Maqsudov asliddin murodovich turkistonda rus sharqshunosligi va arxeologiyasi tarixi

yil xalq qo’zg’oloni. Birinchi jahon urushi unda ishtirok yetayotgan Rossiya imperiyasini tobora holdan toydirmoqda edi. O’n minglab askarlar jangda qurbon bo’ldilar. Talvasaga tushgan Rossiya Oliy Bosh qo’mondonlik shtabi harbiy vazirlikdan «armiya ehtiyojlari uchun salmoqli miqdorda kuch ajratishni» zudlik bilan talab qildi. Bu kuchni harbiy vazirlik mustamlakalardan to’plashga umid bog’ladi. Natijada Rossiya imperatori Nikolay II 1916-yil 25-iyunda Turkiston, Sibir va Kavkazdagi 19 yoshdan 43 yoshgacha bo’lgan erkaklarni front orqasidagi xizmatlar uchun safarbar qilish to’g’risida farmon chiqardi. Turkiston general-gubernatoriga zudlik bilan farmonni amalga oshirish buyurilib, Sirdaryo viloyati zimmasiga 87 ming, Samarqandga 38 ming, Farg’ ona zimmasiga 50 ming kishi yuborish majburiyati yuklandi. O’lkada safarbar qilinuvchilarning ro’yxatlari tuzila boshlandi. Xalq bu tadbirga «mardikorlikka» olish deb nom berdi. Mahalliy ma’muriyat mardikorlikka chaqirishni boylik orttirish vositasiga aylantirdi. Boylarning o’g’li pul bilan qutulib qolar, kambag’al oilalar esa yolg’iz o’g’ildan, boquvchisidan ayrilar edi. Bu hol xalqning kuchli noroziligiga olib keldi.

²⁷Sodiqov H, Jo’rayev N. O’zbekiston tarixi. I kitob. Toshkent., «Sharq», 2011. 439-443-бетлар

29




Petrograddan ba’zi tabaqadagilar tovon yevaziga mardikorlikdan ozod qilinishi mumkinligi to’g’risida qo’shimcha ko’rsatmalar etib kelganidan keyin xalq noroziligi qo’zg’olonga aylanib bordi. 4-iyulda Xo’jand shahrida norozilik namoyishi boshlanib ketdi. Unda dehqonlar, mardikorlar, ayollar - jami 3000 dan ortiq kishi qatnashib, namoyish «Mardikor bermaymiz!» shiori ostida o’tdi. Polisiya namoyishni bostirishga kirishdi, ular ustiga tosh yo g’ildi. Harbiy qismdan soldatlar etib kelib polisiyachilar bilan birgalikda namoyishni bostirdi, ikki kishi o’ldi, bir kishi yarador bo’ldi. Xo’jand voqyeasi haqidagi xabar butun Turkistonga yoyildi. 5-iyulda Samarqand uyezdining Urgut qishlog’ida g’azabga kelgan 2000 kishilik dehqonlar volost boshqaruvining mahkamasi oldiga to’plandi. Mahkama xodimlari kaltaklandi. O’sha kuni Samarqand uyezdining Siyob, Mahalla, Xo’ja Ahror va Angar volostlarida ham namoyishlar bo’lib o’tdi. 11-iyulda Toshkentda katta g’alayon boshlanib ketdi. Hunarmandlar, ishchilar, shahar kambag’allari va shahar atrofidagi dehqonlar Beshyog’ochdagi polisiya boshqarmasi tomon yo’l oldilar.²⁸ Bu yerda qo’g’olonchilarning katta guruhi to’plandi. Namoyishchilar «bolalarimizni bergandan ko’ra o’zimiz o’lganimiz yaxshiroq, podsho o’lib kesin» deya maydonni larzaga keltirib qichqirdilar. Mahalliy aholi faollaridan Yo’lchi Ibrohimov (ko’nchi), G’ulom Kamolov (g’isht teruvchi), ishchi ayol Zuhrabibi Musayeva va boshqalar xalqni podshoh hukumatiga qarshi qat’iy kurash boshlashga da’vat etdilar. «Ur, polisiyachilarni!» degan qichqiriqlar bilan boshqarmaga hujum qildilar. Qamal va otishma boshlanganidan bir soat keyin yordamga jazo qo’shini etib keldi. Kazak qismlari 5 kishini otib o’ldirishdi, 15 kishi yarador bo’ldi. Qo’zg’ olonning faol ishtirokchisi Zuhrabibi ham kurashning oldingi safidagi to’qnashuvda tosh otayotib halok bo’ldi. Qo’zg’olonchilar chekinishdi. Sal keyinroq yana chinakam jang boshlanib ketdi. Yendi podshoh askarlari chekinishga majbur bo’ldilar, ular boshqarma ichiga kirib olib, barrikada qurib himoyalandilar. Podpolkovnik Saviskiy boshliq jazo otryadi, uning ketidan kelgan general Galkin kuchlari jangga kirib qo’zg’olonni bostirishga yerishdilar. Toshkent atrofidagi qishloqlarda dehqonlarning g’alayonlari polisiya va qo’shinlar bilan to’qnashuvga aylandi. Bunday to’qnashuvlar 12-iyulda Yangibozor, To’ytepa qishloqlarida, 14 iyulda Troisk, Xonobod va Pskent qishloqlarida ham bo’lib o’tdi. Noroziliklar Rossiyaning asosiy paxtakor rayoniga aylantirilgan Farg’ona vodiysida tobora kuchaya boshladi. G’alayonlar Qo’qon shahri, Kattaqo’rg’on, Rishton, Ganjiravon qishloqlarida ham bo’lib o’tdi. Ularning barchasi ayovsiz bostirildi. 9-iyul kuni Andijon jome masjidida podshoh farmoni o’qib eshittirildi. Aholi yashin tezligida maydonni to’ldirdi. Xalq «hozir hamma mingboshilar va amaldorlarning boshini kesib tashlaymiz va mol-mulkini yer bilan yakson qilamiz», deb tahdid solib, safarbarlikni bekor qilishni talab etishdi. Polisiya va kazaklarga hujum boshlandi. Jazolovchilar qo’zg’olonchilarga o’t ochib 3 kishini o’ldirib, 12 kishini yarador qildilar. Skobelev uyezdida xalq g’alayonlari 10-iyul yakshanba kuni eski Marg’ilondagi chiqishlar bilan boshlandi. To’plangan kishilar soni 25 mingtagacha etgan. Qattiq to’qnashuvda ikki mirshab o’ldirilgan, bir necha oqsoqol kaltaklangan. Xalq bilan yomon munosabatda bo’lgan boylar ham

²⁸ История Узбекской ССР. Том второй, Ташкент., «Фан», 1968. Стр. 533-544.

30




o’ldirilgan. Boylarning uylari va ma’muriy binolar vayron qilinib, podsho rasmi yirtilib, oyoq ostiga tashlangan. Bu yerga jazo polki etib kelib qo’zg’ olonchilarga qarshi o’t ochib, 63 kishini o’ldirib, ko’pchilikni yarador qilganlar. 1916-yildagi qo’zg’ olonning eng kuchli nuqtasi Jizzax qo’zg’ oloni bo’ldi. Jizzax shahri aholisi 13-iyul kuni safarbarlikka chaqirilganlar ro’yxatini talab qilib oqsoqol va mingboshi mahkamasiga to’plandilar. Oqsoqolni o’ldirib, mingboshi mahkamasini vayron qildilar, ro’yxatni topib olib yondirib tashladilar. Nazir Hoji eshon Jizzax beki deb e’lon qilinadi. Qo’zg’olonni bostirishga etib kelgan jazo otryadi katta zarbaga uchradi. Qo’zg’olonchilar safi kengayib bordi. Nazir Hoji eshon boshchiligida qo’zg’olonchilar yangi shaharga tomon yurdilar. Jazo otryadi bilan qo’zg’olonchilar o’rtasida bo’lgan to’qnashuvda ikkala tomondan ham qurbonlar bo’ldi. Qo’zg’olonchilar telefon simlarini uzib, neftli baklarni yondirib, binolarni vayron qildilar. Lomakino bekatida temir yo’l ko’prigi, relslar buzib tashlandi. Obruchevo, Kurapotkino, Rostovsovo temir yo’l bekatlari ham vayron qilindi, 6 ta temir yo’l ko’prigi buzib tashlandi. Abdurahmon jevachi boshchiligidagi kuchlarning Bog’don volostida ham g’alayonlari boshlanib, Jizzax tomon yuradilar. 21-iyul kuni Jizzax yaqinidagi Qili deb atalgan manzilda qo’zg’olonchilar bilan jazo otryadi o’rtasida to’qnashuv sodir bo’ladi. Pulemyotdan o’qqa tutilgach qo’zg’olonchilar yengiladi. Abdurahmon jevachi, Nazir Hoji yeshonlar qo’lga olinadi, o’lim jazosiga hukm qilinadi. Turkiston general-gubernatori Jizzax qo’zg’olonini bostirish uchun polkovnik Ivanov boshchiligida oltita to’pi bor 13 ta rota askar, 300 kishilik kazak otryadi, 2 ta ortileriya qismi va 3 rota sapyorlarni safarbar etadi. Jazo otryadi qo’zg’olonni shafqatsizlarcha bostirdi. Omon qolgan Jizzax aholisi jazirama cho’lga haydaladi. Jizzax ishi bo’yicha 1000 kishi hibsga olindi, 151 kishi sud qilinib turli muddatlarga qamaldi. 1916-yilgi qo’zg’ olon butun Turkistonga yoyildi, dehqonlar va kambag’allar qo’zg’ olonni harakatga keltiruvchi asosiy kuch bo’ldi. Qo’zg’ olon bostirilgan bo’lsada, mustamlakachilar ham anchagina kuchlaridan ajraldilar. Shuning uchun ham 1916-yil 13-dekabrda IV Davlat Dumasida so’zga chiqqan A.F. Kerenskiy «Urush frontlariga yangi bir front - Turkiston fronti qo’shildi», - deb vaziyatga jiddiy va xolis baho bergan edi. General-gubernator imperatorga yo’llagan mutlaqo maxfiy axborotida 97 rus askari o’ldirilib, 86 tasi yarador bo’lganini va 76 askar bedarak yo’qolganini, 7 rus amaldori, rus aholisidan 2325 kishi o’ldirilib, 1384 kishi bedarak yo’qolganini yozgan. Ammo u Turkiston frontida o’z talofatini aniq yozgani holda vahshiyona o’ldirilgan o’n minglab mahalliy aholi hisobini bermaydi. Qo’zg’olon o’lkadagi Podsho Rossiya mustamlakachilik tizimining tagi bo’sh zaminda ekanligi va uning ustunlari qimirlay boshlaganini hamda Turkiston xalqlarining vatanparvarligi, g’ururi so’nmaganligini namoyon etdi.