Mamleketlik universiteti jumanov m. A
Yüklə 3,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1) Suw,
Jer betindegi birden-bir suyiq zat bolip, ol bir waqitta ham kop mugdarda suyiq, qatti ham gaz (puw) halmda ushirawi mumkin; 2) suw suyiqliq sipatinda juda ulken eritiwshilik qasiyetine iye, bul molekulalardin polyusliliginan ham vodorod baylamslarm payda qiliwdan kelip shigadi; 3) suw jasaw ortaligi boliwi menen bir qatarda tiri organizmlerde bolip otetugin bioximiyaliq reaksiyalar ham processlerde aktiv qatnasadi; 4) suw eritpeleri osimliklerdin (topiraqtan) aziqlamw tiykan bolip zatlardi tasip beredi ham kop uluwma biologiyaliq processlerdin otiwine sebepshi boladi; 5) suw tarayiw (suw qaynaganda tigizlasiwi) ham keneyiw (muzlaganda) qasiyetine iye. Suwdin bul qasiyeti juda lilken ekologiyahq ahmiyetke iye bolip, bul tawlardi maydalap, ulken taslardi topiraqqa aylandmwga sebepshi boladi; 6) suwda jasaytugin organizmlerdin tiri boliwi ham tirishilik iskerliginin normal otiwinde suwdin 4°C ta juda ulken tigizliqqa iye boliwi bolip tabiladi. Bunin natiyjesinde suw hawizlerinin beti muzlaydi, suwdm tomengi qatlamlari muzlawdan tis boladi ham organizmler tirishilik processin oteydi; 7) suwdm suwiwman payda bolgan muzdin ozine say «sirli» issihgi (336 J) bolip, bul issiliq darya, kol ham tenizlerdih birden emes, balkim aste-aqmn muzlawin, qar ham muzlardm eriwin tamiyinleydi; 8) turli suyiq ham qatti zatlar ishinde suw ulken issiliq jiynaw ham issiliq otkiziw qabiletine iye bolip, tiri organizmler denesinde bir qiyli issiliq ten salmaqliligm uslap 126 Iinutugm suyiq zat esaplanadi. Suwdm bul qasiyetinin ahmiyeti ulicksiz, yagniy suw joqari darejede issiliq jiynaw natiyjesinde, omlu quyash ham issiliq energiyasi toplanadi Mm planeta hoymsha bolistiriledi; 9) suwdin dielektrik otkiziwshenligi, y a g n i y suwdagi duzlardm, kislotalatdm ionlarga ajiraliwm Ic/.lcstiredi; ionlar bolsa oz nawbetinde organizm denesinde turli biuximiyaliq reakciyalardi, ortaliq ham organizm arasmdagi osmotikaliq turaqliliqti basqarip turadi; 10) suw molekulalanmn polyushgman molekulalardin duzilisi ham funkcional aktivliginin luraqhhgm suw tamiyinlep turadi; 11) suwdm jane bir qasiyeti, iuiw har qanday temperaturada (qaynawda da, muzlawda da,) puwlamw qabiletine iye. Basqa suyiqliqlarga qaraganda suwdin puwlamwi 100°C (2263 J/g) da juzcge keledi. Suwdm aste-aqinn puwlamwi, suw hawizlerinde suwdm puwlamp ketiwinen saqlaydi. Puwlamw ushm ketken energiya jogalmaydi, balkim hawa yamasa qorshagan ortaliq temperaturasmin koteriliwine sebep boladi ham organizm menen ortaliq arasmda qatnaslardm bariwmda ulken rol oynaydi; 12) suwdm biologiyaliq qasiyetlerinen biri onm suyiq boliwma qaramastan juzesinin joqari darejede tartilganhgi bolip, bul jagday suw molekulalarmm bir-birine kushli baylamsqanliginan kelip shigadi. Bunin natiyjesinde suw ham onm eritpeleri osimlikler paqalmda hareket qiladi, olardm tamir sistemasmda adsorbsion (sindiriliw), hareket, dcm aliw, awqat siniriw processleri bolip otedi. Suwdm betindegi suw perdesi ustinen kopshilik tiri organizmler (tropik kesirtke- vasilisk) hareket qiladi, bazi organizmler suw perdesi astma jabisip, (kopshilik mollyuskalar, shibmlar lichinkalari, neyston halmdagi suw otlan, omirtqasiz haywanlar) suw tolqmlan menen bir jerden ekinshi bir jerge koshedi; 13) suw tmiqliq qabiletine iye bolip, jer juzinde ham suw qatlammda ushiraytugm tiri oiganizmlerdegi tirishilik processleri - fotosintez, fotoperiodizm, kenislikte bagdar aliw, fotomorfogenez, aziq tabiw jagdaylari ushm ulken ahmiyetke iye; 14) suwdm qasiyetlerinen jane biri omn qisilmawi bolip, osimlik ham haywanlar bolimleri ham organlarinin osi vinde ham belgili koriniste bohwmda juda ahmiyetli. Osimliklerdin turgor halati, olardm organlarmm kenislikte tuwri jf ylasiwm tamiyinleydi. 127 Ekologiyaliq koz qarastan suw ozine tan ham almastinp bolmaytugm suyiqliq bolip, ol fotosintez processinde ajiralip shigatugm gaz siyaqli kislorodtm tiykargi deregi ham fotosintetik reaksiyada jumsalatugin vodorod ionlarinm donon esaplanadi. Yüklə 3,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|