Maktabgacha pedag

Maktabgacha taiim muassasalarida iqtisodiy tarbiyani tashkil etish
Kelajagimiz boigan barkamol avlod jamiyatning ishlab chiqarish, ijtimoiy-siyosiy, madaniy va iqtisodiy hayotida qatnasha olish uchun mamlakatimizda tinchlik, osoyishtalik, farovonlik bo'lishi zarur.
Ijtimoiy farovonlik - bu iqtisodiy ijtimoiylikning umumiy shart-sharoiti va turmush tarzini bildiradi. Farovonlik iste'mol bilan cheklanmay, hayot kechirishning naqadar qulayligini ham talab qiladi. Hamma narsa yetarli bo'la turib turmush tahlikasi bo'lsa farovonlik ta’minlanmaydi.
Ijtimoiy farovonlikning muhim tomoni aholining savodxon- lik darajasidir. Bu o'qish yoshidagilarning qancha qismi amalda o'kishi, har bir kishining o'rtacha necha yil ta’lim olishi, ishlaydiganlarning qanchasi savodxon bo'lishini bildiradi. Farovonlik ko'rsatkichi sifatida aholi jon boshiga ta’lim - tarbiya xarajatlari, kommunal xizmatlar, toza ichimlik suvi, gaz, elektroenergiya, kanalizatsiya va boshqa xizmatlardan foydalanish kiradi.
Davlatimizning maqsadi - milliy iqtisodiyotning barqaror o'sishi va shu asosda xalq farovonligini ta’minlashdir.
Demak, farovonlik bo'lgan joyda iqtisodiyot tez sur'atlar bilan rivojlanib boradi.
Maktabgacha ta'lim muassasalarida bolalarga ilk iqtisodiy bilimlar berish asosan o'rta guruhdan boshlab tashkil etiladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy bilim berish, ularning mantiqiy fikrlash doiralarini o'stirish, ishbilarmonlik, tejamkorlik sifatlarini shakllantirishga qaratilgan jarayon hisoblanadi.
O'rta guruh bolalariga ilk iqtisodiy tushunchalarni berish quyidagi bilimlar:

1. 
   Inson va uning ehtiyojlari;
   
2. 
   Inson va iqtisod;
   

252

3. 
   Pul, mahsulotlarni sotib olish va ayirboshlash asosida tashkil etiladi.
   

1. 
   bo'limda Inson va uning ehtiyojlari haqida tushuncha berishda, Inson uchun zarur bo'lgan hayotiy ehtiyojlar (kiyim- kechak, oziq-ovqat va hokazo), tejamkorlik haqida (suvni, vaqtni tejash), maktabgacha ta’lim muassasalaridagi va uydagi jihozlardan (o'yinchoq, kitob va hokazo) tejamkorlik bilan munosabatda bo'lish vaqt haqida ilk tushuncha berish orqali vaqt tejash haqida tushunchalar beriladi.
   

Bu tushunchalarni berish orqali tevarak-atrofdagi buyum va xomashyolar, ularning xilma-xil sifatlariga, uy-ro'zg'or buyumlari (ko'rpa-to'shak, ko'rpacha, yostiq, choyshab, idish- tovoqlar] ularni bir-biridan farqlash va umumlashtirish, ustki kiyimlar turlari haqida tasavvurlarini aniqlash va kengaytirishadi.Jonli va jonsiz tabiat, yer kurrasi, suv, havo, yer to'g'risida tasavvurlari shakllantiriladi. Vaqtni chamalash va bolalarning vaqtni ifodalovchi kun-tun kabi so'zlarni nutqda to'g'ri qo'Ilashga o'rgatish asosida vaqt haqida tasavvurlari mustahkamlanadi. Shuningdek, sutka qismlari (kechasi, kunduzi, ertalab, kechqurun, bugun, kecha, ertaga) tushunchalarini farqlash va to'g'ri qo'llay olishga, harakat tarzini ifodalashga (tez, sekin) o'rgatiladi.
Atrof-olam bilan tanishtirish mashg'ulotlarida "Non va suv biz uchun aziz", "Uy-ro'zg'or buyumlari", "Oshxona buyumlari” kabi mavzularda suhbatlar o'tkaziladi.

2. 
   bo'limda inson va iqtisod haqida tushuncha berishda mehnat inson hayotidagi asosiy faoliyat ekanligi, kattalar mehnatiga hurmat va qiziqish hissini tarbiyalash, o'zbek xalqining milliy hunarmandchiligi, duradgor mehnati, deh- qon mehnati haqida qisqacha ma'lumot beradi. Bolalar o'z tarbiyachisi, enaga, oshpaz, haydovchi, bog'bon mehnati bilan tanishtirish jarayonida ularda inson va uning mehnatiga hurmat hissi shakllantiriladi. Mehnat qurollariga nisbatan ehtiyot bo'lib, tejamkorona munosabatda bo'lishga tarbiyalanadi. Atrof-olam bilan tanishtirish mashg'ulotlarida quyidagi:
   

253




“Duradgor mehnatini kuzatish”, "Dehqonlar mehnati haqida”, "Haydovchi mehnati haqida", "Bog'bon”, "Oshpaz", "Quruvchi” mehnati haqida suhbatlar o'tkaziladi. Bolalar xo'jalik mehnat qurollari bilan yaqindan tanishtiriladi.
III. Pul-mahsulotlarni sotib olish va ayirboshlash bo'limida bolalarga bozor, uning turlari, sotuvchi, xaridor, bozorda oldi-sotdi ishlarini amalga oshiruvchi vosita - pul to'g'risida tushuncha beriladi. Milliy pul, uning turlari, vazifalari haqida bolalarga iqtisodiy bilim beriladi. Atrof-olam bilan tanishtirish mashg'ulotlarida: "Do'kon” ta'limiy o'yini, oziq-ovqat do'koniga sayr o'tkaziladi.
Katta guruhda quyidagi:

• 
  Inson va uning hayotiy ehtiyojlari;
  
• 
  Inson va iqtisodiyot;
  
• 
  Pul, narx mahsulotlari sotib olish va ayirboshlash;
  
• 
  Ishlab chiqarish, mehnat faoliyati boiimlar asosida iqti­sodiy bilim beriladi, bolalarga iqtisodiy ongni shakllantirish, mustaqil fikr yurita olish, puldan to'g'ri foydalana olish, pul qiymati, milliy valyutamiz, davlatimiz rivojidagi kuchi, xizmati haqida tushuncha beriladi.
  

1. 
   bo'limda insonlarning tabiiy ehtiyojlari (ichimlik suvi, yerga o'simlik va hayvonotlar dunyosi) va imkoniyatlari, moddiy ma’naviyat ehtiyoji va uni qondirish usullari, vaqtni tejash, undan unumli foydalana olish, suvning inson hayoti uchun zarurligi, yer yuzidagi eng bebaho boylik, uni asrash bizning burchimiz ekanligi, quyosh, oy harakatlari haqida tushuncha beriladi.
   

Insonlarning transport va aloqa vositalariga boigan ehtiyoji haqida tushuncha beriladi.
Atrof-olam bilan tanishtirish mashg'ulotlarida "Aloqa vositalari", "Havo” transporti haqida suhbatlar o'tkazib, yengil transport turlari harakati kuzatiladi va kompyuter bilan yaqindan tanishtiriladi.

2. 
   bo'limida Inson va iqtisodiyot-Inson shaxsi, unga zarur bo'lgan sog'lom muhit, sogiiqni saqlash, kattalar mehnati,
   

254




ularning dam olishlari uchun davlatimiz tomonidan qilinayot- gan g'amxo'rliklar haqida tushuncha beriladi. Maktabgacha ta’lim muassasasi shifokori va hamshirasi mehnati bilan ta- nishtirilib, bolalar sogiig'i uchun barcha sharoitlar mavjudligi, fitobarlar tashkil etilganligi, basseyn va sogiomlashtiruvchi jihozlarning bolalar uchun, ularning sog'lom o'sishlari uchun yaratilganligi tushuntiriladi. Buning uchun quyidagi “Shaxsiy gigiyena”, "Vitaminlar”, "Salomatlik - tuman boylik", "Sog' tan- da - sog'lom aql” mavzularida suhbatlar o'tkaziladi.

3. 
   bo'limda Tovarni ishlab chiqarish, ularning turlari, pul, uning turlari, insonlar uchun pulning zaruriyati, mahsulotlarni sotish va sotib olish, savdo turlari - chakana, ulgurji savdo, mahsulotlarning narxi va uning nimaga bog'liqligi, arzon va qimmatbaho mahsulotlar haqida tushuncha beriladi. Bular, dastavval, ishlab chiqaruvchi kim? Tadbirkor, ishbilarmon, biznesmen kabi tovar egalari haqida, “pul” - nima, milliy valyutamiz haqida toiiq ma’lumot beriladi. Bozor haqidagi tushunchalarni kengaytirib borish, bozordagi oldi-sotdi, tovar ayirboshlash naqd pul, narx, “tannarx", "foyda", "zarar", ishlab chiqarish shakllari to'g'risida toiiq ma’lumot beriladi.
   

Atrof-olam bilan tanishtirish mashg'ulotlarida: "Pul nima?", “Pulni saqlash”, "Oziq-ovqat do'koniga sayr” tashkil etiladi.

4. 
   Ishlab chiqarish, mehnat faoliyati boiimida mehnat insonlarning asosiy faoliyati ekanligi, mehnat turlari, ishlab chiqarish korxonalari, qurilishlar, bog'bon, pillakor, chorvachilar mehnati bilan yaqindan tanishtirish, mebel, avtomobil, televizor, chinni, nonvoyxona korxonalari, ishlab chiqarilayotgan mahsulot turlari, mehnat quroli va asboblari haqidagi bilimlarini takomillashtirish, ular ishlab chiqara- yotgan mahsulotlari mamlakat aholisi uchun ahamiyati haqida ma’lumot beriladi.
   

Korxona, tashkilotlar va ularning turlari haqida korxona moliyaviy ta’minoti, ishlab chiqarish uchun zarur boigan, ashyolar firma haqida tushuncha shakllantiriladi. Mehnat turlaridan aqliy va jismoniy mehnat soha vakillarining tomo-


255




nidan yaratilayotgan moddiy va ma'naviy ne'matlar tushun- tiriladi. Atrof-olam bilan tanishtirish mashg'ulotlarida tikuvchi mehnatlari va xo'jalik mehnat qurollari (ketmon, Shifokor belkurak, chelak, tesha) bilan yaqindan tanishtiriladi.
Duradgor
Chorvador
Bog'bon
Maktabgacha tayyorlov guruhidagi bolalarga iqtisodiy bilimlar berish mazmun jihatdan bir muncha kengaytirilib, bunda "mulk” oila byudjeti, "bank”, "import”, "eksport” kabi tushunchalar berildi.

1. 
   bo'limda Inson va uning tabiiy ehtiyojlari bo'limiga "mulk" va uning turlari, insonlarning hayot kechirishlari uchun yaratilgan moddiy ehtiyojlardan oqilona tejamkorlik bilan foydalanish ko'nikma, malakalari takomillashtiriladi, turli vaziyatlarda o'zlarini boshqara olish va ulardan chiqa olish, mulkiy munosabatlarning uyg'unlashuvi, egalik qilish, sotish, ijaraga qo'yish, to'lov evaziga mulkdan vaqtinchalik foydala­nish va mulkni boshqarish iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishda ekspert va importning roll haqida ma'lumot beradi.
   
2. 
   bo'limda Iqtisodiy resurslar ya’ni moddiy, mehnat va informatsion axborot resurslari va ulardan tejamkorlik bilan foydalanish, inson mehnati bilan yaratilgan barcha moddiy, ma'naviy resurslari ishbilarmonlik bilan boshqara olish va uni reklama qila olishning ahamiyati haqidagi tasavvurlari kengaytiriladi.
   
3. 
   bo'limda Pul, narx, mahsulotlarni sotib olish va ayirboshlashda: bozor va uning turlari (kiyim-kechak, oziq- ovqat, mashina, mol, dehqon, yoyma bozorlar va ularning faoliyati) haqida, narxning paydo bo'lishi, biror narsani sotib olish ustida fikr yuritish, kerakli tovar haqida ma'lumot - axborotlar olish, oila va uning daromadi, oilada turmush tarzini o'zgartirish, oila va aholining xarid qilish qobiliyati baho-narx-navo daromadidan kelib chiqishi, iqtisodiy sharoit, tabiiy omillar, ilmiy-texnika taraqqiyoti, madaniy omillarning
   

256




insonlarning dunyoqarashiga ta'siri, korxonalarning tashqi iqtisodiy aloqalari, ularning olib boradigan tashqi iqtisodiy operatsiyalari bu eksport bo'lib hisoblanishi, korxonalar tomonidan xorijiy mamlakatlarga xomashyo, tayyor tovarni yetkazib berishi ekanligi haqida.
Import - har bir korxona tomonidan ichki iste'mol bozorida bo'lmagan tovarlarni chetda xarid qilishga asoslanadi. Bank, plastik kartochka va uning turlari, qimmatbaho qog'ozlar faoliyatida haqida tushuncha beriladi.

4. 
   bo'limda Ishlab chiqarish va uning turlari, ishlab chiqarish va mehnat jarayoni: yer, ishchi kuchi, ishlab chiqarish texnologiyasi moddiy xomashyo omillari, tadbirkorlik manbalari, mahsulot va buyumlar, turli mahsulotlarni ishlab chiqarish texnologiyasi (inson hayot kechirishi uchun zarur bo'lgan mahsulot va tovarlar); qurilish mollari va jihozlari, imkoniyatlardan foydalanish samaradorligini oshirish yo'llari, ishlab chiqarish va ta'limot, ishlab chiqarayotgan mahsulotlarni uy-ro'zg'orga kerakli mahsulotlar, texnika asboblari, mashinalar, matolar, ip, ipak tolalari, o'quv qurollari va kitoblar, dehqonlar, chorvadorlar, bog'bonlar, paxtakorlar, xalq xo'jaligining muhim tarmog'i hisoblangan qurilish ashyolari, o'yinchoqlarni ishlab chiqarish texnologiyasi bilan tanishtirish.Buning uchun atrof-olam bilan mashg'ulotlarida quyidagi mavzularda: “Ishlash uchun kimga nima kerak?¹', "Bog'bon-bog'bon", "Nimaning o'rni o'zgardi" o'yinlar, “Tejamkorlik yaxshi odat", "Pul nima?", "Bozor turlari”, "O'yinchoqlar va ularning yaratilishi", "Bank nima", "Do'kon turlari", "Nima qayerda ishlab chiqiladi?” "Ishlab chiqarish va uning turlari” mavzularida suhbatlar o'tkaziladi.
   

Biz yuqorida "oila daromadi”, "Oila farovonligi", "oila ehtiyojlari" kabi iboralarni qo'Uadik. Maktabgacha yoshdagi bolalarning iqtisodiy bilimlarini shakllantirishda oila ham muhim rol o'ynaydi.
Xonadonning maqsadi - o'z iste'molini yuqori darajaga ko'targan holda kelajakni ta’minlash uchun jamg'arma hosil


257




etishdir. Buning uchun oila a’zolarining moddiy-ma’naviy ehtiyojlari jamlangan mablag'ni maqsadli sarflash asosida" oila jamg'armasi”ni yaratish lozimdir.
Oilada tadbirkorlik faoliyati "Milliy hunarmandchilik do'konlari”, "Badiiy dekorativ ashyolar” qurilish detallari, uy va qishloq xo'jalik asboblari, bolalar o'yinchoqlari, milliy xarakterdagi oziq-ovqat tovarlari (qandolatchilik, konditer mahsulotlari, turli xildagi yormalar, pishiriqlar va hokazo] ishlab chiqarish sohalari keng tarqalgan. Oila a'zolarining iqtisodiy ongi, iqtisoiy ko'nikma, malakalarining o'sib borishi maktabgacha yoshdagi bolalarning dunyoqarashi, tasavvurlarini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Oiladagi bola tarbiyasi tashqi sharoitlar: uy-ro'zg'or madaniyati, umummadaniy, gigiyenik va estetik talablarga rioya qilinishi ham ta'sir ko'rsatadi. Har qaysi oilada bolaning to'g'ri rivojlanishi uchun o'yin va mashg'ulotlar uchun joy ajratilishi, o'zining karovoti, sochig'i, idish-tovog'i, ustki va oyoq kiyimlarini toza va ozoda, tartibli saqlashlari, o'yinchoq, kitoblar va boshqa jihozlar tejamkorona munosabatda bo'lishi kerak. Oilada iqtisodiy mulk, oila mulkiga nisabatan to'g'ri munosabat asoslari shu tariqa tarkib toptiriladi. Oilada pul mablagiarini shakllantirish, sarflarni har bir oila a’zolarining ehtiyojlari va umumiy ehtiyoji (gaz, elektr, isitish, suv, soliq va boshqalar)larning hisobiga oqillik bilan rivojlantirish uyushganlik va tartibga o'rgatadi, turmush madaniyatini oshiradi. Oila byudjetida hisobga olishning yo'qligi, oldindan ko'ra bilmaslik, uy xo'jaligini uyushtira bilmaslikka olib keladi. Oilada bolalarni amaliy ishlarni hal etishga jalb qilish, ularga vaqti-vaqtida va doimo topshiriqlar berish, o'yinchoq va kitoblarni yig'ishtirish, o'z o'rnini solish va yig'ishtirish, o'simlik va uy hayvonlarini parvarish qilish, suv, gaz elektr energiyasi, pul, kiyim-kechak boshqa jihozlardan to'g'ri foydalanish, ortiqcha o'ylab ko'rishlikka o'rgatib boriladi.
Xulosa o'rnida, bolalarni iqtisodiy bilimlar bilan qurollantirish, ularning kelajagini ta'minlashdagi vosita hisoblanadi.


258