Mamleketlik universiteti jumanov m. A

3. Amensalizm. 
Eki turdin birge jasawi birewine keri tasir 
korsetedi, ekinshisi bolsa ya payda, ya ziyan konneydi. Misali: 
Terek sayasmda osken osimlik ziyan koredi. Biraq terektin ozi 
ushm omn qonsishiligi ahmiyetsiz, panqsiz. Bul jagday kobinese 
osimliklerde ushiraydi.
4. Parazitizm. 
Bunda bir organizm basqa tiri organizmnen 
tek awqat deregi sipatmda gana emes, balkim turaqli yamasa
267

---

waqtinshaliq jasaw jayi, aziqlanatugin jay sipatmda paydalamladi. 
Bul tur (parazit) ekinshi organizmdegi (xojeyin) aziq zatlar 
yamasa onm toqimalan esabman jasaydi. Parazittin sirtqi ortahq 
penen baylanisi tiykannan xojeyin arqali amelge asadi. Olar ushm 
qolayhq barha mol aziq penen tamiyinlengenliginde esaplanadi. 
Bul oz gezeginde tez osiwge ham kobeyiwge sebep boladi. 
Parazitler oz xojeyinin oltirmey, tek oni kiishten qaldiradi.
Parazitler: endo ham ekto (ishki ham sirtqi) parazitlerge 
bolinedi. Endoparazitler - xojeyinniii ishki orgam, toqima ham 
kletkalarmda jasaydi. Ektoparazitler - xojeyin denesinin sirtqi 
tarepinde jasaydi (kene, biyt, biirge).
6simlikler arasmda toliq ham yarimparazitler ajiratiladi. 
Shirmawiq ham merezshopler toliq parazitler esaplansa, omela, 
pogremoklar yarim parazit, yagniy ozi erkin halda fotosintez qila 
aladi, biraq suw ham mineral zatlardi xojeyin osimlikten aladi.
5. 
Jirtqishliq. Organizmler arasmda ken tarqalgan biotikaliq 
qatnaslardin biri jirtqishliq esaplanadi. Bunda bir tur ekinshi bir 
turdi joq qiladi, yagniy jep qoyadi. Jirtqishliq tek gana 
haywanlarda baqlanip gana qoymay, baikim osimliklerde de juz 
beredi. Misali: shibm-shirkey jewshi osimlikler nepentes, 
aldrovanda, rosyanka, suw qaraqshismin nasekomalarga bolgan 
munasibetlerinde amq korinedi.
Jirtqishhqtin tiykargi ekologiyaliq roli tomendegilerden 
ibarat:
Birinshiden, aziqlaniw processinde haywanlar bir-birleri 
menen aziqlamp, tiri organizmlerde zat aylaniwi ushin zanir 
sharayat jaratadi (36-suwret).
Ekinshiden, haywanlardin sani belgili mugdarda saqlanadi. 
Misali: AQSh ham Arizona shtatmda suwmlardi saqlap qaliw 
ushm qasqirlardin hammesin joq qiladi. Natiyjede suwmlar sani 
kobeyedi, biraq ol aziqlanatugin osimliklerdin jogaliwi menen 
awqat jetispey qaladi ham de suwmlar da nabit bola baslaydi.
268

---

36-siiwret. Suw biocenozmdagi aziqliq baylams
Demek, tabiyatta suwmlar da, qasqirlar da, os mlikler de 
belgili bir ten salmaqliliqta saqlanip tunliwi kerek.
Jirtqishlar - birinshiden populyaciya ushm paydasiz turler, 
yagniy kesellengen, gam, kiishsiz turler menen aziqlanadi. 
Kobeyiw 
qabiletine 
iye 
bolganlardi 
jemeydi. 
Kesellik