Ma’ruza matni pedagogika instituti Tarix fakulteti talabalari uchun “Tarix o'qitish metodikasi” fanini o’rganishda yordamchi ma’ruza matni bo’lib, unda mazkur fanning dolzarb muammolari yoritilgan

 

---

Tarix standartlar tuzilishi va mazmuni  
 
 
 
 
 
 
 
Kirish, bo’lim 
 
Majburiy 
minimum 
 
Tayanch  
komponent 
 
Tayyorgarlikka 
talablar 
O’rta ta’lim va o’rta maxsus 
ta’lim tizimida tarix o’qitishning 
maqsadlari 
Tarix fanining o’quv rejasida 
o’rni  
Asosiy mazmun 
Tarixiy umum tomonidan qabul 
qilingan dalil va qoidalar  
(umum tomonidan qabul 
qilingan va o’quvchilar 
o’zlashtirishi uchun minimal 
talablar
) 
Tarixiy dalillar va nazariya 
(o’qituvchi tomonidan berilishi 
kerak) 
Mezonli yo’naltirilgan 
Таrix bo’yicha o’quv malakalari 
va ko’nikmalari 
Taxminiy baholash topshiriqlari  

---

 
O’rta umumta'lim o’rta   ta'lim va o’rta maxsus ta'lim  tizimlari uchun yaratilgan o’quv dasturlari 
tuzilishi, mazmuni. 
O’rta  umumta'lim  o’rta  ta'lim  va  o’rta  maxsus  ta'lim    tizimlari,  akademik  litsey  va  kasb-hunar 
kollejlari uchun yaratilgan darsliklarimiz tili ravon, sodda, ixcham, o’quvchi hayoti, faoliyatiga 
yaqin  matnlardan  tashkil  topgandagina,  u  bolalarning  sevimli  kitobi  bo’ladi,  o’quvchilar 
mustaqil  holda  o’rganishi  mumkin  bo’lgan  «ikkinchi  o’qituvchi»  vazifasini  bajaradi,  to’la 
ma'nodagi bilim manbaiga aylanadi. 
Kezi kelganda shuni aytish kerakki, didaktikaning semantik jihatlarini aniqlash kam o’rganilgan 
sohalarga kiradi. Hanuzgacha tushunish muammosi (mohiyati) olimlar tomonidan turlicha talqin 
qilinadi, didaktlar semantik jihatdan murakkab matnlar va g’oyalarni bayon qilish usullari ustida 
kam bosh qotirmoqdalar. Ilmiy kontseptsiyalar murakkablashib, chuqurlashib borayotgan hozirgi 
davrda  semantik  muammolar  o’quv  materiallarini  bayon  qilish,  o’quvchilarni  fan  rivojining 
yangi  davrini  tashkil  qiluvchi  nazariyaga  ertaroq  olib  kirish,  ta'limda  dalillar  bilan  nazariya 
munosabatlarini hal qilishga o’tish muhim ahamiyatga ega. Bu masala ham tezroq o’z yechimini 
topishi kerak. 
Yana  bir  muammo  ustida  to’xtalishni  lozim  topdik.  Gap  shundaki,  biz  qo’pincha  «ta'lim 
mazmuni» bilan «o’quv fani mazmuni» tushunchalarini bir xil deb qaraymiz. Aslida unday emas. 
Oldingi  tushuncha  kengroq,  ya'ni  o’quv  fani  mazmuni  faqat  shu  fanga  oid  bilimlarni  — 
tushuncha, hukm, xulosalarni o’z ichiga oladi. Ta'lim mazmuni esa, bundan tashqari, ilmiy bilish 
metodlari,  usullari  va  amallari,  ya'ni  o’quvchilarda  mustaqil  bilish  malakalarini  hosil  qiluvchi 
metodologik  bilimlarni  (ta'rif,  isbot,  tahlil,  sintez,  induktsiya,  deduktsiya,  tasniflash, 
sistemalashtirish,  umumlashtarish  va  boshqalarni)  ham  o’z  ichiga  oladi.  Bu  borada  ham 
darsliklarimizda anchagina kamchiliklar mavjud. 
O’quvchilarda bilim olishga intilish   va bilim olishga ehgiyoj  bo’lishi, o’qish  maqsadlari  ichki 
zaruratga  aylanishi  kerak.  O’quvchi  real  hayotga  kirib  borishi,  unda  faol  ishtirok  etishi  uchun 
bilim, ko’nikma va malakalar bilan birga, ilmiy bilish metodlariga ega bo’lish kerakligini ongli 
ravishda tushunib yetishi lozim. Chunki, ochiq jamiyatning asosiy belgisi — bu dunyoni anglab 
yetish  va  unda  o’zining  munosib  o’rnini  topishi  uchun  erkin  izlanishdir.  O’quvchilarda 
tashabbuskorlik  va  mustaqillikni,  bilimlarni  puxta  va  chuqur  o’zlashgirishni,  zarur  malaka  va 
ko’nikmalarni,  ularda  kuzatuvchanlikni,  tafakkur  va  bog’lanishli  nutqni,  xotira  va  ijodiy 
tasavvurni  tarbiyalashga  imkon  beruvchi  didaktik  printsip  —  bu  ta'limdagi  faollikdir.  Faollik 
mezonlari onglilik printsipi bilan bevosita aloqador. Chunki faollik bor joyda onglilik bo’ladi. 
Bunday tizimda o’quvchi ham, o’qituvchi ham talim-tarbiya jarayoniga birgaliqda mas'uldirlar. 
Ular birgalikda har bir o’quvchining bilim va qobiliyatini, individual ehtiyojlarini aniqlaydilar. 
Bunday holatda o’qituvchi faqat «baholovchi» emas, balki yangi bilimlar yetkazuvchi manbaga 
aylanadi. 
Jahon pedagogik leksikoni qatoridan allaqachonlar «innovatsiya» tushunchasi keng o’rin olgan. 
Bu  tushuncha  «yangilik»,  «isloh»  tushunchalarini  anglatadi.  Keng  ma'noda  qaraganda  ta'lim 
tizimidagi  har  qanday  o’zgarish  —  bu  pedagogik  innovatsiyadir.  Dastlab  bu  tushunchalar 
ijtimoiy-iqtisodiy va texnologik jarayonlarga nisbatan qo’llanar edi, so’ngra ta'lim tizimidagi har 
qanday  yangiliklarga nisbatan ishlatiladigan bo’ldi. Pedagogik  yangaliklarning texnologiya deb 
atalishi boisi ham shunda. Hozirgi davrga kelib pedagogik innovatika fani shakllandi. Pedagogik 
innovatika  —  pedagogik  yangiliklar,  ularni  baholash  va  pedagogik  jamoa  tomonidan 
o’zlashtirish, nihoyat, uni amaliyotda qo’llash haqidagi ta'limot sifatida qaraladi. 
Bu ta'limot uch  yo’nalishni  o’z ichiga oladi. Birinchisi, pedagogik  neologiya (yunoncha  «neo» 
— «yangi» va «logos»  — «ta'lim», ya'ni  yangilik haqidagi ta'limot) deyilib, bunda pedagogika 
sohasidagi har qanday yangiliklar o’rganiladi, umumlashtiriladi. 
Ta'lim vositalari o’quvchilarning ruhiy, jismoniy, genetik va mintaqaviy o’ziga xosliklarini to’liq 
hisobga olgandagina yuqori samaradorlikka erishish mumkin. Ammo uzoq yillar mobaynida biz 
ana shu haqiqatga amal qilmagan holda dastur, darslik va o’quv qo’llanmalari yaratishga majbur 
bo’ldik. Hozirda yaratilayotgan o’quv-myotodik vositalarda ayni shu jihatlar hisobga olinmoqda. 

---

Lekin, ochiqtan olish  kerakki,  bu oson kechayotgani  yo’q. Chunki  pedagogikamiz o’nlab  yillar 
mobaynida  milliy  iddizlardan  juda  yiroqda  edi.  Sho’ro  zamonining  o’sha  eski  qoliplaridan 
hamon  to’la  qutula  olganimizcha  yo’q.  Biz  bu  haqida  yuqorida  batafsilroq  to’xtalib  o’tdik. 
Shuning  uchun  ham  dastur  va  darsliklar  yangicha  fikrlay  oladigan,  milliy  didaktikamiz 
xususiyatlarini  biladigan  kishilar  tomonidan  yaratilishiga  alohida  e'tibor  berilmoqda.  Darslik 
yozishga talab me'yorlari ishlandi. Har qanday dastur va darslik bevosita vazirlik qoshida tashkil 
etilgan maxsus ekspert guruhi tomonidan ko’rib chiqilgavdan keyingana nashrga tavsiya etiladi. 
Har bir o’quv fanidan o’quv-metodik majmualar yaratishga alohida ahamiyat berilmoqda. Ya'ni 
muayyan  o’quv  fani  bo’yicha  ta'lim  kontseptsiyasi,  standarti,  dasturi,  darsligi,  metodik 
qo’llanmasi  to’liq  yaratilishi  lozim.    Hozirgi  davrda  yaratilayotgan  darsliklarning  asosiy 
kamchiligi  millatimiz  bolalarining  psixologik  o’ziga  xosliklarini,  fikrlash  tarzini  to’liq  xisobga 
olishga erisha olinmayotganida, deb bilamiz. Bizning mutaxassislarimiz didaktik vositalar orqali 
o’quvchilarga  hamma  gapni  aytib  berishga  odatlanib  qolishgan.  Holbuki,  o’quvchini  o’qitish 
kerak  emas,  uni  o’zi  o’qiydigan  holatga  olib  kelish  lozim.  Toki  bolaning  o’zi  izlanmas  ekan, 
ta'limda  yutuqqa  erishish  mumkin  emas.  Demak,  yaratilayotgan  didaktik  vositalar  jumboqli 
xarakterga  ega  bo’lishi,  o’quvchilarni  o’ylanishga,  izlanishga,  sinab  ko’rishga  da'vat  qiladigan 
tarzda tuzilishi lozim. 
Ko’pchilikka  ma'lumki,  Prezident  Islom  Karimov  o’zining  O’zbekiston  Respublikasi  Oliy 
Majlisi XIV sessiyasida «O’zbekiston XXI asrga intilmoqda» mavzusidagi ma'ruzasida ta'limda 
davlat  standartlarini  sinovdan  o’tkazish  va  joriy  etish  bo’yicha  mutasaddilar  oldiga  quyidagi 
vazifalarni qo’ygan edi: 
«Yangi o’quv yili boshlangunga qadar mazkur tajriba qanday o’tayotganligini va uning dastlabki 
natijalarini  nuqur  tahlil  etib,  ta'lim  andazalari,  o’quv  rejalari  va  dasturlari  mazmuniga 
islohotlarning  bosh  maqsadidan  kelib  chiqqan  holda,  ya'ni  yosh  avlodni  kamol  toptirishga 
qaratilgan tuzatishlar kiritish zarur». 
Xo’sh,  respublikamizda  Prezidentimizning  topshirig’ini  bajarish  bo’yicha  nima  ishlar  qilindi, 
nimalarga  erishildi,  ta'limiy  standartlashtirishni  ommaviy  joriy  etish  uchun  yana  nimalarga 
e'tibor berish kerak? Endi mana shu masalalarni bayon etishga kirishamiz. 
Davlat  ta'lim  standartlarini  qo’llash  o’z-o’zidan  paydo  bo’lib  qolmaganidek,  uni  yaratish  ham 
tasodifiy bir hol emas. 
Vazirlik,  ta'limda  islohotlarni  amalga  oshirish  boshlangan  dastlabki  yillardanoq  ta'lim 
dasturlarini yangi maqsadlar yo’lida qayta yaratish, ta'lim kontseptsiyalarini, standartlarini ishlab 
chiqish  va  joriy  etashga,  ularni  tajriba-sinovdan  o’tkazish,  ta'lim  standartlari  asosida  faoliyat 
ko’rsatadigan  makgablar  soni  kengaytirib  borish  yo’lidan  bordi,  xorijiy  davlatlarning  bu 
sohadagi  tajribalarini  o’rganish,  ularni  xalqimizning  etnik  xususiyatlari,  milliy  shart-sharoitiga 
moslashtirilgan holda joriy etish masalasiga alohida ahamiyat berdi. O’rta talim va o’rta maxsus 
ta'lim tizimida tarix o’qitishning asosiy vazifasi – o’quvchilarga tarix fanidan puxta bilim berish, 
shu bilimlarni amaliyotda qo’llanish ko’nikmalari  va mahoratni hosil qilishdan iboratdir. Tarixni 
o’rgatish  yoshlarni  miliy    g’oyani  singdirish  va  ularda  ilmiy  dunyoqarashni  shakllantirish, 
hozirgi  zamon  taraqqiyotining  asosiy  tendentsiyalari  va  ziddiyatlari  mohiyatini  to’g’ri 
tushunishga tayyorlashning muhim vositasidir. 
Tarix  kursining ta'limiy vazifalari: 
O’quvchilar  tarixiy  jarayonni  va  tarixiy  rivojlanishning  hamma  bosqichlaridagi  ijtimoiy 
hayotning turli tomonlarini xarakterlab beruvchi muhim tarixiy faktlarni puxta o’zlashtirib olgan 
bo’lishlari zarur.  
Tarixiy faktlarni o’zlashtirish natijasida o’quvchilar tarixdagi asosiy voqealarni, ular o’rtasidagi 
o’zaro  bog’liqlikni  hamda  ularning  rivojlanib  borishini  aks  ettiruvchi  aniq  tarixiy  tasavvurlar 
sistemasini hosil qilishlari lozim. 
O’quvchilar    tarix  kursidagi  muhim  tarixiy  tushunchalarni  puxta  o’zlashtirishi,  jamiyatning 
ijtimoiy rivojlanish qonuniyatlarini mukammal tushunib yetishi, tarixni o’z yoshiga qarab ilmiy 
asosda tushunishi lozim. 

---

O’quvchilar tarix kursidan olgan bilim va malakalarini yangi tarixiy materialllarni o’rganishda, 
o’tmish va hozirgi zamon voqealarini tushunishda, kundalik ijtimoiy ishlarda, hayotda qo’llana 
bilishlari lozim. 
O’quvchilar  tarixiy  material  bilan,  har  xil  matnlar  (darslik,  tarixiy  hujjatlar,  ilmiy-ommabop 
adabiyot, siyosiy risolalalr, gazeta va jurnallar), xarita va illyustratsiyalar bilan ishlay bilishi, reja 
tuza  bilishi,  ma'ruzani  yoza  bilishi,  tarixiy  materialni  sistemali  va  asosli  ravishda  bayon  qila 
bilishi ayrim tarixiy mavzularda axborot bera olishi, dokladlar qila olishi lozim.  
Tarixiy  faktlarni  o’zlashtirish  ta'lim-tarbiya  jihatidan  har  qancha  muhim  bo’lsa  ham,  faktlarni 
bilishning o’zi o’quvchilarning tarixni bilish jarayonidagi birinchi bosqichdir. 
Tarixni  o’rganib,  bilib  olishning  ancha  yuqoriroq  bosqichi  tarixiy  faktlar  o’rtasidagi  muhim 
bog’lanish va munosabatlarni bilib olish, ularni amalda tadbiq eta olishdan iboratdir.