Ma’ruza 2 2-Mavzu: Tolalarning sinflanishi. Tolalar va ularning xossalari Reja

Tabiiy ipak chiqindilari. 
Tabiiy ipak kimyoviy tarkibi bo'yicha 98 % oqsil 
va 2 % nooqsil komponentlardan tashkil topgan. Uning oqsil qismi ikki turdagi 
proteinlardan, ya'ni fibroin va seritsindan tashkil topgan. 
Ipakning nooqsil yo'ldosh moddalari yog’simon, moysimon moddalar bo'lib, 
bo'yash va gul bosishga tayyorlov jarayonida seritsin bilan birga toladan chiqib 
ketadi. Pilla iplari tarkibida 22-30% seritsin bo'lishi mumkin. Seritsin pilla 
qatlamlari bo'yicha notekis taqsimlanadi va barcha pilla nasllari uchun tashqi 
qatlamlardan ichki qatlamlarga o'tgan sari kamayib boradi.
2.
 
Tolalar xaqida umumiy ma’lumotlar, turli tolalarga suv va xarorat 
ta’siri. 
 
Tolalar xaqida umumiy ma’lumotlar, turli tolalarga suv va xarorat ta’siri. 
Barcha tolali materiallar o‘zlarining suvga bo‘lgan munosabatlari bo‘yicha 

---

gidrofil va gidrofob guruxlarga ajraladilar. Gidrofil tolalar turkumiga barcha 
tabiiy tolalar, viskoza, polinoza va misammiakli tolalar mansub. Bu tolalar 
gidrofil guruxlarning (-OH, -NH
2
, –COOH, -SH) kuchli gidrotatsiyasi xisobiga 
suvda yaxshi bo‘kadi. Gidrotatsiya natijasida tola struturasidagi molekulalararo 
bog‘lar qisman uziladi va g‘ovaklarning o‘lchami kattalashadi. Gidrofob tolalar 
turkumiga barcha sintetik tolalar, asetat va triasetat tolalri kiradi. Bu tolalar 
struktursida gidrofil guruxlar juda kam va ular suda bo‘kmaydi. 1-jadvalda suv 
ta’sirida tolalarning strukturasida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar ko‘rsatilgan. 
Jadval 1. Turli tolalarning suv ta’siri o‘zgarishi 
Tolalar
Namlik yutilishini 
standart qiymati, 
% 
Bo‘kish
natijasida 
xajmning ortishi, 
% 
Nam xolatda 
mustaxkamligini 
yo‘qolishi, % 
Gidrofil tolalar: 
Paxta
7-8 
36-45 
+20 
Zig‘ir
11,9 
+10 
Viskoza
11,0-13,5 
95-120 
-37; -55 
Jun
17,0 
36-42 
-10; -22 
Tabiiy ipak 
11,0 
36 
Gidrofob tolalar 
TAS 
2,5-4,0 
12-18 
-30...-33 
Poliefir
0,4-0,5 
0,5-1,5 
0 
Poliamid 
4,5 
10-12 
-10...-15 
PAN 
1,0-2,5 
2-6 
0...-20 
Qizdirishga ta’siri bo‘yicha tolalr termoplastik va termoreaktiv guruxlarga 
bo‘linadi. Termoplastik polimerlar qizdirish natijasida plastik xolatga o‘tadi va 
keyingi sovitish natijasida plastikligi kamayib qattiqlashib qoladi. Bu guruxga AS, 
PA, PE, PAN, PVX va boshqa tolalar ta’luqli. Termorekativ tolalar plastik xolatga 
o‘tmaydi va yuqori xarorat ta’sirida parchalanadi. 2-jadvalda turli tolalarni yuqori 
xarorat ta’siriga bo‘lgan o‘zgarishlari keltirilgan. 
Jadval 2. Turli tolalarga xarorat ta’siri 
Tola 
Tolalarning 
chidamliylik 
xarorati, 
o
C (1-
5 min) 
Shishalanish 
xarorati, 
o
C
Yumshash 
xarorati,
o
C 
Parchalanish 
xarorati, 
o
C 
Paxta
Jun 
Tabiiy ipak 
AS 
150-180/5 min 
100-110/5 min 
140/1min 
120-130 
220 
- 
182-184 
200 
- 
- 
- 
225 
200 
170-200 
180 
185 

---

TAS 
PA
PE 
PAN 
Viskoza
130-140 
140 
150/500 
150 
120 
160-180 
- 
- 
75-85 
- 
300 
196-216 
235-265 
300-320 
- 
185 
- 
- 
220-280 
175 
Tolalarning fizik-mexanik xossalari 3-jadvalda keltirilgan 
Jadval 3. Tolalarning fizik-mexanik ko‘rsatkichlari 
Tola 
Uzilishga bo‘lgan 
mustaxkamligi, n/teks 
Uzilishdagi cho‘zilish, % 
Paxta 
Zig‘ir 
Viskoza 
Jun 
Tabiiy ipak 
TAS 
PE 
PA 
PAN 
0,24-0,35 
0,4 
0,14-0,24 
0,1-0,16 
0,24-0,33 
0,1-0,16 
0,4-0,67 
0,36-0,63 
0,32-0,15 
7-6 
3 
10-23 
28-48 
15-23 
20-28 
16-28 
22-45 
16-22 
3-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, sintetik tolalar boshqa tolalarga nisbatan yuqori 
mexanik 
mustaxkamlikka 
ega 
ekan. 
Quyida 
turli 
tolalarga 
qisqacha 
xarakteristikalar beriladi.