Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Ni'ritikaliq zona
V
Subraltioral
Ч . Litoral
О к еа н лта.кг
^ — Sublitoral 
,
PucvJoabisal 
Р'Р»; 
л ~ ' л
Miner ik
qsyaliqlart
Betipelagial
Л .
Okean vliiini
AhissopcIjgcaJ
liUraabss-
X
17-siiwret. Dunya okeammn ekologiyahq zonalan (Dajo, 1975)
1. Dimiktikaliq koller. 
Bul koller suwi eki mawsimde erkin 
cirkulyaciya boladi yaki aralasip turadi, sogan qarap suwdin 
temperaturasida, sol jerdegi organizmlerde sezilerli darejede 
ozgeredi.
2. Suwiq monomiktikahq koller. 
Polyar rayonlarda 
jaylasqan. Suw temperaturasi hesh qashan 4°C tan joqari 
koterilmeydi. Suw qatlamlari tek gana bir marte jaz mawsiminde 
gana aralasadi.
3. Jilh monomiktikahq koller, 
tiykannan jilh ortasha yaki 
subtropikaliq klimat sharayatmda ushiraydi. Suwdm temperaturasi 
hesh qashan 4°C tan tomen bolmaydi.
4. Polimiktikaliq 
koller-joqari tawli ekvatoriyal zonada 
jaylasqan. Suwdm cirkulyaciyasi tiykarman turaqh boladi.
5. Oligomiktikaliq 
koller - tiykannan tropikaliq zonada 
jaylasqan, 
suwdm temperaturasi turaqh, cirkulyaciya 
asten 
boladi.
6. Meromiktikaliq 
koller - barqulla stratifikaciya bolip, turli 
ximiyahq quramh suwlarda baqlanadi. Bul kollerde ozine say 
organizmler tarqalgan.
130

---

Ortasha zonamn ishki suw basseynierindegi suw betindegi 
tcmcratura -0,9°C tan +25°C atirapmda, teren qatlamlarmda bolsa 
V5"C araliginda ozgerip turadi. Ozbekistannm sail atizlannda 
suwdin temperaturasi jaz mawsiminde +32+42°C, 
tegislik 
rayonlarinda jaylasqan suw saqlagishlarda suwdin iistingi 
boliminde temperatura jaz mawsiminde +32+36°C, 10-15 m 
terenlikte bolsa +22+24 °C, qis mawsiminde suwdm iistingi 
boliminde qisqa waqit muz benen qaplaniwi da mumkin.
Tawli rayonlarda koller ham suw saqlagishlar suwlanmn 
temperaturasi +14+16°C (+20°C), 50— 70 m terenlikte +2+3°C, 
qis mawsiminde suwdm iistingi bolimi qalm muz benen 
qaplanadi. Joqari tawli rayonlardagi koller suwmin temperaturasi 
t9+12°C ti quraydi. Daryalar suwmin temperaturasi hamiyshe 
birdey, sebebi suw massasi almasip turadi. Daryalar, kanallar 
shetinde terek bolmasa ham quyash nun tiisip tursa, ol jerlerdegi 
suw terek saya salip turgan suwga qaraganda issi boladi.
Suw temperaturasi osimlik ham haywanlardin bolistiriliwine 
ulken tasir korsetedi. 
Ortasha zonanin 
suw ortaligmda 
ushirasatugm organizmler ushm suw basseynierindegi (teniz, kol) 
suwdm vertikal aralasip tunwi lilken ahmiyetke iye.
Tmish aqpaytugm suwlar 3 qatlamga bolinedi. 1) joqan 
qatlam-epilimnion. 
Suwdin bul qatlammda 
temperatura 
mawsimler boymsha keskin ozgerip turadi; 2) temperaturamn 
aste ozgerip turatugin qatlami-metalimnion (termoklin); 3) teren 
suw asti qatlami- gipolimnion, suwdin 
bul qatlammda 
temperatura jiida kem darejede ozgeredi.
Jaz mawsiminde suw basseynlerinde onin joqargi qatlami issi 
bolip, suwiq qatlam bolsa suwdin teren tiibine jaylasqan boladi. 
Bul jagday suwdm 
tuwn stratifikaciyasi dep ataladi. Qista 
temperaturanin tomenlewi menen kersinshe, 
qarama-qarsi 
(arqaga) stratifikaciya jiizege keledi, yagniy suwdin suwiq 
(temperaturasi 4°C dan tomen) qatlami, suwdin issi qatlami 
listinde jaylasqan boladi. Bul jagday temperaturanin dixotomiyasi 
dep aytiladi.
Baharde suw aste-aqirm lsip, onm temperaturasi 4-6°C qa 
koteriledi. Omn tigizligi artadi ham suwdm bul qatlami joqanga 
koteriledi 
ham 
natiyjede 
suwdin 
hamme 
qatlamlarmda
131

---

temperatura tenlesedi, bir jagdayga keledi. Bugan gomotermiya 
delinedi.
Giizde suwdin juzi qatlammda temperatura aste-aqmn 
paseyedi, suw suwiydi, onm tigizligi artadi ham bul qatlam 
tomenge tusip, ol jerdegi jilli qatlami joqanga koterledi. Suw 
hawizlerinde mawsimler boyinsha suwdm agimi, hareketi ham 
almasip tunwi barqulla bolip turadi.
Teniz ortaligmda da suwdm terenligi menen baylanisli 
bolgan termik stratifikaciya baqlanadi. Evriterm turlerge suw 
otlannan Cladophora glomerata, Enteromorpha inteutinalis kibi 
jip tarizli jasil suw otlar wakilleri suwdm muzlamwinan, suw 
temperaturasi -11° dan+30°C qa ozgergende ham 
ozlerinin 
tirishiligin joytpaydi.
Evriterm 
turlerden 
qarin-ayaqli 
mollyuska 
Hydrobia 
aponensis suw temperaturasmm -l°den +60°C qa shekem 
ozgeriwine shidam beredi. Haywanlardan planariya (Planaria 
genocephala) suw temperaturasmm +0,5°Cqa, ustricalar -2°dan 
+20°C
qa ozgerip tunwma beyimlesken.
Suw ortaligmdagi organizmler temperaturamn ozgeriwine 
belgili shegaralarda beyimlesedi. Temperaturamn ozgeriwi 
osimlik ham haywanlardm omirin, geografiyaliq tarqaliwin 
ozgertip jiberedi. Misali, Kaspiy tenizi koleminin paseyiwi ham 
kishi kol ham kolshelerdin payda boliwi ham olardagi suwdm 
jaqsi 
i s i w i
suw osimliklerinin ken tarqaliwina alip kelgen.
Temperaturamn koteriliwi menen poykiloterm organizmlerde 
zat almasiw processleri tezlesedi, lekin olardin tirishiligi 
tiykarinda jatqan ximiyaliq reakciyasinm gannoniyasi buziliwi 
mumkin.
Organizmlerdin turaqli temperaturasin uyreniw, olardin 
tarqaliwina tiyisli bir qatar mzamliliqlardi ashiwga imkan beredi.
Issiliqti siiyiwshi gidrobiontlardan qatar mollyuskalar, krablar 
ham baliqlardm belok zatlan, fermentleri, jinisiy kletkalari 
suwiqti jaqsi koriwishilerge qaraganda joqari temperaturada aktiv 
boladi. Kletkanm buziliwi, qabaqlardm janliwi temperaturadan 
emes, balkim ol jerde gaz almasiwdin buziliwman kelip shigadi.
132

---

Joqari temperaturanm gidrobiontlarda zat almasiw ham 
t'iMwiniri tezlesiwine tasiri, olardm qaysi turge tiyisligi ham