicha nol 
haroratga, boshqacha aytgan tabiatdagi mutlaq nol harorat darajasiga erishishning 
imkoni yo„q ekan.
Plank, Nernst teoremasi orqali entropiyaning o„lchov birligini keltirib 
chiqarish uchun kvant nazariyasini tadbiq etdi va uning uchun quyidagicha ta‟rifni 
taklif qildi: mutlaq nol haroratda, kmyoviy bir jinsli jismning entropiyasi nolga teng. 
Hozirda bu ta‟rif termodinamikaning uchinchi bosh qonuni sifatida e‟tirof etiladi.