Mamleketlik universiteti jumanov m. A
Yüklə 3,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Tayanish
sozler: ekosistema, biogeocenoz, producent, konsument, reducent, ekotop, klimatop, edafotop, avto trof g eterotrof aziqhq shinjin, detrit, birlemshi onim, ekilemshi onim, ekologiyahq piram ida, togay, taw, biosfera, avtotrof, g eterotrof birlemshi konsument, ekilemshi konsument. Jerde jasaytugm tiri organizmler ham olardi qorshap turgan jansiz elementler bir biri menen har dayim, lizliksiz baylamsta boladi. Osimlikler uglekisliy gaz, suw, kislorod ham mineral duzlarsiz jasay almaydi. Geterotrof organizmlerde avtotrof organizmlersiz jasay almaydi, biraq kislorod ham suw siyaqli organikaliq emes birikpelerdin kirip tunwma zanir. Qalegen ortaliqta onm tiri organizmlerine zanir bolgan anorganikaliq birikpelerinin zapaslan eger qayta tiklenbegende ol uzaq waqitqa jetpegen bolar edi. Biogen elementlerdin ortaliqqa qaytanliwi organizmlerdin tirishiligi dawammda, sonday aq olar nabit bolgan son da haywan olikler ham 6simlik denelerinin ldirawi natiyjesinde dawam etip otiradi. Solay etip, birlespe jansiz ortaliq penen birge ashiq sistema payda etip onda energiya agimi ham zat aylamsi tamiyinlenedi. Zat aylanis jurip otiratatugm organikaliq ham anorganikaliq komponentlerdin qalegen jiymdisi ekosistema dep ataladi. 10.1. Ekosistemanin qasiyetleri, b61imleri ham shegaralan Aldihgi bapta korsetip otilgenindey, biocenoz ham onin biotopi bir - birinen ajiralmaytugin elementler bolip, olar bir - birine tasir etedi ham belgili darejede kiishli ekologiyahq sistema payda etedi. Ekosistema termodinamikaliq tarepten ashiq sistema bolip waqit boymsha turaqh boladi. Ekosistema eki bolimnen payda bolip, onin organikaliq bolegi biocenozlardagi tiri organizmler, anorganikaliq bolegi biotop, yagmy jasaw ominan turadi. Ekosistema biotop ham biocenozdan ibarat bolip, bul sistema boymsha jasaw ominin relefi, lqhrn, botanikahq, zoologiyaliq, 293 topiraq, gidrologiyaliq ham geoximiyaliq tarepinen ekosistema putkil abiotikaliq ham biotikaliq faktorlardi oz ishine aladi. Kopshilik ekosistemalar uzaq evolyucion rawajlamw ham turlerdin jasaw ortaligma iykemlesiw processinde payda bolgan. Ekosistemalar oz nawbetinde birlesip, biosferam payda etedi. «Ekosistema» atamasi birinshi marte ingliz ekolog alimi A.Tensli tarepinen 1935- jili ilimge kiritilgen. Ekosistema koncepciyasi menen birge parallel turde «biogeocenoz» taliymati da rawajlandi. Omn tiykarm salgan alim, rus akademigi V.N. Sukachev (1942) bolip tabiladi. «Biogeocenoz» ham «Ekosistema» tusinikleri bir - birine jaqin bolip, eki jagdayda da tiri organizmler ham olardm jiyindisi, bir-biri ham ortaliq penen qatnaslarm aniqlaydi. V. N. Sukachevtin miynetlerinde biogeocenoz ekositema sipatmda tariplenedi, yagniy biogeocenoz - jeke halat bolip ekosistemamn amq bir darejesi esaplanadi. Biogeocenoz - bul tiri organizmlerdin quramah duziliske iye kompleksi bolip, on in jagdayi, hareketi jansiz oratliqqa ham omn menen bolip otetugin qatnaslarga baylanisli. Bul birlespe ozinin qasiyeti boymsha ozgeriwshen, basqa birlespeler menen qatnasta ham waqit boymsha turaqli bolip keledi. Biogeocenozlar jer betinin har-qiyli jerinde payda boliwi mumkin. Kobinese ekosistema ham biogeocenoz tiisinikleri bir-birinin sinonimi sipatmda qollaniladi ham derlik bir qiyli manisti bildiredi, biraq ayinm bir tarepleri menen panqlanadi: Biogeocenoz Ekosistema 1. Tabiyiy hadiyse esaplanadi. 1. Tabiyiy yamasa j asalma 2. Belgili tabiyiy shegaraga iye hadiyse boliwi mumkin. bolgan kensliktegi birlik; ol qonsi 2. Funkcional birlik bolgani biogeocenozlardan fitocenozi ushin qonsi ekosistemalardan menen ajirahp turadi. ajiralip tunwi shart emes. 3. Biogeocenoz quramina adam 3. Iri ekosistemalar adette adam kirmeydi. tasirinde boladi. Biogeocenozdin tiykargi komponentleri - atmosfera, taw jimslan, suw, osimlik ham haywanat dunyasi esaplanadi. Omn 294 organikaliq dunyasi (osimlikler, haywanlar, zamamqlar, mikroorganizmler)-biocenoz dep atalip, ortaliq bolsa - ekotop yaki biotop delinedi. Biotop 6z gezeginde klimatop (hawa), edafotop (topiraq) ham gidrotop (suw) siyaqli quram boleklerden ibarat (39-siiwret). Biogeocenozlar hdr qiyli olshemde, yagniy kishi ham lilken maydanda boliwi mumkin. Batpaqliqtagi donlik, togaydagi tubir, qalegen bir haywan uyasi atirapi, akvarium siyaqhlar kishi biogeocenozga misal bolsa, togay, dala, shol, ham basqa maydanlar iri biogeocenozga misal bola aladi. . A.Tensli tariyplewinshe - 39"SUWrL Br° geOCenOZ ekosistema zatlar ham 1SL energiya almasmiwma iye bolgan tiri ham jansiz komponentlerdin sheksiz sistemasi esaplanadi. Demek, ekosistema - mikroorganizmlerge iye bolgan bir tamshi suw, togay, tiibektegi dsimlik, akvarium, biosfera h.t.b. esaplanadi. Ekosistema biogeocenozga qaraganda kenirek tiisinik esaplanadi. Har qanday ekosistema oz gezeginde biogeocenoz bola aladi, biraq h&r qanday biogeocenoz ekosistema bola almaydi. Ekosistemalar komponentleri ham olardagi processler: biologiyaliq birlik, energiya kcliwi ham zatlar almasiwman ibarat. Bul jerde quyashtan kelip atirgan energiya bir tarepke qaratilip, biologiyaliq birlespe tarepinen ozlcstirilip, sipat tarepinen quramali organikaliq zatlarga otedi ham energiyanin koncentrlengen formasina aylanadi. Barhq ekosistemalar, sonday aq biosferada ashiq sistema esaplanadi. Olar energiya aladi ham energiya shigaradi. V ^oG E Q C E j^q> Yüklə 3,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|