Ma’ruza mashg’ulotlari mazmuni 1-qism O’simliklar ekologiyasi

Tizimli ekologiya

Endoekologiya:
molekulyar
hujayra va to’qimalar
fiziologik
konsorsion

Ekzoekologiya:
autekologiya
demekologiya
populyatsiyalar ekologiyasi
maxsus ekologya
sinekologiya
biotsenologiya
biogeotsenologiya
global ekologiya
geoekologiya


Sistematik guruhlar ekologiyasi
O’simliklar ekologiyasi
Hayvonlar ekologiyasi
Mikroorganizmlar ekologiyasi (Prokariotlar ekologiyasi, Zamburug’lar ekologiyasi)


Evolyutsion ekologiya

Paleoekologiya

O’simliklar ekologiyasi fanining predmeti, maqsadi, vazifalari. O’simliklar ekologiyasi fani ekologiya fani tizimidagi qadimiy fan soxalaridan biridir.
O’simliklar ekologiyasi – o’simlik individlari va jamoalarining atrof-muxit omillari bilan munosabatlarini o’rganuvchi fan hisoblanadi.O’simliklar ekologiyasi fanining predmeti bo’lib, o’simliklarning o’zaro bir-biri bilan va ular yashab turgan muxitning sharoitlari bilan munosabatlarining yig’indisi yoki strukturasi tushuniladi.


Fanning rivojlanishi va unga xissa qo’shgan olimlar. Tirik organizmlarning atrof-muhitga munosabati qadim zamonlarda ham ma’lum bo‘lgan. Chunonchi, o‘simliklarning yashash sharoitiga munosabati haqidagi ma’lumotlarni eramizgacha bo‘lgan 372-278-yillarda Teofrast va yangi eraning 23-79-yillarida Katta Pliniy keltirib o‘tgan edi. Teofrast Aleksandr Make­donskiy bilan birgalikdagi yurishlarida yiqqan materiallarini ishlab chiqib, Osiyo, Afrika va Yevropa o‘simliklarini o‘zaro taqqosladi, keyin o‘simliklarning shakli va o‘sishi iqlim, tuproq sharoitiga hamda o‘stirish usullariga bog‘liqligini qayd qilib o‘tdi. O‘simliklarning ekologik klassifikatsiyasini taklif etdi. U keyinchalik, XIII asrda Albert Velikiy ekolo­gik masalalarga to‘xtalib, o‘simliklar qishki tinim davrining sabablari, ular oziqlanish, tuproq sharoiti­ga, quyosh issiqligiga bog‘liq xolda o‘sishi va ko‘payishi to‘g‘risidagi fikrlarini bayon qildi. Uyg‘onish davrida geografiya sohasida erishilgan yutuqlar ham biologiyada katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Ular tabiiy fanlarning rivojlanishiga kuchli ta’sir ko‘rsatdi». Keyinroq, XVI-XVIII asrlarda o‘sha davrning ko‘zga ko‘ringan botaniklaridan bo‘lgan Chezalnino, Turnefor, Djon Rey, K. Linney va boshqalarning ishlarida ekologiyaga doir ko‘plab ma’lumotlarni uchratish mumkin. XVIII-XIX asrlarda ulug‘ rus olimlari-akademiklar S.V.Krasheninnikov (1711-1755), I. Gmelin (1709-1755), P. S. Pallas (1741-1811) ham o‘z ishlarida ko‘plab ekologik ma’lumotlarni keltirganlar. Akademik I. I. Lepexin (1740-1802) mo‘’tadil iqlim zonalari, tropik va cho‘llar landshafti o‘simliklarini ta’riflagan, shuningdek, o‘simliklarning tarqalishi iqlimga bog‘liqligini va baland tog‘ hamda tundra o‘simliklarining o‘xshashligini ko‘rsatib o‘tgan. Agro­nom A. G. Bolotov (1738-1833) mevali daraxtlarning urug‘ko‘chatiga ta’sir ko‘rsatish usullarini ishlab chiqdi va o‘simliklar hayotida mineral tuzlarning rolini ko‘rsatdi. Shuningdek, u o‘sim liklarning yashash joyidagi klassifikatsiyasini yaratdi; o‘z ishlarida o‘simliklarning o‘zaro munosabati masalalari ustida ham to‘xtalib o‘tdi.
XIX asrning boshlariga kelib, o‘simliklar geografiyasi fanining dunyoga kelishida A. Gumboldtning xizmati katta bo‘ldi (1769-1859). U «Idei o geogra­fii rasteniy» (1807) asarida o‘simliklarning tarqalishida temperaturaning ahamiyatini ta’kidlab o‘tdi va ekologik harakterdagi bir qator botanik-geografik ishlardan foydalandi. O‘simliklar ekologiyasining keyingi rivojlanishi Yer yuzasida o‘simliklar koplamini o‘rganishda, o‘simlikshunoslikning ilmiy asoslarini ishlab chiqishda va o‘simliklar fiziologiyasi ta’siri ostida ro‘y beradigan bir qator o‘zgarishlarni kuzatishda asos bo‘ldi. O‘simliklar geografiyasi sohasida ulug‘ fransuz botanigi Ogyust Piram Dekandolning ishlari katta ahamiyatga ega bo‘ldi (1778-1841). U o‘zining «Ocherki nachalnoy geografii rasteniy» deb nomlangan kitobida «yashash joyi» va «turar joy» tushunchalariga aniqlik kiritdi (1820). Shuningdek, u «epirreologiya» (hozirgi tushunchada autekologiya) deb nomlangan yangi fanga asos soldi. Shundan keyin muhitga o‘simliklarga ta’sir etadigan sharoitlar yig‘indisi deb nomlagan bo‘ldi. Uning o‘g‘li Alfons De­kandol o‘zning «Geografiya rasteniy» deb nomlangan kitobida temperatura, yorug‘lik, namlik, tuproq kabi tashqi muhit omillariga asoslangan klassifikatsiya­ni bayon etdi. U ham A. Gumboldt singari o‘simliklar­ning tarqalishi iqlim omillari (asosan temperatu­ra) bilangina cheklanadi, deb qaragan. Shunday qilib, A. Dekandolni o‘simliklar ekologiyasini fan sifatida tanigan asoschilardan biri desa bo‘ladi.
Darvin evolyutsion ta’limotining g‘alabasi 1859 yildan keyin ekologiya tarixida yangi bosqich bo‘ldi. Botanik geografiya asosida vujudga kelgan ekologiya mustaqil fanga, ya’ni o‘simliklarning muhit omillariga moslanishi, adaptatsiyasi haqidagi fanga aylandi. Rossiyada o‘simliklar ekologiyasining rivojlanishida rus olimi Ch. Darvinning izdoshi, rus botanik geografiyasining asoschisi bo‘lgan A. N. Beketovning (1825-1902) ishla­ri katta rol o‘ynadi. U «Geografiya rasteniy» deb nomlangan asarida (1896) tarixiy rivojlanishda o‘simliklarning tashqi sharoitlar yig‘indisiga moslashuvi, ya’ni biologik kompleks haqidagi tushunchani shakllantirdi. Beketov ekologiya maqsadlarida olib borilgan tadqiqotlarning ahamiyatini ta’kidlab o‘tdi va o‘simliklarning ekologik-fiziologik klassifikatsiyasini taklif etdi. U iqlim omiliga, ayniqsa, yorug‘likning forma hosil qiluvchi xususiyatiga e’tibor berdi va turlarning ekologik tarqalishi haqidagi masalani o‘rtaga tashladi.
Taxminan 1877 yilda K. Mebius «biotsenoz» terminini taklif etdi. U ushbu termin ostida tur va zotlarning ko‘payishi tufayli ular egallab turgan territoriyani «jamoa» deb tushundi. Keyinchalik bu haqiqiy ekologik tushuncha fanga kiritildi. Skou o‘z ishlari­da (1821) issiqlik, namlik va yorug‘lik kabi omillarni o‘rganib, o‘simliklarni yashash joyiga qarab cho‘l, botqoqlik, toshloq o‘simlnklariga bo’ldi va ana shu klassifikatsiyani taklif etdi.
XIX asrning boshlarida o‘simliklarning tarqalishida iqlim omillariga (issiqlik, yog‘ingarchilikka) asosiy e’tibor berilgan. Lekin o‘xshash bo’lgan alohida regionlarni o‘rganishda edafik omil katta ahamiyatga ega bo’lgan. O’tgan asrning o‘rtalarida o‘simliklar hayotida tuproqning fizik xususiyatimi yoki ximiyaviy xususiyatimi ahamiyatga ega ekanligi haqida keng_munozara boshlangan. Shunda ekologlar asta-sekin tuproqning sho‘rlanishiga, qop qatlamining qalinligi, doimiy muzliklar, tuproq aeratsiyasi, tuproq suvi kabi omillarga e’tibor bera boshladilar.
O‘tgan asrning oxiriga kelib, ekologiya soxasida ikkita yunalishi yuzaga keldi. 1895 yilda daniyalik olim Ye. Varmingning «Plantesamfund» nomli kitobi nashr etildi. Uning bu asari rus tiliga ikki marta-1901 va 1902 yillarda tarjima qilindi. «O‘simliklarning tashqi muhitga bog‘liq xolda tarqalishi» (O‘simliklarning ekologik geografiyasi) deb nomlangan nashri G. I. Tanfilevning Rossiya o‘simliklari hakidagi maqolasi bilan bosilib chikdi. Ye. Varming «geografik yunalish»ni davom ettirib, ekologiya masalalariga aniqliklar kiritdi, «ekologik geografiya»ni «flora geografiyasi»dan ajratdi. 1910 yilda Bryus- selda III xalqaro botanika kongressida ekologiya botanikaning mustakil sohasi deb rasmiy ravishda e’lon kilingan bo‘lsa-da, Ye. Varming o‘simliklar ekologiyasining otasi hisoblanadi. U, ayniqsa o‘simliklarning hayoti birgalikda (guruh-guruh bo‘lib) o‘tadi va ularning o‘zi muhitga ta’sir ko‘rsatadi, deb takidlaydi. Ye. Varmingning kitobi ekologiyaning rivojlanishi uchun kuchli turtki bo‘ldi. Shundan keyin ekologiyada aloxida «morfologik-biologik» yunalish tarkib topdi va u keyinchalik hayot formalari xaqidagi ta’limotga qo‘shimcha bo‘ldi. Nemis botanigi O. Drudening (1913) «Ekologiya rasteniy» nomli kitobi bu yunalishning davomi bo‘ldi.
Ana shu yillarda ekologiya sohasida yana bir yuna­lish, ya’ni fiziologik protsesslardan kelib chiqqan holda morfologik-anatomik belgilarni tushuntirishga urinib ko‘rildi. Masalan, 1898 yilda A.Shimperning «Geografiya rasteniy na fiziologicheskoy osnove» degan kitobi nashr etildi. Bu asosli axborot ekologiyani eksperimental fanlarga, asosan, o‘simliklar fiziologiyasiga yaqinlashtirdi. Ushbu fiziologik yo‘nalish, masalan, Klebsning «O proizvolnom izmenenii rasti­telnыx form» 1905) va G. Lyundegordning «Vliyanie klimata i pochvы na jizn rasteniy» nomli (1925) ishlarida o‘z aksini topdi.
XX asrda ekologik tadqiqot metodlarining yanada takomillashishi yangi ekologik omillarga, ya’ni yorug‘lik davrining uzunligi, yorug‘lik spektrining tarkibi, tuproq eritmasining reaksiyasi, mikroelementlarning ta’siri, eruvchan alyuminiy, azot va boshqalarga murojaat etishga imkon berdi. Insonning muhitga ta’sirining kuchayishi havoning sanoat chiqindilari, radiatsiya nurlari bilan ifloslanishini o‘rganish zaruratini keltirib chiqardi. Bu hozirda ham muhim masala bo‘lib qolmoqda.
O‘sha davrda AQShda ekologiyada aloxida yo‘nalish paydo bo‘ldi, u ham bo‘lsa «indikator turlar xaqidagi ta’limot», ya’ni tuproqning (karbonatli, yuqumli, gipsli, sho‘rlangan va boshqa tuproqlarning) har xil xossalarini «ko‘rsatkich-o‘simliklar» xaqidagi ta’limot keng tarqaldi. Keyinchalik (1929) tuproq; tarkibida ma’lum miqdorda bo‘ladigan ximiyaviy elementlar indikatori to‘g‘risida gap bordi. Klementsning «Rasteniya-in­dikatorы» (1920), shuningdek, Uiver va Klementsning «Ekologiya rasteniy» deb nomlangan asarlari tufayli o‘simliklarning o‘sish sharoitini indikatsiyalashda (aniqlashda) tabiiy o‘simliklardan foydalanishga asoslanildi. Shuni qayd qilib o‘tish kerakki, amerikalik olimlar ekologiyani juda keng ma’noda talqin etganlar va unga fitotsenologiyani ham kiritganlar. Bu ko‘p jihatdan hozirgi chet el ekologiyasi uchun ham xosdir.
Rossiyada ekologiya o‘ziga xos yo‘nalishda rivojlanib bordi. 1868 yilda N. F. Levakovskiy ildizning shakliga tashqi muhitning ta’siri haqida dissertatsiya yozdi, shundan so‘ng o‘simliklarning shakli, tuzilishi va rivojlanishiga muhit turli elementlarining ta’siri haqida bir qancha ishlarni nashr qildirdi. U birinchi rus ekologi va tasvirlovchisigina emas, balki eksperimental tadqiqotchisi ham edi. K. A. Timiryazevning fiziologiyaga doir, asosan, fotosintez ustidagi ishlari faqat fiziologiyada emas, balki ekologiyada ham muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.
O‘tgan asrning oxiri va asrimizning boshlarida Rossiyadagi tuproqshunoslikka va botanikaga doir tadqiqotlar faqat fitotsenologiyaning kelib chiqishiga emas, balki P.A.Kostichev, A.A.Izmailskiy, V.Dokuchaevlarning o‘simliklar bilan tuproqning o‘zaro aloqasi haqidagi ekologik g‘oyalarining shakllanishiga ham yordam berdi. Ayniqsa V.V.Dokuchaev va xodimlarining ishlari tufayli tarixiy, xozirgi iqlim va tuproq sharoitiga bog‘liq holda o‘simliklarning tarqalishi va guruhlarga bo‘linishi konuniyatlariga aniqlik kiritildi.
Akademik B. A. Keller sovet ekologiyasining ri­vojlanishiga katta hissa qo‘shdi. U o‘simliklarni o‘rganishning ekologik metodlarini bayon etdi. Bu bilan u geobotanikaga ekologik qatorlar metodini, sistematikaga ekologik-geografik metodlarning asoslarini kiritdi. U qurg‘oqchilikka va sho‘rga chidamli o‘simliklar ustida olib borgan tadqiqotlarida fiziologik va anatomik-morfologik metodlarga tayandi. Keller evolyutsiyaning konkret yo‘llarini ekologik tushuntirish muhimligini qunt bilan ko‘rsatdi. U ekologiyada alohida yo‘nalish-«dinamik ekologiya»ga asos soldi. Bu yunalishga ko‘ra, o‘simliklarning ekologik tiplarini muvozanat holatda emas, balki harakatda o‘rganishni taklif qildi.
Keyinchalik ekologik fiziologiya L.A.Ivanov (yorug‘likning ta’siri), N.A.Maksimov (qurg‘oqchilikka chidamlilik), V.I.Lyubimenko, A.A.Nichiporovich, O.V.Zalenskiy, V.A.Voznesenskiy (fotosintez eko­logiyasi), I.I.Tumanov (sovuqa chidamlilik), P.A.Genkel (sho‘rga chidamlilik) ishlarida rivojlantirildi. V.I.Sukachyovning klassik asarlarida fitotsenologiya va biogeotsenologiyadagi ekologik yo‘nalish rivojlantirildi, bunga avval G.F. Morozovning “Uchenie o lese” nomli asarida va boshqa ajoyib ishlarda asos solingan edi. L.G.Ramenskiy va A.P.Shennikov ekologiyani, ayniqsa, o‘tloq o‘simliklari ekologiyasini rivojlantirishga katta hissa qo‘shdilar. Keyingi yillarda deyarli barcha mamlakatlarda ekologik tadqiqotlar avj olib rivojlandi.
Keyinchalik ekologik fiziologiya L.A.Ivanov (yorug‘likning ta’siri), N.A.Maksimov (qurg‘oqchilikka chidamlilik), V.I.Lyubimenko, A.A.Nichiporovich, O.V.Zalenskiy, V.A.Voznesenskiy (fotosintez eko­logiyasi), I.I.Tumanov (sovuqa chidamlilik), P.A.Genkel (sho‘rga chidamlilik) ishlarida rivojlantirildi. V.I.Sukachyovning klassik asarlarida fitotsenologiya va biogeotsenologiyadagi ekologik yo‘nalish rivojlantirildi, bunga avval G.F. Morozovning “Uchenie o lese” nomli asarida va boshqa ajoyib ishlarda asos solingan edi. L.G.Ramenskiy va A.P.Shennikov ekologiyani, ayniqsa, o‘tloq o‘simliklari ekologiyasini rivojlantirishga katta hissa qo‘shdilar. Keyingi yillarda deyarli barcha mamlakatlarda ekologik tadqiqotlar avj olib rivojlandi.
60-yillarda asosiy masalalar bo‘yicha turli maktab
va yunalishlar ekologlarining fikri birlashdi, tushuncha va terminlar unifikatsiyasi boshland. 1968 yildan boshlab Xalqaro biologik programma va keyingi yillarda yangi Xalqaro “Inson va biosfera” progorammasi bunga imkon tug‘dirdi. Oxirgi 20 yillar ichida ish masshtablari o‘sdi, murakkab asbob uskunalar bilan ta’minlangan yangi ekologiya paydo bo‘ldi. Hozir ham miqdoriy ekologiya (statistika, klassifiya, ordinadiya) ekosistema ekologiyasi (unumdorlik oziq zanjiri), bioenergetika, modellashtirish, sistematik analiz va autekologiya, fiziologik ekolo­giya genekologiyasi, populyatsiya ekologiyasi, tropik ekologiya, inson ekologiyasi va boshqa ekologiyalar mavjud. Lekinyangi va eski ekologiyaning strukturasi asosan o‘xshash, faqat foydalaniladigan metodlari farq qiladi.