Maktub epistolyar janr namunasi sifatida

JOURNAL OF NEW CENTURY INNOVATIONS 
http://www.newjournal.org/ 

Volume–32_Issue-1_Iyul_2023 
177 
adresat har vaqt xayolingizda turadi: siz yetkazmoqchi bo`lgan xabarni u tushuna 
oladigan, unga ta’sir qiladigan tarzda yozishga intilasiz. Demak, aslida xat yozish 
jarayonida siz adresat bilan muloqotga kirishasiz — tasavvuringizdagi suhbatdosh 
bilan «xayolan gaplashasiz» va ayni shu suhbat (muloqot jarayoni) qog`ozda 
muhrlanadi. Demak, ijodkor va o`quvchi orasidagi badiiy muloqotni amalga oshirishga 
xizmat qilgani uchun ham badiiy asar badiiy muloqot vositasi deb tushuniladi. Badiiyat 
hodisasi faqat ikki ong tutashgan nuqtadagina mavjud (M.Baxtin) bo`ladi. Ya’ni, 
badiiy asar o`qish (hamda ijod) jarayonidagina badiiyat hodisasiga aylanadi, 
o`qilmagan paytda esa u bir jism — qog`oz, muqova, rangdan iborat narsa xolos».
1
Shunday ekan, maktubda badiiylik va ma’lumot (informatsiya) birlashib bir butunlikni 
hosil qiladi. 
Ibrohim G‘afurov tabiri bilan aytganda, “Maktub, avvalo, fikrlashga, atrofga razm 
solib qarashga, yaxshi-yomonni tanishga, har narsaga mustaqil baho berishga, o‘z 
fikriga ega bo‘lishga, kuzatuvchanlikka o‘rgatadi. Shu bilan birga maktub yozish inson 
ijtimoiy faolligining eng yorqin ko‘rinishlaridan biridir”.
2
Demak, maktub yozish 
insonning ham ma’naviy saviyasini yuksaltirishga xizmat qiladi hamda madaniyat 
darajasini o‘zida namoyon qiladi. 
Maktub muayyan ma’noda dil hujjatidir. Unda muallif shaxsiyati, ruhiy holati, 
kechinmalari aniq va xolisona ifodalanadi. Maktub mohiyatini ma’lumotning o‘zi 
emas, eng avvalo, obyektga munosabat, shu tufayli tug‘ilgan shaxsiy fikr-o‘ylar, 
kechinmalar, his-tuyg‘ular tashkil etadi. Shu sababli maktublar inson hayotida ham, 
adabiyot tarixida ham ma’lum ahamiyatga ega. Maktubning janr sifatida tanqidchilikda 
qachon paydo bo‘lganini aniqlash adabiy-tanqidiy tafakkurdagi izlanish, o‘sish 
bosqichlarini aniqlash uchun alohida izlanishni talab etadi. Shu ma’noda maktubning 
adabiy-tanqidiy janr sifatida shakllanishi va rivojlanishi ilmiy hodisa sifatida ayricha 
ahamiyatga ega. Tarixan olib qaralganda, adabiy xususiyatga ega maktub (noma, 
xat)ning ildizi “Avesto” va O‘rxun-Enasoy obidalariga borib taqalishini kuzatish 
mumkin. 
O‘zbck tanqidi tarixida munaqqid chiqishlariga shoir yoki yozuvchining javob 
berishi, u bilan bahsga kirishuvi, boringki, o‘zini himoya qilishi kam uchraydigan 
hodisa. Bu holni ma’lum darajada 20-yillardagi adabiy jarayonda ham kuzatish 
mumkin edi. Adabiy maktubda munaqqidning munaqqidga maktubi (ko‘proq javob 
tarzida) turi ham bor. Bu tur 20-yillarda ancha keng tarqalgan edi. Abdurauf Fitratning 
«Yopishmagan gajaklar»i bunga misoldir. Ammo bunday asarlarning janriy chegarasi 
hali aniqlangan emas, ularni ba’zida maqola, ba’zida maktub deb atash hamon davom 
etmoqda. Xarakteri, ruhi, yozilish sabablaridan kelib chiqib, adabiy-tanqidiy maktub 
sifatida qarasak maqbuldir.
3
1
Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish.- Toshkent: Fan. 2007.- B. 83. 
2
G‘ofurov I. Dil erkinligi. - Toshkent: Ma’naviyat. 1998. B.- 78.
3
Xudoyqulov E. Adabiyotshunoslikka kirish. – T. Fan. 2006. – B.126.

---