Maktabgacha yosh davrida tafakkur buzilishi reja: kirish I bob maktabgacha yosh davrida tafakkur

I BOB BO’YICHA XULOSA
1 – bob haqida biz shuni xulosa o’rnida aytishimiz mumkinki, maktabgacha yosh davri insonning tevarak atrofni anglashidagi eng muhim davr hisoblanadi. Bu davrda bolaga ota ona, pedagog tarbiyachilar tomonidan nazariy va amaliy yordam berib turilsa, bola tevarak dunyoni osonroq, tezroq va ortiqcha yuklamalarsiz o’rganib oladi. Bu davr yana bolalarda psixik jarayonlarning jadal rivojlanishi davri hamdir. Biz psixologlar ushbu davrda bolalarni turli mashqlar, mashg’ulotlar orqali psixik jarayonlarini rivojlantirishimiz darkor.
Oligofreniya bolalar haqida so’z borar ekan, bunday bolalar bilan ishlash ularni bilishga mehnat jarayonlariga jalb etish pedagog va psixologlardan alohida vaqt, mas’uliyat, tajriba va sabr – toqat talab etadi. Albatta, oligofreniya bolalarni sog’lom bolalardek ta’limga yo’naltirib bo’lmasa bir kasbning egasi qilib bo’lmasada jamiyatga kimgadir qaram bo’lishidan nisbatan mustaqil qilish mumkin.

II BOB. MAKTABGACHA YOSH DAVRIDAGI BOLALARNING TAFAKKURINI MASHG’ULOTLAR ORQALI RIVOJLANTIRISH
1.Turli xil guruhlarda turlicha bolalarning tafakkur jarayonlarini kuzatish, oiladagi muhit, ota onaning savodxonlik darajasi va oilaviy tarkibning bola tafakkuriga ta’sirini o’rganish.
Intellektdagi individual farqlarni o‘rganish 19-asrda, F.Galton dahoning irsiyatliligi muammosi bilan qiziqib qolgan paytdan boshlangan. 1911 yilda frantsuzlar Binet va Simon tomonidan yaratilgan bolalarning aqliy rivojlanishini baholash uchun birinchi test paydo bo’ldi. O’shandan beri psixologlar ko’plab razvedka testlarini ishlab chiqdilar.
Sinovlarning paydo bo’lishi aqlning nazariy kontseptsiyasini amaliyotga tatbiq etish uchun jozibali imkoniyatni ochdi. Zamonaviy psixologiya bo’lgan empirik fan uchun kontseptsiyalarning amalda bo’lish momenti printsipial jihatdan muhimdir. Aytaylik, biz insonning aqliy qobiliyatlari rivojlanishining uning irsiyatiga va atrof-muhitga bog’liqligi muammosini o’rganmoqchimiz. Buning uchun zamonaviy fan endi umumiy fikrlash darajasida qola olmaydi, balki tegishli faktlarni to’plashi kerak. Bu faktlar, albatta, intellektual qobiliyatning qandaydir o’lchovini nazarda tutadi. Biroq, testlar aql tushunchasi bilan nimani nazarda tutayotganimizni qanchalik adekvat o’lchaydi, degan savol tug’iladi. Intellekt testlari – bu bitta to’g’ri javobga ega bo’lgan nisbatan sodda topshiriqlar to’plami. Sinov topshiruvchisi ajratilgan joyda qaror qabul qilishi kerak.ajratilgan vaqt oralig’i (odatda 20-40 min.) bu vazifalarni iloji boricha ko’proq. Ushbu protsedura fikrlash jarayonining adekvat ifodasi ekanligi shubhali. Razvedka testlarining rolini baholashda oxirgi so’z faktlarga tegishli. Ushbu faktlar test ballarining hayotdagi haqiqiy ijodiy yutuqlar va boshqa ijodiy topshiriqlar natijalari bilan bog’liqligi bilan bog’liq. Amerika miqyosida o’tkazilgan uzunlamasına tadqiqotda L. Termin va uning hamkorlari 1921 yilda 8 yoshdan 12 yoshgacha bo’lgan 150 000 ga yaqin Kaliforniya maktab o’quvchilarini intellektual rivojlanish testlarida tekshirdilar. Ulardan eng yuqori natija ko‘rsatgan 1528 nafar bola (ya’ni taxminan 100 tadan 1 nafari) tanlab olindi. Keyin, 6-7, 11-19, 30-31 va 60 yoshdan so’ng, yuqori intellektli bolalar erishgan hayot muvaffaqiyatining nazorat tadqiqotlari o’tkazildi. Aniqlanishicha, Termen namunasining deyarli barcha vakillari yuqori ijtimoiy mavqega erishgan. Ularning barchasi o’rta maktabni, 2/3 qismi esa universitetni tamomlagan. Har sakkizinchisi fan doktori bo‘ldi. Birinchi so’rovdan 30 yil o’tgach (ya’ni, taxminan qirq yoshda) Termin namunasi a’zolari tomonidan 67 ta kitob nashr etildi, 150 ta patent olindi. Bu ko’rsatkichlar nazorat namunasidan 30 baravar yuqori. Aytgancha, guruh a’zolarining daromadi Qo’shma Shtatlardagi o’rtacha ko’rsatkichdan to’rt baravar yuqori edi. Shu bilan birga, fan va san’at sohasida birorta ham o‘ziga xos iste’dod ko‘rsatilmagani, buni jahon madaniyatiga qo‘shgan hissasi sifatida baholash mumkinligi ta’kidlanadi (Drujinin V.N., 1995, 104-bet).Razvedka testlarining paydo bo’lishi bir qator tadqiqot muammolarini qo’yishga imkon berdi. Katta ish oqimini keltirib chiqargan ana shunday muammolardan biri intellektual qobiliyatlarning tuzilishidir. Aytaylik, matematikada yuqori intellekt insonning gumanitar fikrlash sohasida yuqori aqlli bo’lishini anglatadimi? Yoki bu qobiliyatlar mustaqilmi? Bu kabi savollar umumiyroqqa qisqartiriladi: har qanday intellektual faoliyatni amalga oshirishning umumiy mexanizmi bormi yoki uning har xil turlari alohida mahalliy mexanizmlar tomonidan amalga oshiriladimi? Ushbu savollarga javob berish uchun intellekt testlari sohasida omil tahlilidan foydalangan holda butun bir qator tadqiqotlar ishlab chiqilgan. Shunisi e’tiborga loyiqki, ushbu matematik usul intellektual qobiliyatlarni o’rganish muammosini hal qilish uchun aniq yaratilgan. Keyingi narsani tushunish uchun omil tahlilining mohiyatini qisqacha tushuntirish kerak. Tasavvur qiling-a, biz sub’ektlarimizga ikkita vazifani beramiz. Oddiylik uchun psixologiya sohasiga aloqador bo’lmagan misollarni olaylik: velosiped ergometrida maksimal quvvatga erishish vazifasi va shtanga bilan cho’zilish vazifasi bo’lsin. Faraz qilaylik, bu vazifalarni bajarish insondan bir xil xususiyatni – oyoqlarning kuchini talab qiladi. Shunda bu xususiyatga ega bo’lgan sub’ektlar birinchi vazifani ham, ikkinchisini ham yaxshi bajaradilar. Oyoqlari zaif odamlar ikkala vazifani ham yomon bajaradilar. Matematik nuqtai nazardan, bu vazifalar o’rtasida yuqori korrelyatsiya bo’lishini anglatadi. Keling, sub’ektlarimizga, masalan, reaktsiya tezligiga yuqori talablarni qo’yadigan boshqa vazifalarni taklif qilaylik. Vizual stimul taqdim etilganda tugmani bosish va yaqin masofaga tashlangan to’pni ushlab olish qobiliyati bo’lsin. Bu vazifalar bir-biri bilan o’zaro bog’liq bo’ladi, ammo bu vazifalarning birinchi ikkitasi bilan bog’liqligi past bo’ladi, ehtimol nolga yaqin. Tez reaktsiyaga ega bo’lgan odamlarning oyoqlari kuchli bo’lishi shart emas. Shunday qilib, agar biz ko’p sonli vazifalarni ko’p sonli sub’ektlarga taqdim etsak, unda har qanday vazifalar o’rtasidagi yuqori korrelyatsiya ularni hal qilishda qandaydir umumiy mexanizm (yoki mexanizmlar) ishtirok etganligini ko’rsatadi. Faktorli tahlil bu korrelyatsiyalarni birlashtiradigan va ularni tashkil etish tamoyillarini ochib beruvchi matematik usuldir. Faktor tahlili haqida ko’plab qo’llanmalarda o’qishingiz mumkin (Harman, 1973) 1927 yilda omilli tahlilni rivojlantirish tashabbuskori K.Spirmen eng murakkab matematikadan tortib sensorimotor testlargacha bo‘lgan masalalarni yechish muvaffaqiyatini belgilovchi yagona omil bor deb hisoblagan. U buni G omili (ingliz generalidan – umumiy) deb atagan. Inson tomonidan har qanday muayyan muammoni hal qilish G omili bilan bog’liq qobiliyatning rivojlanishiga va tor sinf muammolarni hal qilish uchun zarur bo’lgan o’ziga xos qobiliyatlar to’plamiga bog’liq. Bu maxsus qobiliyatlar Spearman nomidagi S-omillardir (ingliz tilidan maxsus – maxsus). Ushbu model umumiy omil va xususiy omillar o’rtasida oraliq darajadagi umumiylik omillarining mavjudligini taxmin qiladi, ular juda keng toifadagi muammolarni hal qilishda ishtirok etadilar. Spirman aqlning uchta oraliq omilini aniqladi: raqamli, fazoviy va og’zaki. Matematik masalalar va kontseptual fikrlash uchun vazifalarni hal qilishda G omilining roli eng katta. Sensimotor vazifalar uchun umumiy omilning roli maxsus omillar ta’sirining kuchayishi bilan kamayadi. Spirmenning asosiy raqibi yana bir amerikalik olim L.Turston bo’lib, u G omilining mavjudligini inkor etdi.Turstonning fikricha, intellektual faoliyat muvaffaqiyatini belgilovchi mustaqil qobiliyatlar majmui mavjud. U ajratib ko’rsatgan 12 ta qobiliyatdan ettitasi ko’pincha eksperimental tadqiqotlarda tasdiqlangan: og’zaki tushunish, og’zaki ravonlik, son omil, fazoviy omil, assotsiativ xotira, pertseptiv tezlik, induktiv omil. Tafakkurning psixometrik ta’rifi, ya’ni bugungi kunda aql testlari o’lchaydigan narsa juda empirik bo’lib, mustahkam nazariy asosga ega emas va fikrlash qobiliyatidan beqiyos torroqdir. Bundan tashqari, psixometrik yondashuvga mos ravishda paydo bo’lgan “ijodkorlik” tushunchasi “intellekt” tushunchasidan yukning bir qismini olib tashladi. Aql-idrokni o’lchashning hozirgi usullari ushbu kontseptsiyaning nazariy ta’rifidan orqada qolmoqda. Natijada, razvedka testlariga biroz ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo’lish kerak.
Oila bolani o‘rab turgan ijtimoiy muhitning eng muhim bo‘g‘inidir. Uning bola shaxsi shakllanishiga ko‘rsatadigan tasiri benihoyat kattadir, Bolaning mustaqilligi nisbiy bo‘lib, u ko‘p jihatdan kattalar qaramog‘i va yordamiga muhtoj bo‘ladi. Ota-onaning fikri va munosabati bu davrda shunchalik katta undovchi kuchga ega bo‘ladiki, u xulq-atvorning regulyatori va psixik rivojlanishining stimulyatori bo‘lib xizmat qiladi. Albatta, har bir oiladagi munosabatlar o‘ziga xos hamda takrorlanmasdir. Biroq ota-ona va bola munosabatlarining umumiy jihatlari ham mavjuddir. Ota onalar bolalar xulq- atvorini boshqarishda qanday usullardan foydalanishlariga ko‘ra o‘rtadagi munosabatlar ko‘pincha “demokratik” va “avtoritar” nazorat qiluvchi kabilarga ajratiladi. Bolalarga oilaviy ta’sir etishning “demokratik” shakli uchun quyidagilar xos: bolaga ko‘p narsaga ruxsat beriladi, bola bilan ko‘p aloqa qilinadi, unda ishonch va hurmat bilan munosabatda bo‘linadi, ota-onalar bo‘lar-bo‘lmas ta’qiblarini qo‘ymaslikka harakat qiladilar, buning o‘rniga ular bolalarga oiladagi tartib qoidalarni tushuntirishga intiladilar. Iloji boricha bolalarining savollariga javob berishga, ularning qiziquvchanliklarini qondirishga xapakat qiladilar. Oiladagi “avtoritar” muhit bolalarga nisbatan haddan tashqari ta’qiqlarning ko‘pligi bilan xarakterlanadi. “Hukmron” ota-onalar boladan to‘liq bo‘ysunishini talab qiladilar. Bunday oilalarda bolalarga xulq-atvor qoidalarini tushuntirishga qaratilgan muloqot kamdan-kam o’tkaziladi. Ko‘p bolali oilalarda o‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bola shaxsining rivojlanishiga aka-ukalari, opa – singillar ham kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Aka-ukalar va opa – singillar bolaga eng yaqin bo‘lgan mikromuhit tarkibiga kirib, unda markaziy o’rinni egallaydi. Ba’zi tadqiqotchilar, hatto, shunday fikrdaki, oila azolarining soni ko‘paygan sari bolalarga ota-onaning ta’siri susayib, aka-ukalar opa-singillar ta’siri kuchayib boradi. Katta akalari va opalari davrasida bola o‘zini emotsional himoyalanganday his qiladi. Aka-opalar esa o‘zlarini mehribonlik his-tuyg‘ularini, tashkilotchilik qobiliyatlarini namoyon etish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Ular o‘rtasida bola o‘zining tashvishlari, qiziqishlari bilan o‘rtoqlashishi mumkin. Akalaru, opalar esa uning ehtiyojlari, jumladan, muloqotda bo‘lish extiyojini qondirishlari mumkin. Demak bog‘cha yoshdagi bolalarning boshqa bolalar bilan bo‘lgan ancha murakkab va xilmaxil munosabat turlari shakllanadi va ana shu munosabatlar ma’lum miqdorda uning shaxs shakllanishini belgilab beradi. O‘z tengdoshlari bilan muloqotda bo‘lishiga qiynalayotgan, muloqotda bo‘lish ehtiyoji yetarlicha shakllanmagan bolalarning tengdoshlari bilan bo‘lgan munosabatlarini faollashtirmaslik lozim. Yaxshisi, dastlab umumiy qiziqishlarga ega bo‘lgan 1-2 ta sherikni topish, keyinchalik asta-sekin muloqot doirasini kengaytirib borish maqsadga muvofiqdir. Bolalarda noto‘g‘ri shakllanib ulgurgan muloqot motivlarini qaytadan qurish avvalo, boshqalarning fikri bilan hisoblashishga o‘rgatish ancha foydalidir.
Ayrim kishilarning tafakkuri o`zining mazmundorligi, chuqurligi va kengligi jihatdan, mustaqilligi, samaraliligi va tezligi jihatdan turli davrlarda turlicha namoyon bo`ladi. Bular tafakkurning sifatini tashqil qiluvchi belgilardir. Tafakkurning mazmundorligi avvalo u yoki bu narsalar, hodisalar to`g`risidagi voqelikning u yoki bu, muhokamalar va tushunchalarda odamlarning ongida qanchalik o`rin olganligidan kelib chiqadi. Fikrning chuqurligi uning mazmundorligini ta`minlaydi. Tafakkurning mazmundorligi va chuqurligi uning kengligi bilan chambarchas bog`langan. Voqelikning eng ko`p sohalarini o`z ichiga olgan, hozirgi vaqtni, uzoq utmishni va uzoq kelajakni o`z ichiga olgan tafakkurni biz keng tafakkur deymiz. Odam o`z oldiga yangi vazifalarni qo`yishda o`zi tashabbus ko`rsatib, shu vazifalarni boshqa odamlarning yordamisiz, o`zining alohida yo`llari bilan hal qilaversa, bu odamlarning tafakkuri mustaqil tafakkur bo`ladi. Tafakkurning tanqidiyligi o`zgalarning yoki o`zlarining fikrlarini haqiqatga mos bo`lishi – bo`lmasligi jihatini tekshira bilishda va shu fikrlarga baho bera olishda ifodalanadi. Tafakkurning tezligi qo`yilgan savollarga juda tezlik bilan javob topa olishida namoyon bo`ladi. Fikrning tezligi maktab o`quvchilari uchun muhim ahamiyatga ega. Masalan: ayrim yaxshi o`quvchilarni doskaga chiqarib, ulardan yangi masalani echish talab qilinganda hayajonlanib, butun sinf oldida o`zlarini yo`qotib qo`yadilar. Bu salbiy emotsiyalar go`yo ularning tafakkurini tormozlab qo`yadi. Fikr juda sekin va tez – tez muvaffaqiyatsiz ishlay boshlaydi. Maktab o`quvchilarning tafakkuri hali juda katta va etarli foydalanilmayotgan zaxira hamda imkoniyatlarga egadir. Psixologiya va pedagogikaning asosiy vazifalaridan biri ana shu imkoniyatlarni to`la ochish va ular asosida ta`limni yanada samarali, hamda ijodiy qilishdan iboratdir.