Ma’ruza matni pedagogika instituti Tarix fakulteti talabalari uchun “Tarix o'qitish metodikasi” fanini o’rganishda yordamchi ma’ruza matni bo’lib, unda mazkur fanning dolzarb muammolari yoritilgan

Tarix o’qitishning 
maqsadi , ta’lim – 
tarbiya va 
rivojlanish
  
va))))vazifalari) 
 
O’rta ta’lim va O’rta 
maxsus ta’lim tizimida 
tarix ta’limining 
mazmuni 
 
O’quvchilarning yosh 
xususiyatlari va 
imkoniyatlari 
 
Таrix o’qitishni tashkil etish 
O’qitishning natijalari: tarixiy 
bilimlar, tarbiya va 
o’quvchilarning rivojlanish 
darajasi  

---

yo’naltiriladigan  topshiriqlar  sistemasi  hamda  ta'limning  turli  xil  formalari  (dars,  seminar 
mashg’ulotlari va boshqalar) tushuniladi. 
O’qitishning  natijalari  deganda  esa,  o’rta      ta'lim  va  o’rta  maxsus  ta'lim    tizimida  tarix 
o’qitishning  maqsad  va  vazifalarini,  mazmunini  muvafaqqiyatli  ravishda  amalga  oshirilishi; 
o’quvchilarning tarix fani asoslarini, tarixiy materialga mos samarali metod va usullarni bilish va 
bilimlardan  foydalana  bilish  malakalarini  puxta  o’zlashtirishlari  shu  asosda  o’quvchilarning 
tarixiy  tafakkurini,  tasavvuri  va  nutqini,  maxsus  va  umumiy  qobiliyatlarini  o’stirish  ko’zda 
tutiladi. 
Shunday qilib, o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim  tizimida  tarix ta'limi jarayonining yuqoridagi 
umumiy  qonuniyatlari  quyidagi  ob'ektiv  va  qa'tiy  takrorlanadigan  aloqalarda  namoyon  bo’ladi: 
o’qitishning  maqsadi  uning  mazmuni  bilan  belgilanadi,  maqsad  va  mazmuniga  mos  keladigan 
o’qitish metodi va usullari tanlanadi, o’qitishning samarasi esa o’qitishda erishilgan qat'iy ijobiy 
natijalar  bilan    tekshiriladi,  ya'ni  tarixiy  bilimning  sifati,  o’quvchilarning  kamol  topish  darajasi 
bilan o’lchanadi. 
Ta'limni  muayyan  pedagogik  maqsadga  yo’naltirmoq  uchun  o’qituvchi  o’rta      ta'lim  va  o’rta 
maxsus ta'lim  tizimida tarix o’qitishning maqsadini, uning asosini tashkil qilgan ta'lim-tarbiya 
vazifalarini  aniq  belgilab  olishi  kerak.  Biroq,  5-9  sinflarda  tarix  o’qitish oldida  turgan  umumiy 
maqsad  bilan  ta'lim-tarbiya  vazifalarini  bilib  olishning  o’zi  kifoya  qilmaydi.  Shu  bilan  birga, 
umumiy  vazifalarni  amalga  oshirishda  har  bir  sinfda  o’qitiladgan    tarix  kursining  o’rni, 
vazifalari, o’z navbatida mazkur kursni o’qitishning ta'lim-tarbiya vazifalarini amalga oshirishda 
uning  har  bir  bo’limi,  bo’limdagi  mavzular,  xatto  har  bir  darsda  o’tiladigan  mavzuning  ham 
juz'iy  vazifalari  oldindan  belgilab  olinishi  kerak.  Chunki  har  bir  tarix  darsining  butun  tarix 
kursining umumiy darslar sistemasida tutgan o’rni bor, bu darsda o’rta   ta'lim va o’rta maxsus 
ta'lim    tizimida    tarix  o’qitish  oldiga  qo’yilgan  umumiy  vazifaning  qandaydir  elementi  yoki 
bo’lagi xal etiladi. 
Tarix  o’qitish  maqsadlarini  belgilashda,  avvalo  ta'lim  va  tarbiyaning  uzviy  birligini,  o’qitish 
davomida o’quvchilarning   g’oyaviy-siyosiy saviyasi mutassil o’sib borishini, ularda ko’nikma 
va  malakalar  hosil  qilishni  hamda  ijodiy  faoliyatga  tayyorlanishlarini  nazarda  tutmoq  kerak. 
Ta'limdan kuzatilgan maqsadlarning muvaffaqiyatli ravishda amalga oshmog’i uchun, ular ilmiy 
asosda  belgilanmog’i  lozim.  Bu  maqsadlar  tarix  ta'limining  mazmuni  va  vazifalari  bilan 
belgilanadi.  Shuningdek,  bunda  ta'limning  boshqa  shart-sharoitlari:  o’quvchilarning  saviyasi, 
bilimi,    ko’nikmalari  va  malakalari,  dars  uchun  ajratilgan  vaqt,  darsni  o’tish  imkoniyatlari  va 
boshqalar  ham  nazarda  tutiladi.  Ta'lim  maqsadlarining  ilmiy  asosda  belgilanishi  ularning 
realligini ta'minlaydi. Ta'limdan ko’zlangan maqsadlarni o’qituvchi naqadar chuqur anglab olgan 
bo’lsa, tarix o’qitish mazmunan shunchalik g’oyaviy va tarbiyaviy natija beradi. Binobarin, tarix 
DTS  asosida  o’quvchilarga  o’rgatiladigan  tarix  ta'limidan  ko’zda  tutilgan  maqsad,  ta'lim-
tarbiyaviy  vazifalar  oldindan  aniq  belgilanishi  o’quvchilar  bilimining  rivojlanib,  chuqurlashib 
borishiga,  voqealarning mohiyatini puxta tushunib olishlariga yordam beradi, zarur ko’nikma va 
malakalarni  yuzaga  keltiradi,  o’quvchilarning  mustaqil  ishlash  qobiliyatini  o’stiradi.  Tarix 
o’qitishning  samarali  bo’lishida  o’quvchilarning  bilish  faoliyatini  faollashtirsh  muhim  rol 
o’ynaydi.  Dars  va  darsdan  tashqari    mashg’ulotlarda  o’quvchilarning  bilish  faoliyatining  
bo’lishligi  juda  ko’p  omillarga,  avvalo,  mashg’ulot  mazmunining  g’oyaviy  va  ilmiy-nazariy 
jihatdan  yuqori  saviyada  bo’lishiga,  o’qituvchining  eng  muhim  jonli  va  ishonarli  tarzda  ochib 
bera  olishiga  va  bu  voqealarni  chuqurroq  o’rganib  olishning  muhimligini  o’quvchilarning 
tushunib  olishi  hamda  ularda  o’rganishga  ishtiyoq  uyg’otish  bog’liqdir.  Bu  o’rinda 
o’qituvchining  o’quvchilarni  mashg’ulot  mazmunini  o’zlashtirib  borishi  ustidan  qilingan 
nazorati,  o’quvchilar  o’rganishini  boshqara  bilishi,  shunigdek  ularning  yangi  bilimlarini 
o’zlashtirish  uchun  o’zlaridagi  mavjud  bilim  va  malakalardan  foydalana  bilishi,  ya'ni 
o’zlashtirilgan  bilim  va  egallangan  malakalarini  aktuallashtirilishi  ham  muhim  ahamiyatga 
egadir.  
   O’rta   ta'lim va o’rta maxsus ta'lim  tizimida  tarix kursi mazmunan juda boy va xilma-xildir. 
Tarix  kursining  mazmuni  o’rta  ta'lim  va  o’rta  maxsus  ta'lim    tizimida  uni  o’qitish  va 

---

o’quvchilarning  o’rganish  faoliyati  orqali  ularning  ongiga,  tarbiyasi  va  tafakkuriga  ta'sir 
ko’rsatadi,  ularning  kamol  topishiga  yordam  beradi.  Demak,  mashg’ulotning  mazmuni  o’rta   
ta'lim va o’rta maxsus ta'lim  tizimida tarix o’qitishning sifati va samaradorligini oshirish hamda 
o’quvchilarning  bilish  faoliyatini  faollashtirishning  ham  asosiy  omili  bo’lib  xizmat  qiladi.  
Shuning  uchun  o’qituvchi  bilish  faoliyatini  faollashtirishga  ijobiy  ta'sir  etuvchi  va  umuman 
o’qitishning  samaradorligini  ta'minlovchi  metodik  usul  va  vositalarni  tanlashda  ham 
o’rganilayotgan  tarixiy  materialning  mazmunini  nazarda  tutmog’i  lozim.  Tarix  o’qitish 
metodikasi  jarayoning  tarkibiy  qismlari  o’rtasidagi  qat'iy  takrorlanadigan  o’zaro  aloqa  va 
bog’lanishlarda  namoyon  bo’ladigan  qonuniyatlarni  ochib  beradi  va  tarix  o’qitish  jarayonini 
takomilllashtirishda  ulardan  foydalanish  yo’l-yo’riqlarini  ham  ko’rsatib  beradi.  Demak,  tarix 
o’qitish  metodikasi  bo’lajak  o’qituvchilarni  o’rta    ta'lim  va  o’rta  maxsus  ta'lim    tizimida  tarix 
o’qitishning  ilmiy-nazariy  asoslari  bilan  qurollantiradi.  Shuningdek,  metodika  ularni  tarix 
o’qitish  jarayonini    o’rganishning  tekshirish  metodlari  bilan  ham  qurollantiradi.  Tarix  o’qitish 
jarayoni ikki yo’l bilan o’rganiladi. Birinchisi, kuzatish metodidir. Bu metoddan foydalanganda 
turli  xildagi  o’quv-metodik  adabiyotlar,  o’quvchilarning  yozma  ishlari,  dokladlari,  ularning 
javoblari,  o’qitishga  berilgan  baho  va  xulosalar  bilan  tanishib  chiqiladi,  darslar  kuzatiladi, 
o’quvchilarning bilimi va malakalari o’rganiladi.  
Shunday qilib, kuzatish metodidan foydalanganda, tadqiqotchi tarix o’qitishning mavjud tajribasi 
doirasidan chetga chiqmaydi, uni tabiiy ravishda  kuzatadi va o’rganadi. 
Ikkinchisi  eksperiment  metodi.  O’qituvchi  o’qitish  jarayonini  o’zi  xohlaganicha  uyushtiradi. 
Xullas, ijodiy ish qiladi va uning bu ishi ilmiy eksperimentga o’xshab ketadi. Biroq, o’qituvchi 
qilgan  ijodiy  izlanishlarning  ilmiy  eksperimentdan  farqi,  avvalo    shundaki,    o’qituvchi  darsda  
amaliy  vazifani  hal  qiladi,  uning  xuloslari  esa,  o’z  faoliyatining  natijasi  bo’ladi.  Ilmiy 
eksperimenda  ko’pchilik  o’qituvchilarning  ishi  uchun  umumiy  bo’lgan  qonuniyatlar  tadqiq 
etiladi,  chiqarilgan  xuloslar  ilmiy  asosda  rasmiylashtiriladi.  Shuning  uchun  ham  tarix  o’qitish 
jarayonini tadqiq etishdagi kuzatish metodini eksperimental tadqiqotdan farq qila bilish kerak.  
Tarix o’qitish metodikasi tarix fani bilan o’zviy bog’liqdir. Tarix o’qitish o’quvchilarga tarixiy 
voqelikni  bildirishdan  iboratdir.  Shu  jihatdan  o’quvchilarning  tarixiy  voqelikni  bilish  yo’llari 
tarixiy  tadqiqotga  o’xshab  ketadi.  O’quvchilar  tarixni  o’rganishda  olimlar  tomonidan  ilmiy 
jihatdan tekshirilib ko’rilgan va tahlil qilib chiqilgan faktlar hamda ilmiy xulosalarga asoslanishi 
bilan  birga,  ba'zan  faktlarni  yanada  aniqlash,  tarixiy  faktlardan  umumiy  xulosalar  chiqarish, 
umumiy  xulosalardan  yangi  faktlarni  o’rganish  uchun  foydalanishlari  mumkin.  Biroq, 
o’quvilarning tarixni o’rganishi ilmiy tekshirishidan farq qiladi. O’qitish jarayonida o’quvchilar 
tarix fanini va uning ba'zi tadqiqot metodlaridan bilib oladilar.  
Shunday qilib, tarix fani va tarix o’qitish metodikasi o’zining alohida o’rganish ob'ekti, vazifasi 
hamda tadqiqot  metodiga ega. Tarix fani  kishilik jamiyatining taraqqiyoti jarayonini o’rganadi. 
Kishilik  jamiyatining  taraqqiyot  qonunlarini  bilish  o’tmish  va  hozirgi  zamonni  yaxshiroq 
tushunib olishga, kelajakni oldindan ko’rishga imkon beradi. 
Metodika o’qituvchilarni o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim  tizimida  tarix o’qitish jarayonining 
tarkibiy qismlari va ular o’rtasidagi qonuniyatli aloqalarni ochib berish bilan birga o’qitishning 
samaradorligini  oshira  borish  maqsadida  tarix  o’qitish  jarayonini  tadqiq  etish  metodlari  bilan 
ham  qurollantiradi.  Metodika  tarix  fani  asoslarini  ochib  berish  maqsadida  tarixiy  manbalar,  
faktlar  va  umumiy  xulosalardan  foydalanadi.  O’qitish  metodikasi  tarix  fanining  ba'zi  bir 
tekshrish metodlaridan foydalanar ekan, o’quvchilarning bilimlarini yaxshiroq o’zlashtirishlarini 
va  ularni  tarix  fanining  ba'zi  tadqiqot  metodlari  bilan  tanishtirishni  ko’zda  tutadi. 
O’quvchilarning    yangi  faktlarni  tahlil  etish  va  ulardan  zarur  xulosalarni  chiqarish  paytida 
o’rgangan bilimlari juda ham mustahkam va ishonarli bo’ladi, shuningdek, o’quvchilar mustaqil 
fikrlashga  o’rganadi,  bu  ularni  tadqiqot  olib  borishning  dastlabki  usullari  bilan  tanishtirishga 
yordam beradi. 
Shunday  qilib,  o’z  predmeti,  vazifalari  va  tadqi  etish  metodlariga  ega  bo’lgan  tarix  o’qitish 
metodikasini tarix fanlari qatoriga kiritib bo’lmaydi.  

---

Tarix o’qitishda o’quvchilarning  yoshi, bilimi, fikrlash qobiliyati va umuman psixik faoliyatini 
e'tiborga  olmasdan  turib,  ularning  o’quv  faoliyatiga  samarali  ta'sir  etib  o’lmaydi.  Shu  sababli 
metodika psixologiya fani bilan chambarchas bog’liqdir.  
Tarix  o’qitish  jarayonida  ustod  va  shogirdlar  o’rtasida  ma'naviy  yaqinlik,  sog’lom  va  estetik 
kayfiyat  vujudga  keltirishi  o’quvchilarning  o’quv  faoliyatini  faollashtiradi,  darsning 
samaradorligini oshiradi.  
Psixologiya fani o’quvchilardagi psixik faoliyatning umumiy qonuniyatlarni o’rganadi, metodika 
esa  o’quvchilarning  psixik  faoliyatini  ularning  tarixiy  materialni  o’zlashtirishlari  bilan  bog’liq 
bo’lgan  tomonlarinigina  tadqiq  qiladi.  Shuningdek,  uning  o’quvchilardagi  psixik  faoliyatni 
tadqiq  etish  metodlaridan  ham  qisman  foydalanadi.  Psixologiya  psixik  faoliyatning  umumiy 
qonuniyatlarini  o’rganadi,  metodika  esa,  tarix  o’qitishning  mazmuni  va  metodik  usullar  bilan 
psixik  faoliyat  orqali  erishiladigan  natijalar  o’rtasidagi    qonuniyatli  bog’lanishlarni  o’rganadi. 
Demak,  har  ikkala  predmetning  o’rganadigan  ob'ektlari  qisman  o’xshash  bo’lsa-da,  vazifalari 
boshqa-boshqadir.  
Shunday  qilib,  tarix  o’qitish  metodikasi  o’qitishda  yaxshi  natijalarga  erishish,  o’quvchilarning 
tarixiy materialni puxta o’zlashtirishi bilan faoliyati o’rtasidagi qonuniyatli bog’lanishalarni ham 
o’rganadi,  o’quvchilarga  ta'lim-tarbiya  berishda  psixologiya  faniga  suyanadi,  o’quvchilarning 
psixik  faoliyatini  o’rganishda  psixologik  tekshirish  metodlaridan  foydalanish  yo’llarni  ham 
ko’rsatib beradi. Metodika ta'lim-tarbiya haqidagi pedagogika fani, uning tarkibiy qimi bo’lgan 
didaktika  bilan  chambarchas  bog’langan,  uning  mustaqil  bir  tarmog’idir.  Metodika  pedagogik 
jihatdan  yaxshi  natijalarga  erishish  maqsadida  ham  tarix  o’qitish  jarayonini  ham,  pedagogik 
jarayon  o’qitishda  yaxshi  natijalarga  erishishni  ko’zda  tutadi.  O’qitish  jarayoning  o’rgatish 
metodlari  pedagogik  metodlar  bo’lib,  o’qitish  natijalarining  ko’rsatkichlari  ham  pedagogik 
ko’rsatkichlardir.  Shunday  qilib,  tarix  o’qitish  metodikasi  pedagogika  fanining  mustaqil  bir 
tarmog’i  bo’lib,  u  o’zining  mustaqil  tekshirish  predmetiga  ega.  Metodika  fanining  nazariy 
qismini egallash tarix o’qitish jarayonining umumiy qonuniyatlarini yosh avlodga ta'lim-tarbiya 
berish va kamol toptira borish ishini  yanada takomillashtirish maqsadida foydalanishga yordam 
beradi.  
Tarix ta'limining mazmuni va sinf o’quvchilarining umumiy saviyasiga qarab bilishning umumiy 
qonuniyatlari  turlicha  namoyon  bo’ladi.  Tarix  o’qitish  metodikasi  o’rganadigan  eng  muhim 
qonuniyatlardan  biri  o’qitish  jarayonining  rivojlanish  qonuniyatlaridir.  Bu  rivojlanish  ta'lim 
jarayonida  o’quvchilarning  qiziqishi,  bilimi,  ko’nikma,  malakalari  hamda  tafakkurining  o’sib 
borishida  namoyon  bo’ladi,  ayni  bir  vaqtda  o’quvchilarning  har  tomonlama  yanada  kamol 
topishini ta'minlaydi. Tarixning har bir kursi, uning bo’limi va har bir mavzusi o’quvchilarning 
bilim  olishi,  ko’nikma, malakalarga  ega  bo’lishi  va  kamol  topishida  muhim  bir  bosqich  bo’lib 
xizmat  qiladi.  Binobarin,  o’qituvchi  tarix  o’qitish  jarayonida  o’quvchilarning  bilim  va 
malakalarni  egallashi,  kamol  topishi  sohasida  bosib  o’tilgan  bosqichlarni,  bunday  keyin  bosib 
o’tiladigan  bosqichlarni  oldindan  ko’ra  bilishi  lozim.  Bunga  faqat  tarix  o’qitishning  ilmiy 
asoslarini puxta egallash va amalda unga suyangan holda ish tutish asosidagina erishish mumkin.