Mantik tariHİnde râZİ İbrahim Çapak* Giriş

4.2 Beş Tümel
Râzi, İbn Sînâ’da olduğu gibi beş tümeli, cins, tür, ayrım (fasl), hassa ve 
araz şeklinde sıralamaktadır. Ona göre tam bir tanım yapmak için beş tümeli öze-
53 Necati Öner, Klasik Mantık, Ankara 1986, s. 17.
54 Bkz. Râzi, age., s. 36-39.
55 Râzi, age., s. 66.
56 Râzi, Şerhu’l-işarat ve’t-tenbihat, Mantık C.I, Tahran 1382, s. 32-33.

---

Felsefe Dünyası
52
likle zati tümeller olarak bilinen cins, tür ve ayrımı iyi bilmek gerekir. Çünkü tam 
bir tanım bunlarla yapılır. Râzi, tanımda zikredilmesi gereken cins ve ayrımla-
rın sonsuz olmadığına dikkat çekerek mantıkçının görevinin bunların mahiyetini 
öğrenmek olmadığına ifade eder.
57
Ona göre türün olduğu yerde mutlaka cins 
bulunur. Ancak cinsin bulunduğu yerde türün bulunması zorunlu değildir. Cins, 
“O nedir?” sorunun cevabıdır. “O nedir?” sorusunun cevabında söylenen söz, 
genel arazı ve cinsin ayrımını dışarıda bırakır. İnsan için “O nedir?” sorusuna “O 
canlıdır” cevabını vermemiz gibi. Cins türün yüklemi konumundandır. “İnsan 
düşünen canlıdır” dendiğinde “insan” tür, “düşünme” ayrım, yukarıda ifade edil-
diği gibi “canlı” ise cinstir. Râzi, “İnsan gülen canlıdır” önermesindeki “gülme” 
ifadesinin de ayrım olduğunu ifade etmektedir. Çünkü burada “gülme” ifadesi 
insanı gülmeyen canlılardan ayırmaktadır. Aynı zamanda “gülme” hassadır. Çün-
kü düşünme gibi olmamakla beraber sadece insana has bir özeliktir. Hassa, bazen 
son türe, bazen orta türe, bazen de cinslerin cinsine ait olabilir. Hassa, lazım ve 
mufarık olabildiği gibi, cinsin bütün bireylerini içine alan genel de olabilir.
58
Has-
sa, ister lazım olsun ister mufarık olsun “O hangi şeydir?” sorusunun cevabında 
söylenen şeydir. Cins, cinslerin cinsi, mutevasıt cinsler ve son cins olarak üçe ay-
rıldığı gibi tür de türlerin türü, mutevasıt türler ve son tür olmak üzere üçe ayrılır. 
Son tür, cins olmayan türdür.
59
4.3 Kategoriler
Klasik mantık kitaplarında yer alan önemli konulardan biri olan kategori-
leri Râzi, varlığı zorunlu ve mümkün başlıklarına ayırdıktan sonra “mümkün var-
lıklar” başlığı altında incelemektedir. Ona göre mümkün olmakla hükmedilen bir 
şey yoklukta ya sabit olur ya da olmaz. Yoklukta sabit olması söz konusu değildir. 
Çünkü, yok olan zatlara değişmenin arız olması imkansızdır. Zatlıktan çıkmak 
için, imkan ona nitelik yapılamaz. Yoklukta sabit olmaması ise, imkân yoklukta 
sabit olmayan bir nesneye sıfat olmuş olur. Bunun için, mümkünün yoklukta sa-
bit olduğuna imkân ile delil getirilemez.
60
Râzi, on kategorinin varlığı üzerinde 
durmaktadır. Bunlardan biri cevher, dokuzu ise ilintidir. İlintiler; nitelik, nicelik, 
mekân, zaman, izafet, sahip olma, etki, edilgi ve durum’dur. Bunlardan nitelik ve 
nicelik hariç diğerleri izafetlidir.
61