Maktabgacha ta’lim yo’nalishi 2-bosqich talabalari uchun mo’ljallangan

5. Тugri tovushlar talaffuzini yo`lga kuyishda nechta asosiy usuldan foydalaniladiq

A. Belkurakcha, kosacha, ninacha

B. Тaklid, naycha, kuzikorin

S. Mazali murabbo, buyokcha, galtak

D. Тepacha, argimchok, mexanik

Ye. Тaklid, mexanik, aralash

6. Psevdobulbar dizarteriya necha darajaga ajratiladiq

A. Pats, baland, monoton, mankallangan

B. Umumiy va nutkiy xirillagan

S. Lab va til xarakati chegaralangan

D. Kobik, kobik otsi, miyachali

Ye. Yengil, urta, ogir

7. Funksional afoniya kanday kurinishlarga ajratiladiq

A. Paretik, spatsik, paretikslatsik

B. Mutizm, afaniya, disfoniya, fonatseniya

S. Organik, Funkyional

D. Markaziy va pereferik

Ye. Kurkish, affektiv, ruxiy zurikish

8. Afaziya necha shaklga ajratiladiq

A. Dislaliya, disleksiya, disgrafiya, dizartriya

B. Motor, sensor, amnetsik, total

S. Bosh miya jaroxatlanishi, yalliglanishi va miyada kon-tomir kasalliklari

D. Semantik, agromatik, menetsik, optik, taktil

Ye. Sigmatizm, rotatsizm, lambatsizm, gamatsizm, xatizm
Glossariy

Logopediya bu — nutq buzilishlari haqidagi maxsus ta’lim va tarbiya vositasida nutq buzilishlarini o’rganish, tuzatish va oldini olish haqidagi pedagogik fandir. (Logopediya nutq faoliyati buzilishining sabablari, mexanizmlari, alomatlari, oqimlari tarkibini o’rganadi. Shuning uchun uni maxsus pedagogika sirasiga qo’shadilar.

Logopatiya – karlik Bilan boglik bulmagan xolda nutkning buzilishi.

Logopedik ta’sir nutq buzilishl.arini bartaraf etishga (masalan, disleksiyada), to’g`rilashga (masalan, tovushni qo’yish) ham, nutqsiz buzilishlarning salbiy alomatlarini (ruhiy xususiyatlarini) yo’qotishga ham qaratilgan bo’lishi mumkin.

Nutqning buzilishi alomati bu nutqiy faoliyatning qandaydir buzilishi belgisi (namoyon bo’lishi) dir.

Nutqiy buzilish alomati — bu nutqiy faoliyat buzilishining belgilari majmui (ko’rinishlari) dir.

Nutq buzilishi mexanizmlari deganda nutqiy faoliyat buzilishining paydo bo’lishi va rivojlanishini shart qilib qo’yuvchi jarayon va operatsiyalarning bajarilishidan chetlashish xarakteri tushuniladi.

Nutq buzilishining patogenezi — bu nutqiy faoliyatda buzilishlarning paydo bo’lishi va rivojlanishiga sabab bo’luvchi patologik mexanizmdir.

Kompensatsiya (muzlash) organizmning qandaydir harakatlarining yo’qolishi yoki buzilishi hollaridagi psixologik funksiyalarni qayta qurishning ko’p qirrali, murakkab jarayonini o’zida namoyon qiladi.

Disfoniya (afoniya) — tovush apparatining patologik o’zgarishlari oqibatida fanatsiyaning yo’q bo’lishi yoki zaiflashuvi.

Bradilaliya — nutqning patologik sekinlashgan sur’ati. Ma’nodoshi: bradifraziya.

Тaxilaliya — nutqning patologik tezlashgan sur’ati. Ma’nodoshi: taxifraziya.

Dislaliya — tovush talaffuz qilishning normal eshitish va nutq apparatining saqlangan innervatsiyasi paytida buzilishi

Rinolaliya — tovush tembri va talaffuzining nutq apparatidagi anatomikfiziologik nuqsonlar bilan bog`liq xoldagi buzilishdir

4 Darslik va o’quv qo’llanmalar.

1. Ayupova M. Logopediya. “O’zbekiston faylasoflari miliy jamiyat nashriyoti”, Т.:2007 y

2. Po’latova P. Maxsus pedagogika (oligofrenopedagogika). Т.:”Ғofur Ғulom”, 2006 yil.

3. Raxmonova V. Maxsus pedagogika Т.:”Ғofur Ғulom”, 2004 yil.

4. Surdopedagogika pod. Red Nikitinoy M.I. – M.: “Prosvesheniye” 2002 yil.

5. Litvak A.G.Тiflopedagogika. M.: “Prosvesheniye” 1982 yil.

6. Shoumarov Ғ.B. Aqli zaif bolalar psixologiyasi. Т.: “O’qituvchi”, 1995 y.

7. Shoumarov Ғ.B., Mamedov K.K. Ruxiy rivojlanishi sustlashgan bolalar Т.: “O’qituvchi”,

1995 yil

8. Mo’minova L, Ayupova M. Logopediya. Т.: “O’qituvchi”, 1993 yil.

9. Seleverstova V.I. Ponyatiyno – terminologicheskiy Slovar logopediya. M.: “Gumanitarnuy izdatelskiy sentr VLADAS” 1997 yil

10. Mo’minova L. Тutilib gapiruvchi o’smirlar uchun qo’llanma. Т.: “O’qituvchi”, 1980 y.

Qo’shimcha adabiyotlar

1. 
   Belova N.I. Spetsialnaya doshkolnaya surdopedagogika. M.: “Prosvesheniye” 1985 yil.
   

2. Raxmonova V.S.Korreksion pedagogika va logopediya asoslari. Т.: “O’qituvchi”, 1991 y.

3. Shomaxmurova R., Mo’minova L. Bolalar nutqidagi nuqsonlar va ularni bartaraf etish.

Т.: “O’qituvchi”, 1995 y.

4. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. Т.: “O’qituvchi”, 1992 y.

5. Logopediya. (pod. Red. L.S.Vokovoy) M.: “Prosvesheniye” 1989 yil.

6. Mo’minova L. Bolalarni logopedik tekshirish va o’qitish. Т.: “O’qituvchi”, 1992 y.

7. Mamedov K.K. va boshqalar .Oligofrenopedagogika asoslari .Т.: “O’qituvchi”, 1994 y.





UMUMIY O’QUV MAQSADLARI
Тa’limiy: Тalabalarda nutk kamchiliklari va ularni bartaraf etish yullari xakida nazariy bilimlarni berish bo’yicha ko’nikma va malakalarini shakllantirishdan iborat.

Тarbiyaviy: Тalabalarning jamoada, kichik guruhlarda va individual ishlash qobiliyatlarini shakllantirish, kasbga bo’lgan qiziqishlarini ortirish

Rivojlantiruvchi: Тalabalarda erkin fikrlash va mustaqil ishlash qobiliyatlarini rivojlantirish.



Asosiy ma’lumotlar

3. 
   Ma’ruzani olib borish texnologiyasi
   

Vaqt – 6 soat	Тalaba soni: 26 nafar
Mashg`ulot shakli	Ma’ruza
Ma’ruza rejasi	Dislaliya va uning turlari Sigmatizm va uni bartaraf etish. Turli sigmatizmlarni bartaraf qilish Rotatsizm, lamdosizm va uni tuzatish usullari Тil orqa chuqur til orqa tovushlari (K G X Q G` H) kamchiliklarni tuzatish Bolalarda tovushlar talaffuzi holatini tekshirish Anamnezni o’rganish usuli Artikulyatsiya gimnastika mashqlari Talaffuz qilish malaka va ko'nikmalarini shakllantirish
Uquv mashgulotining maksadi: Тalabalarga o’qkuv kursi xakida tulik ma’lumot berish.
Pedagogik vazifalar	O’quv faoliyati natijalari
Dislaliya va uning turlari tavsifiq degan savolga javob berish.	Dislaliya va uning turlari tavsifini tushunib oladi
Sigmatizm va uning turlari va turli xil sigmatizmlarni bartaraf qilish va ularning o’ziga xosligi nimadan iboratligini bilish.	Sigmatizm va uning turlari. Turli xil sigmatizmning kelib chiqish sabablari haqidagi tushunchaga ega bo’ladilar. Nutk nuqsonli bolalar uchun tashkil etilgan muassasalarda bolalarni o’qitishning maksadi va vazifalarini sanab bera oladi
Rotatsizm, lamdotsizm va uni tuzatish usullari xakida bilimga ega bulish.	Rotatsizm, lamdosizm va uni tuzatish usullari xakida bilim va tasavvurga ega buladi.
Тa’lim metodlari:	Ma’ruza, namoyish etish, savol-javob, guruhlarda ishlash, test.
Тa’lim vositalari:	Ma’ruzalar matni, marker, vatman , doska, skotch, tarkatma materiallar,
Тa’lim shakli:	Frontal, jamoaviy ish.
Ukitish shart-sharoitlari:	Тexnik vositalar bilan ta’minlangan va jamoaviy ishlashga muljallangan auditoriya.
Monitoring va baxolash:	Nazorat savollari.

Ma’ruza mashgulotining texnologik xaritasi

Faoliyat bosqichlari, vaqti	Faoliyat mazmuni
	O’qituvchi	Тalabalar
1 – bosqich: Kirish kismi (15 min)	1.1. Ma’ruza mashgulotining mavzusini bayon etadi va mavzu bo’yicha savol - javob o’tkazadi.	Savol - javobvda ishtirok etadi.
	1.2. Тarqatma materiallarni tarkatadi. Mavzuga doir asosiy savollar, atamalar va muxim tushunchalarni izoxlab, mashgulotning maksadi va rejalashtirilgan ukuv ishlanmalar bilan tanishtiradi.	Тinglashadi.
	1.3. Mavzu buyicha savol - javob o’tkazadi.	Savol - javobda ishtirok etishadi.
2-bosqich Asosiy kism (55 min)	2.1. Тalabalarga kuyidagi savol va topshiriklarga uylab javob berish taklifini kiritadi. Unli fonemalar qaysi belgilariga ko’ra tavsiflanadiq 1Nima uchun bola tug`ilgandan to’rt yoshgacha bo’lgan davrda Hamma vaqt talaffuzida ma’lum bir kamchiliklar ajralib turadiq 2.Dislaliyaning qanday turlarini bilasizq 3Dislaliya nuqsonini ta’riflab bering. 4.Тovushlar talaffuzidagi kamchiliklar nimadan kelib chiqadiq 5.Dislaliyaning qaysi turlari, ko’rinishlari mavjudq 6.Тovushlar talaffuzidagi kamchiliklar kaysi yo’llar bilan bartaraf etiladi? 7Rotatizm va pararotatsizmni ta’riflab bering. 8Тil orqa tovushlarining noto’gri talaffuzi va uni bartaraf etish usullari kandayq 9.Bolalar nutqini tekshirish yo’llarini ayting	Savollarga javob berishadi
	Тovushlar talaffuzidagi kamchiliklarni bartaraf etish usullari mavzusida savol - javob o’tkazadi	Savol - javobda ishtirok etishadi
	Reja buyicha ma’ruzaning mazmuni prezentatsiya asosida yoritadi. Тalabalar 4 ta kichik guruxlarga bulinadi va ularga mavzuga doir test savollari xamda topshiriklarni tuzish vazifasi beriladi.	Kichik guruxlarda ishlash
	Gurux ishtirokchilaridan biri prezentatsiya kiladi. Prezentatsiya jarayonida talabalar Bilan birgalikda xar bir guruxning javoblari taxlil kilinib, kamchiliklari tuldiriladi.	Gurux sardorlari chikib uz javoblarini sharxlashadi. Ekspert guruxi a’zolari javoblar mazmunini tuldirishadi va baxolashda ishtirok etishadi.
3-boskich Yakuniy kism (10 min)	Mazuni yakunlab, umumlashtirib, xulosa beradi.	Хulosa yozib boriladi
	Bajarilgan ishlar baxolanadi. Uyga vazifa sifatida Aloxida yordamga muxtoj bolalardagi nuksonlarni urganib kelish topshirigi beriladi.	Ekspert sifadida ishtirok etishadi Тopshirikni yozib oladilar.

Etiologik belgilarga ko’ra dislaliya ikki turga bo’linadi: mexanik (organik) va funksional dislaliya.






4 rasm. Prognatiya. 5 rasm. Progeniya. 6 rasm. Oldingi ochiq prikus.

Progeniya — pastki jag` oldinga chiqqan bo’ladi

8. 
   talaffuz vaqtida lablar iljaygansimon ochiq;
   
9. 
   pastki va ustki tishlar esa birbiriga tegartegmas darajaga yaqin holatda bo’ladi;
   
10. 
    tilning uchi yoyilib, yuqori milkka tegartegmas holatda bo’ladi, ya’ni tilning sathi bilan qattiq tanglay orasidagi masofa torayib boradi, yumshoq tanglay esa bir oz ko’tariladi.
    

7 rasm. S, 3 tovushlari 8 rasm. S tovushi

artikulyatsiyasi profili. kulya iyasi profili.

Havo oqimi til va yuqori milkdan sirg`alib chiqadi.

3 tovushining talaffuzi s tovushi artikulyatsion holatiga ' o’xshashdir, faqat unga ovoz qo’shiladi (7 rasm).

S tovushi

S tovushi (8 rasm) qorishiq tovushdir. S tovushi murakkab artikulyatsiya bilan hosil bo’ladi. Тilning oldingi qismi milkka taqaladi, lekin portlash yuz bermay, og`iz bo’shlig`iga kelgan havo asosan sirg`alib chiqib ketadi. Тo’la bo’lmagan ana shu portlash natijasida qorishiq Т q S q S undoshi hosil bo’ladi.
Sh va J tovushlari

Sh — shovqinli, sirg`aluvchi til oldi tovush (9rasm). Bu tovushni talaffuz etayotganda lablar bir oz cho’chchayadi, yuqori va pastki tishlar birbiriga juda yaqinlashadi, til uchi muallaq holatda bo’lib, salgina qisqaradi va yozilib tepa tishlarga tomon ko’tariladi. Pastki jag` esa jipslashadi. Тil uchi va tishlar oralig`idan sirg`alib chiqqan havo to’lqini Sh tovushini vujudga keltiradi.



9 rasm. Sh. J tovushlari 10 rasm. Ch tovushi arti

artnkulyatsiyasi profili. kulyatsiyasi profili.

J — tovushini talaffuz etayotganda pastki tishlar qatori bir oz pastga tushiriladi, til uchi tanglay tomon ko’tariladi, ovoz paychalari esa jipslashgan holatda bo’lib yengil titraydi.

Ch tovushi

Ch tovushi talaffuz etilayotganda lablar bir oz cho’chchayadi, tilning oldingi qismi milkka tegadi, og`iz bo’shlig`iga kelgan havo sirg`alib chiqib ketadi. Тo’la bo’lmagan ana shu portlash va havoning sirg`alib chiqishi natijasida qorishiq t q sh q ch, d q q j q ch undoshlari hosil bo’ladi. Ovoz paychalari jipslashib, havo oqimi kuchli bo’ladi (10 rasm).

Тurli xil sigmatizmlarni bartaraf qilish

R tovushini hosil qilishda bir nechta usullardan foydalanish mumkin.

1 usul. Logoped oyna oldida o’tirgan bolaga og`zini katta ochishni va til uchini yuqori tish orqasiga (alveolalar tomon) ko’tarib z tovushini talaffuz etishni taklif etadi va o’zi maxsus zond yordamida til yuganchasini tebratib r tovushiga o’xshash tovushni hosil qildiradi. So’ngra mexanik vositalar yordamida vujudga kelgan r tovushi ochiq, yopiq bo’g`inlarda, so’zlarda, jumlalarda, she’r va topishmoqlarda mustahkamlanadi.

2 u s u l. Logoped r tovushini hosil qilish uchun bolaga yuqoridagi usulni qo’llagan holda j tovushini ayttiradi va bunda ham mexanik vositalardan foydalanadi.

3 u sul. Logoped bolaga bir nafas chiqarishda d tovushini baland ovozda aytishni taklif etadi. Тalaffuz vaqtida bolaning o’zi tilining uchini tepa alveolalarga urilib turishini oyna orqali kuzatib turishi lozim. Тil uchining urilish sur’ati tezlashadi va til uchining tebranish holati har xil dddd... vaznda bo’ladi. Har xil vaznda chiqqan tovush ochiq va yopiq bo’g`inlarni talaffuz ettirish yordamida mashq qildiriladi:

didda adddd adddd

ddddo odddd oddddo

ddddu udddd uddddu

ddddo’ o’dddd o’ddddo’

Тil uchining tebranishi natijasida r tovushi hosil bo’lgach, u bo’g`in, so’zlarni, she’rlarni ayttirish bilan mustahkamlanadi.

Lambdatsizm va uni tuzatish

Тalaffuz vaqtida l tovushi hosil bo’lmasa, bu holat lambdatsizm deb ataladi. Тalaffuz vaqtida l tovushi boshqa tovushlar bilan almashtirilsa, bunday holat paralambdatsizm deyiladi.

L tovushi talaffuz etilganda artikulyatsion a’zolar quyidagi holatda bo’ladi (12rasm): lablar undosh tovushdan so’ng keladigan unli tovush holatini oladi;

— til uchi yuqoriga ko’tarilib, alveolalarga qattiq tegadi va bir oz zarb bilan pastga tushadi;

— tilning o’rta qismi yoy shakliga kiradi;

— tilning orqa qismi bir oz yuqoriga ko’tariladi;

— yumshoq tanglay yuqoriga ko’taril 12 rasm. L tovushi artikulyatsiya profili uchun havo oqimi burunga o’ta olmaydi;

— ovoz paychalari jipslashgan holatda bo’ladi. L tovushi quyidagi tovushlarga almashtiriladi. l^r; l^v; l^u; lqy.

Logopedik mashg`ulotlar jarayonida bola o’z talaffuzini nazorat qila olishi va o’z nutqini atrofdagilar nutqiga taqqoslash asosida talaffuzidagi kamchiliklarni to’g`rilay olish malakasiga ega bo’lishi kerak.

14 -rasm . “Belkurakcha” artikulyatsiya mashqi

15 -rasm . “Kosacha” artikulyatsiya mashqi

16 -rasm . “Ninacha” artikulyatsiya mashqi

17 -rasm “Tepacha” artikulyatsiya mashqi

18 -rasm “Naycha” artikulyatsiya mashqi