Ma’ruza-1 : Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning hozirgi zamon mazmuni tarkibiy tuzilishi va vazifalari

darajasidagi  majmualar" deb yuritishni taklif etamiz. N.N.Kolosovskiy aytgan 

ma’noda, ya’ni ma’lum bir joyda ishlab chiqarish korxonalarining o’zaro bog’liq 

holda joylaniShi va rivojlantirish asosida vujudga kelgan majmualar esa tom ma’noda 

yoki  "an’anaviy  hududiy  ishlab chiqarish majmualari", deb atalishi to’g’riroq. 

N.N.Kolosovskiy shogirdlaridan biri M.K.Bandman bunday hududiy ishlab chiqarish 

majmualarni mamlakat ahamiyatiga molik, muhim bir muammoni hal etishga, bir 

maqsadga qaratilgan dasturli yoki muammoli majmualar, deb yozadi. 

Sof,  haqiqiy  hududiy  ishlab  chiqarish  majmualari asosan  yangi 

o’zlashtirilayotgan rayonlarda, ulkan tabiiy boylik va, ayniqsa, yoqilg’i-energetika 

zahiralari negizida vujudga kelishi bilan tavsiflanadi. Tabiiyki, tarixiy rivojlanish 

davomida avval o’zlashtirilgan yerlarda vujudga kelgan xo’jalikning hududiy 

tarkibini majmuaga aylantirishga qaraganda, yangi, "sof" yoki "bo’sh" joyda bu 

maqsadga erishish osonroqdir. Majmua yaratuvchi tarmoq sifatida esa ko’proq 

yoqilg’i-energetika sanoati asos bo’lib xizmat qilishi ham, shubhasiz, bir holdir, 

Masalan, Rossiya Federatsiyasidagi Bratsk xududiy ishlab chiqarish majmuasini 

olaylik (uning dastlabki loyihasini N.N.Kolosovkiy rahbarligidagi olimlar guruhi 

yaratgan). Bu yerda yirik 4 mln, kVt. dan ortiq quvvatga ega bo’lgan suv elektr 

stantsiyasi qurildi va bo’lajak suv ombori maydonini o’rmondan tozalash maqsadida 

yog’och-tsellyuloza sanoati vujudga keldi. Arzon elektroenergiyaning mavjudligi 

energiyani ko’p istemol qiluvchy tarmoqlarni o’ziga "tortdi" va, natijada, bu yerda 

uchinchi yirik korxona-alyuminiy zavodi barpo etildi. Rangli metallurgiya va o’rmon 

---

 

17 

sanoati yana "zanjirsimon" tarzda boshqa korxonalar qurilishini (jumladan, 

mashinasozlik, kimyo) taqozo etadi. 

Bunday majmualar O’rta Osiyo mamlakatlarida qulay tabiiy sharoitda, aholi va 

mehnat resurslari bilan yaxshi ta’minlangan mintaqada va faqatgina energetika emas, 

balki agroiqlimiy resurslar asosida ham vujudga keladi. Demak, respublikamiz 

xududiy ishlab chiqarish majmualari sug’oriladigan dehqonchilik, agrosanoat 

tarmoqlari va mehnatni ko’p talab qiluvchi korxonalarini o’z ichiga olar ekan. Bunga 

Mirzacho’l yoki Qarshi cho’li asosida shakllanayotgai xududiy ishlab chiqarish 

majmualari misol bo’la oladi. 

Ilmiy va amaliy jihatdan respublikamizda hududiy ishlab chiqarish 

majmualarini yaratishdagi erishilgan yutuqlar to’g’risida ham aytib o’tish o’rinli. 

Jumladan, O’zbekiston Fanlar akademiyasiga qarashli sobiq Ishlab chiqarish 

kuchlarini o’rganish kengashida (SOPS) o’tgan asrning 50-yillarida olib borilgan 

ilmiy izlanishlar natijasida rayonlarning kompleks muammolari tushunchasi yoki 

ilmiy yo’nalishi yaratilgan edi. Bu o’zining geografik o’rni va ma’muriy tarkibiga 

ko’ra o’ziga xos bo’lgai Farg’ona vodiysi uchun ayniqsa ahamiyatli edi. 

 Sanoat korxonasi mavjud bo’lgan joy sanoat punkti  hisoblanadi. Agar bir 

joyda bir necha sanoat korxonasi joylashgan bo’lsa, u holda sanoat markazi vujudga 

keladi. Yirik sanoat markyazlari atrofida sanoat punktlarining joylashuvi, ya’ni 

sanoat ishlab chikdrishini hududiy  tashqi etilishi, rivojlantirishning navbatdagi 

pog’onasi,  bosqichi-sanoat  tugunini  shakllantiradi.  Aynan  sanoat  tugunlarida 

hududiy majmualar mukammal tus oladi. CHunki, bunday sharoitda sanoat 

korxonalarining oddiy hududiy guruhi emas, balki ular o’rtasida aloqadorlik (ishlab 

chiqarish, texnologik, infratuzilma, aholi va mehg’yut resurslari aloqalari) mavjud 

bo’ladi. Binobarin, sanoat tugunlarini sanoat ishlab chiqarish majmualarining eng 

yetuk shakli, deb baholash to’g’rirokdir. 

Sanoat tugunlari, ya’ni sanoat korxonalarini bir joyda g’uj holda 

mujassamlashuvi  sanoat aglomeratsiyasn,  deb ham ataladi. Sanoat korxonalarini 

joylashtirishda aglomeratsiya omilini hisobga olish esa nemis olimi Alьfred Veberga 

tegishli. Aglomeratsiya ham mujassamlashuv kabi katta  iqtisodiy (ammo ekologik 

emas) samaradorlikga ega. 

 Alohida tanlab olingan joyni barcha infratuzilma ob’ektlari kabi oldindan 

tayyorlash negizida sanoat parklari vujudga keladi -ki, bu ayniqsa rivojlanayotgai 

mamlakatlar uchun ko’proq xos.   

Tahlillar ko’rsatishicha, Nikolay Nikolaevich Kolosovskiyning hududiy ishlab 

chiqarish majmualari g’oyasini qaysi bir jihatdan A.Veberning ishlab chiqarish 

aglomeratsiyasi ta’limotiga yaqinlik yoki o’xshashlik alomatlari bor. Ammo uning 

boshqa bir ilmiy g’oyasi-energiya ishlab chiqarish tsikllari ta’limotiga hech qanday 

e’tiroz bo’lmasligi kerak. CHunki u bu g’oyani bevosita amalistdan kelib chiqqan 

holda  (N.N.Kolosovskiy o’zining  asl  kasbi  bo’yicha  muhandis-iqtisodchi 

bo’lgan)yaratgan. 

 N.N.Kolosovskiy o’z davrida qora metallarning  metallurgiya tsikli, rangdor 

metallar, mashinasozlik, neft-gaz-kimyo, agroindustrial, o’rmon-yog’och-tsellyuloza 

kabi 8 ta asosiy energiya ishlab chiqarish tsikllarini ajratgan. Hozirgi kunda ularning 

soni 20 ga yaqinni  tashqi qiladi.     

---

 

18 

 Shunday qilib, HICHMlarning ilmiy nazariy asoslari taniqli olim Nikolay 

Nikolaevich Kolososvkiy tomonidan yaratildi. U ushbu masalani   iqtisodiy 

rivojlantirish muammolari bilan bog’liq ravishda o’rgandi. Umuman olganda, 

N.N.Kolosovkiyning bunday dunyoqarashiga uning transport (temir yo’l transporti) 

muhandisi ekanligi va geografiya uchun an’anaviy ahamiyatga ega bo’lgan kompleks 

yondashuvining uyg’unligi asos bo’ldi; "hudud + kompleks" ishlab chiqarishning 

hududiy birikmalari yoki majmualarini (komplekslarini)  tashkil etadi. 

CHindan  ham  kompleks-majmuaning  ilmiy-amaliy  ahamiyati  katta. 

CHunonchi, u: 

-   tabiiy sharoit va tabiiy resurslardan atroflicha foydalanish; 

-   ishlab chiqarishni mumkin qadar chiqindisiz yo’lga qo’yish; 

-   ishlab chiqarishni tizim-tarkib asosida hududiy  tashkil qilish; 

- iqtisodiy geografiya va uning asosiy tushunchasi bo’lgan iqtisodiy rayonlarni 

o’rganish; 

- iqtisodiy rayonlar xo’jaligi tarkibini qayta qurish va boshqalarda 

ahamiyatlidir. 

  Dastlabki iqtisodiy rayonlar joylarda yirik elektr stantsiyalar qurish va 

ularning ta’sir doirasini aniqlash nuqtai nazaridan energetika, energiya ishlab 

chiqarish rayonlar deb atalgan. Keyinchalik bu rayonlarda xo’jalik tizimining bir 

tomonlamaligiga yo’l qo’ymaslik, mahalliy sharoit va imkoniyatlardan to’laroq 

foydalanish, aholi ehtiyojlarini qondirish, transport harajatlarini qisqartirish va 

ortiqcha,  tashqi jihatdan nomaqbul, uzoq masofadagi transport qatnovlarini 

kamaytirish kabi omillarni e’tiborga olib, iqtisodiy rayonlar xo’jaligini kompleks 

ravishda  tashkil  etishga ustuvor ahamiyat berildi