Ma’ruza matni pedagogika instituti Tarix fakulteti talabalari uchun “Tarix o'qitish metodikasi” fanini o’rganishda yordamchi ma’ruza matni bo’lib, unda mazkur fanning dolzarb muammolari yoritilgan

 

---

Mavzu: Tarix darslarida yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish. 
Reja: 
 
1. 
Pedagogik texnologiya mohiyati va muammolar 
2. 
Pedagogik texnologiya loyixalari 
3. 
Tarix o’qituvchisi faoliyatining texnologiyalanuvchanligi 
4. 
Didaktik jarayon loyixasining interfaol metodlari 
5. 
Pedagogik texnologiya va o’qitish texnologiyasi: o’zaro bog’liqligi va farqi. 
 
Tayanch tushunchalar. 
―Pedagogik  texnologiya‖  tushunchasi.  Dars  jarayonida  pedagigik  texnologiyalardan 
foydalanish, o’qitish texnologiyalari. 
 
Dars  texnologiyasi,  yangi  bilimlarni  egallash,  mustaqil  ishlash  texnologiyasi  va  boshqa). 
O’zbekistonda ta'lim-tarbiya sohasini isloh qilishning asosiy omillaridan biri ―shaxs manfaati va 
ta'lim  ustuvorligi―dir.  Bu  omil  davlatimizning  ijtimoiy  siyosatini  belgilab  berganligi  tufayli 
ta'limning yangi modeli yaratildi. 
Prezidentimiz  Islom  Karimov  tomonidan  bu  modelni  amalga  oshirish  bilan  hayotimiz 
jabhalarida ro’y beradigan ―portlash effekti― natijalari ro’y-rost ko’rsatib berildi, ya'ni:  
-  ijtimoiy-siyosiy  iqlimga  ijobiy  ta'sir  qiladi  va  natijada  mamlakatimizdagi  mavjud  muhit 
butunlay o’zgaradi.; 
- insonning hayotidan o’z o’rnini topish jarayoni tezlashadi; 
- jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin Shaxsning shakllanishiga olib keladi; 
- jamiyatimizning potentsial kuchlarini ro’yobga chiqarishda juda katta ahamiyat kasb etadi; 
- fuqarolik jamiyati qurishni ta'minlaydi, model vositasida dunyodan munosib o’rin olishga, 
o’zbek nomini yanada keng yoyib tarannum etishga erishiladi.  
―Portlash effekti― sari shijoat bilan qadam tashlash, yo’llarida uchraydigan  qiyinchiliklarni 
bosqichma-bosqich  va  izchil  hal  etish  masalalari  nafaqat  pedagog  nazariyachi  va 
amaliyotchilarni  junbushga  keltiradi,  balki  jamiyatimizni  to’liq  pedagoglashtirish  muammosini 
ijtimoiy  buyurtma  sifatida  keltirib  chiqaradi.  Demak,  jamiyatimizning  har  bir  fuqarosini 
tarbiyashunoslik asoslari bilan tanishtirish,  yosh avlodni barkamol inson qilib voyaga  yetkazish 
jarayonini yangi pedagogik ―qurol― va vositalar bilan ta'minlash davr taqozosidir. 
Pedagogik  texnologiya  (PT)  -  shunday  bilimlar  sohasiki,  ular  yordamida  3-ming  yillikda 
davlatimiz  ta'lim  sohasida  tub  burilishlar  yuz  beradi,  o’qituvchi  faoliyati  yangilanadi,  talaba 
yoshlarda  hurfikrlilik,  bilimga  chanqoqlik,  Vatanga  mehr-muhabbat,  insonparvarlik  tuyg’ulari 
tizimli ravishda shakllantiriladi.  
Ma'lumotlilik asosida yotuvchi bosh g’oya ham tabiat va inson uzviyligini anglab yetadigan, 
avtoritar  va  soxta  tafakkurlash  usulidan  voz  kechgan,  sabrbardoshli,  qanoatli,  o’zgalar  fikrini 
hurmatlaydigan,  milliy-madaniy  va  umuminsoniy  qadriyatlar  kabi  shaxs  sifatlarini 
shakllantirishni ko’zda tutgan insonparvarlik hisoblanadi. Bu masalaning yechimi qaysi darajada 
ta'limni texnologiyalashtirish bilan bog’liq? 
Dastlab  ―texnologiya―  tushunchasiga  aniqlik  kiritaylik.  Bu  so’z  texnikaviy  taraqqiyot  bilan 
bog’liq holda fanga 1872 yilda kirib keldi va yunoncha ikki so’zdan - ―texnos― (techne) - san'at, 
hunar va ―logos― (logos) - fan so’zlaridan tashkil topib ―hunar fani― ma'nosini anglatadi. Biroq 
bu  ifoda  zamonaviy  texnologik  jarayonni  to’liq  tavsiflab  berolmaydi.  Texnologik  jarayon  har 
doim  zaruriy  vositalar  va  sharoitlardan  foydalangan  holda  amallarni  (operatsiyalarni)  muayyan 
ketma-ketlikda bajarishni ko’zda tutadi. Yanada aniqroq aytadigan bo’lsak, texnologik jarayon - 
bu  mehnat  qurollari  bilan  mehnat  ob'ektlari  (xom  ashyo)ga  bosqichma-bosqich  ta'sir  etish 
natijasida mahsulot yaratish borasidagi ishchi (ishchi-mashina)ning faoliyatidir. Ana shu ta'rifni 
tadqiqot  mavzusiga  ko’chirish  mumkin,  ya'ni:  PT  -  bu  o’qituvchi  (tarbiyachi)ning  o’qitish 
(tarbiya)  vositalari  yordamida  o’quvchi(talaba)larga  muayyan  sharoitda  ta'sir  ko’rsatishi  va  bu 

---

faoliyat  mahsuli  sifatida  ularda  oldindan  belgilangan  shaxs  sifatlarni  intensiv  shakllantirish 
jarayonidir. 
Yuqorida  keltirilgan  ta'rifdan  ko’rinib  turibdiki,  PT  tushunchasini  izohlashda  texnologiya 
jarayoni  asos  qilib  olindi.  Aslini  olganda  ham  bu  tushunchaga  berilgan  ta'riflar  soni  pedagogik 
adabiyotlarda  nihoyatda  ko’pdir.  Pedagogik  nashrlarda  ―texnologiya―  atamasining  xilma-xil 
ko’rinishlarini  uchratish  mumkin:  ―o’qitish  texnologiyasi―,  ―o’quv  jarayoni  texnologiyasi―, 
―ma'lumot texnologiyasi― va hokazo.  
o’qitish  texnologiyasi  PTga    yaqin  tushuncha  bo’lsa-da,  aynan  o’xshash  ma'noni 
anglatmaydi,  chunki  u  ma'lum  predmet,  mavzu  va  savollar  doirasidagi  aniq  o’quv  materialini 
o’zlashtirish yo’lini muayyan texnologiya atrofida ifoda etadi. U ko’proq xususiy metodika bilan 
bir jinslidir. 
PT esa ma'lumot texnologiyasini joriy etish taktikasini ifodalaydi va ―o’qituvchi - pedagogik 
jarayon – o’quvchi (talaba)― funktsional tizim qonuniyatlariga tegishli bilimlar asosida quriladi. 
Hozirgi  kunda  o’qituvchilar  metodikani  ko’p  hollarda  texnologiyadan  ajrata  olmayaptilar. 
Shu  boisdan  bu  tushunchalarni  aniqlashtirish  kerak  bo’ladi.  Metodika  o’quv  jarayonini  tashkil 
etish  va  o’tkazish  bo’yicha  tavsiyalar  majmuasidan  iborat.  Metodikadan  ko’zlangan  maqsad 
predmet mavzulariga oid nazariyalarni aniq hodisalar tekisligiga ko’chirishdir. Misol uchun, gaz 
qonunlarini  tushunchalarini  shakllantirish  metodikasi  yoki  energiyaning  saqlanish  qonunini 
fizika kursining elektr bo’limida qo’llash metodikasi va hokazolar.  
PT  o’qitish  jarayoning  o’zaro  bog’liq  qisimlarini  tashkiliy  jihatdan  tartibga  keltirish, 
bosqichlarni qurish, ularni joriy etish shartlarini aniqlash, mavjud imkoniyatlarni hisobga olgan 
holda belgilangan maqsadga erishishni ta'minlaydi. Yoxud PT  o’qituvchining kasbiy faoliyatini 
yangilovchi va ta'limda yakuniy natijani kafolatlaydigan muolajalar yig’indisidir.   Texnologiya 
o’zining  egiluvchanligi,  natijalarning  turg’unligi,  samaradorligi,  oldindan  loyihalanish  zarurati 
bilan metodikadan farqlanib turadi. 
Shu bilan birgalikda ma'lum vaqt davomida PT o’quv jarayonini texnik vositalar yordamida 
amalga  oshirish,  deb  qarab  kelindi.  Faqat  70  -  yillardan  boshlab  pedagogik  adabiyotlarda  bu 
tushunchaning  mohiyati  yangicha  talqin  etila  boshlandi.  Yapon  olimi  T.Sakamoto  tomonidan 
―o’qitish  texnologiyasi  -  bu  o’qitishning  maqbulligini  ta'minlovchi  yo’l-yo’riqlar  tizimi  bilan 
bog’liq bilimlar sohasi― ekanligi e'tirof etiladi (32, 126). 
Ob'ektiv  borliqni  o’rganishning  tizimli  yondashish  metodi  fanda  keng  ko’lamda 
qo’llanilgach,  uning  ta'siri  ostida  asta-sekinlik  bilan  PT  mohiyatiga  ham  aniqlik  kiritildi:  rus 
olimasi  N.F.  Talizina  texnologiyani  ―belgilangan  o’quv  maqsadiga  erishishning  oqilona 
usullarini  aniqlashdan  iborat―  deb  tushuntiradi.  Shuningdek,  olima  zamonaviy  o’qitish 
texnologiyasi  haqida  fikr  yuritib,  uni  alohida  fan  sifatida  qarash  lozimligini  uqtiradi:  ―o’qitish 
texnologiyasi  -  bu  o’quv  jarayonini  nima  real  tavsiflasa  o’sha,  o’qituvchiga  o’rnatilgan 
maqsadlarga erishish uchun nimaga tayaanish zarur bo’lsa o’sha.  Bu alohida fan. (26,93). 
PTni  fan  sifatida  e'tirof  etish  K.K.Selevko  tomonidan  ham  ma'qullandi:  ―Pedagogik 
texnologiya  o’qitishning  birmuncha  oqilona  yo’llarini  tadqiq  qiluvchi  fan  sifatida  ham  (ta'kid 
bizniki  -  N.S.),  ta'limda  qo’llaniladigan  usullar,  printsiplar  va  regulyativlar  sifatida  ham,  real 
o’qitish  jarayoni  sifatida  ham  mavjuddir‖  (24,15).  Olimning  ta'kidlashicha  ―pedagogik 
texnologiya‖ tushunchasi ta'lim amaliyotida uch ierarxik darajada ishlatiladi: 
Umumpedagogik 
(umumdidaktik) 
daraja: 
umumpedagogik 
 
(umumdidaktik, 
umumtarbiyaviy)  texnologiya  ma'lum  mintaqada,  o’quv  yurtida,  ma'lum  o’qitish  bosqichida 
yaxlit ta'lim jarayonini tavsiflaydi. 
Xususiy  metodik  (  predmetli  )  daraja:  xusuiy  predmetli  PT  ―xususiy  metodika‖  ma'nosida 
qo’llaniladi,  ya'ni  ta'lim  va  tarbiyaning  aniq  mazmunini  joriy  etish  metodlari  va  vositalari 
yig’indisi  sifatida  bir  predmet.  sinf,  o’qituvchi  doirasida  qo’llaniladi  (fanlarni  o’qitish 
metodikasi, o’qituvchi, tarbiyachining ishlash metodikasi). 
Lokal  (modulli)  daraja:    lokal  texnologiya  o’zida  o’quv  -    tarbiyaviy  jarayonning  ayrim 
qismlarini,  xususiy  didaktik  va  tarbiyaviy  masalalar  yechimini  o’zida  mujassamlashtiradi 

---

(alohida  faoliyat  turlari  texnologiyasi,  tushunchalarni  shakllantirish,  alohida  shaxs  sifatlarini 
tarbiyalas 
I.Ya.Lernerning  fikricha,  PT  -  ―o’quvchilar  harakatlarida  aks  etgan  o’qitish  natijalari  orqali 
ishonchli anglab olinadigan va aniqlanadigan maqsadni ifodalashni taqozo etadi― (13).  
Yuqorida  keltirilgan  ta'riflardan  ko’rinib  turibdiki,  PT  belgilangan  boshlang’ich  maqsad  va 
mazmun  asosida  o’quv  jarayonini  loyihalash  sifatida  talqin  etiliyapti.  Bu  bir  jihatdan  to’g’ri, 
lekin  teranroq  fikr  yuritilsa  uning  bir  yoqlamaligi  ko’zga  yaqqol  tashlanadi  yoki  bunday 
yondashuvlarda  o’quvchi  shaxsi  inkor  etilayapti.  Bu  kamchilikni  birinchi  bo’lib  akademik 
V.P.Bespalko  payqadi  va  o’zining  yirik  asarida  ―PT  -  bu  o’qituvchi  mahoratiga  bog’liq 
bo’lmagan holda pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan o’quvchi shaxsini shakllantirish 
jarayonining  loyihasidir―  deb  ta'rifladi  (5).  Bu  ta'rif  mazmunidan  muhim  ilmiy  printsiplarni 
alohida ajratib ko’rsatish mumkin: 
-  PT  o’quvchi(talaba)larda  ma'lum  ijtimoiy  tajriba  elementlarini  shakllantirish  uchun 
loyihalanadi; 
- loyihalangan tayyor texnologiyani amalga oshirish fan o’qituvchisidan katta mahorat talab 
etmaydi; 
-  yakuniy natija, albatta, kafolatlanadi. 
 PT  tushunchasini  oydinlashtirishga  qaratilgan  ta'riflarning  xilma-xilligi,  bir  tomondan, 
rivojlangan mamlakatlarda bu mavzuning u yoki bu darajada yechilganligini ko’rsatsa, ikkinchi 
tomondan, PTni amaliyotga joriy etishga bo’lgan urinishlar natijasini ifodalaydi.  
Qator  yillar  davomida  PT  nazariyasi  va  amaliyoti  bir-biriga  bog’liq  bo’lmagan  holda 
o’rganilib  kelindi.  Natijada  o’qitish  jarayonini  takomillashtirishga  yoki  o’quvchilarning  bilish 
faoliyatini  rivojlantirishga  qaratilgan  u  yoki  bu  ilg’or  metodikalar  texnologiyalar  darajasiga 
ko’tarila  olmay  asta-sekinlik  bilan  o’z  mavqeini  yo’qotib  pedagogika  fanidan  uzoqlashib 
ketmoqdalar.  Misol  uchun,  60-yillarda  katta  shov-shuvga  sabab  bo’lgan  ―Dasturli  ta'lim― 
(Programmirovannoe  obuchenie)  yoki  70-yillarda  sobiq  ittifoq  miqyosidagi  ―Shatalovchilik 
harakat―ini eslash kifoya. 
Bugungi  kunda  mamlakatimizda  mutaxassislarning  ilmiy  salohiyatini  birlashtirishga 
imkoniyatlar  yetarli.  Nazariya  va  amaliyot  birligining  ta'minlanishi  PTning  asl  mohiyatini 
aniqlashga  yo’l  ochadi.  Fikrimizcha,  yangi  PT  pedagogika  fanining  alohida  tarmog’i  sifatida 
yoki  faqat  ta'lim  amaliyotini  maqbullashtirishga  yo’naltirilgan tizim deb  qarash mumkin  emas. 
PT bu sohadagi nazariy va amaliy izlanishlarni birlashtirish doirasidagi faoliyatni aks ettiradi. 
Darvoqe, PTga ―yangi― so’zini qo’shib ishlatilishi nazariyachi olimlar va o’qituvchilarni bir 
qadar  o’ylantirib  qo’ydi,  endilikda  ta'lim-tarbiya  jarayonini  loyihalashga  eskicha  yondashish 
mumkin emasligini anglashga harakat qilmoqdalar. Shunday ekan, ―yangi PT― nimani anglatadi? 
Bu savolning yechimini izohlashga harakat qilamiz. 
Birinchidan,  PT  ta'lim  (tarbiya)  jarayoni  uchun  loyihalanadi  va  belgilangan  maqsadni 
yechishga  qaratiladi.  Binobarin,  har  bir  jamiyat  shaxsni  shakllantirish  maqsadini  aniq  belgilab 
beradi va shunga mos holda ma'lum pedagogik tizim (maktab, kollej, oliy o’quv yurti) mavjud 
bo’ladi. Bu tizimga uzluksiz ravishda ijtimoiy buyurtma o’z ta'sirini  o’tkazadi va ta'lim-tarbiya 
maqsadini  umumiy  holda  belgilab  beradi.  ―Maqsad―  esa  pedagogik  tizimning  qolgan 
elementlarini o’z navbatida yangilash zaruratini keltirib chiqaradi. 
Kadrlar  tayrlashning  milliy  dasturi  ta'lim-tarbiyaning  maqsadini  yangi  yo’nalishga  burdi, 
ya'ni:  ―o’tmishdan  qolgan  mafkuraviy  qarashlar  va  sarqitdan  to’la  xolis  etish,  rivojlangan 
demokratik  davlatlar  darajasida  yuksak  ma'naviy  va  axloqiy  talablarga  javob  beradigan  yuqori 
malakali  kadrlar  tayyorlash―  deb  belgilanadi.  Demak,  ta'lim-tarbiyaning  maqsadi  butunlay 
yangilandi,  unga  mos  holda  mazmunning  ham,  pedagogik  jarayonning  ham  yangilanishi 
tabiiydir. 
Ikkinchidan,  fan  va  texnikaning  rivojlanishi  bilan  inson  faoliyati  chegarasi  nihoyatda 
kengayib  boryapti,  auditoriyaga  o’qitish  imkoniyatlari  katta  bo’lgan  yangi  texnologiyalar 
(sanoat, qishloq xo’jaligi, elektron, axborot va boshqa)  kirib kelmoqda. Ro’y berayotgan sifatiy 
o’zgarishlar shundan dalolat beradiki, endilikda ―o’rganish―ning birlamchi jarayonlari an'anaviy 

---

metodika  va  o’qitish  vositalari  romiga  sig’may,  o’qituvchining  individual  qobiliyatariga  mos 
kelmay  qoldi.  Yangi  metodikalarni  talab  etadigan  va  ta'lim  jarayonining  ajralmas  qismiga 
aylanib  borayotgan  va  unga  o’zining  ma'lum  xususiyatlarini  joriy  etadigan  yangi  texnikaviy, 
axborotli, poligrafik, audiovizualli vositalar mavjudki, ular yangi PTni real voqelikka aylantirdi. 
PT mohiyat jihatdan boshqa texnologiyalar bilan bir safda turadi, chunki ular ham boshqalari 
qatori o’z xususiy sohasiga, metodlari va vositalariga ega, ma'lum ―material― bilan ish ko’radi. 
Biroq PT inson ongi bilan bog’liq bilimlar sohasi sifatida murakkab va hammaga ham tushunarli 
bo’lmagan  pedagogik  jarayonni  ifoda  etishi  bilan  ishlab  chiqarish,  biologik,  hatto  axborotli 
texnologiyalardan  ajralib  turadi.  Uning  o’ziga  xos  tomonlari  -  tarbiya  komponentlarini 
mujassamlashtirganidir. 
PT boshqa sohalardagi texnologik jarayonlar bilan uzluksiz boyib boradi va an'anaviy o’quv 
jarayoniga, uning samarasini oshirishga ta'sir ko’rsatishning yangi imkoniyatlarini egallab oladi. 
Afsuski,  bu  jarayon  hozirgi  ta'lim  tizimida  juda  qiyin  kechyapti,  haqiqiy  kompyuterli  PT 
o’zining  ilmiy  ishlanmasini  kutyapti:  ―kompyuterlarning  shu  kundagi  qo’llanishi  -  ekstensivlik 
xolos: an'anaviy o’quv kurslari  shunchaki  ekran  monitoriga joylashtirilyapti―(7). Shu  yerda PT 
va axborot texnologiyasi o’rtasidagi o’zaro munosabatni oydinlashtirish lozim bo’ladi. Keyingi 
vaqtlarda ba'zi bir olimlar (ayniqsa informatika fani vakillari) PTni axborotlashtirishga qo’shish 
yoki  tenglashtirish  (ba'zan  ustun  qo’yish)ni  yoqlamoqdalar.  Bu  urinishlar  agar  xato  bo’lmasa, 
shubhasiz ―podadan oldin chang chiqarishdir―. o’quv-tarbiyaviy jarayonni texnologiyalashtirish 
tarixiy (ayniqsa XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab) voqelik va jarayondir. Axborotlashtirish 
bu jarayondagi inqilobiy ―burilish―,  uning muhim bosqichidir. Oddiy til bilan aytganda ta'limda 
axborot texnologiyasi - bu ―o’quvchi - kompyuter― o’rtasidagi muloqotdir. 
Axborotli  texnologiya  PTning  tarkibiy  qismi,  texnik  vositalarning  mukammallashgan 
zamonaviy  turi  sifatida  ta'lim  jarayonida  qo’llanila  boshlandi.  Kelajakda  iqtisodiy  bo’hronlar 
ortda  qolib  o’quv  yurtlari  dasturli  ―mashina―  bilan  yetarli  darajada  ta'minlanadi.  Shundagina 
axborotli  texnologiya  asosida  o’quvchi  (talaba)larning  bilish  faoliyatini  tashkil  etish  va 
boshqarish  imkoniyati  tug’iladi  va  u  o’qituvchining  yaqin  ko’makdoshiga  aylanadi  yoki  uning 
funktsiyalarini to’liq bajarishi mumkin. 
Ta'limni  texnologiyalashtirish  ob'ektiv  jarayon  ekanligini,  zamonaviyligi  esa  ilmiy-texnik 
taraqqiyot  yo’nalishi  bilan  belgilanishini  e'tirof  etgan  holda  PTning  o’ziga  xos  tomonlari  va 
yaqin kelajakda u bilan bog’liq vazifalarni belgilashga harakat qilamiz: 
1)  ko’p  bosqichli  ta'lim  tizimida  PTning  o’rnini  aoslash  va  zaruriy  tavsiyanomalar  ishlab 
chiqish; 
2) zamonaviy sanoat, tibbiyot, iqtisodiyot, ekologiya, ergonomiya kabi soha texnologiyalari 
bilan PTlarni muntazam ravishda yangilab borish va tabaqalashtirilgan yondashuv asosida ularni 
qo’llash mezonlarini aniqlash; 
3) istiqbolli o’qitish vositalarini yaratish va ularga tayangan holda ilg’or PTlarni loyihalash, 
amaliyotga joriy etish, ommalashtirish va samarasini aniqlash; 
4) tegishli boshqaruv organlari (Ta'lim markazlari) tomonidan o’quv muassasalari faoliyatida 
yangi PTlarni tadbiq etilishi darajasini nazorat qilish va baholash; 
5)  respublikamizdagi  oliy  (o’rta  maxsus,  kasb-hunar,  maktab)  ta'lim  tizimida  faoliyat 
ko’rsatayotgan  professor-o’qituvchilarni  malaka  oshirish  va  qayta  tayyorlash  kurslarida  ilg’or 
pedagog va axborot texnologiyalari bo’yicha yangi bilimlar tizimi bilan qurollantirishni uzluksiz 
tashkil etish;  
6)  oliy  o’quv  yurtlari  talabalari,  ayniqsa,  mutaxassis-pedagog  (iqtisodchi-pedagog, 
huquqshunos-pedagog, muxandis-pedagog va boshqa)lar uchun 40 soat hajmida PT nazariyasi va 
amaliyoti bo’yicha maxsus kurs joriy etish; 
7)  respublikamizda  faoliyat  ko’rsatayotgan  ijodkor  o’qituvchilar  ish  uslublarini  muntazam 
o’rganib  borish  va  ular  tomonidan  yaratilgan  metodikalarni  yangi  pedagogik  texnologiya 
darajasiga ko’tarish borasidagi ishlarni amalga oshirish; 
8)  o’qituvchi  faoliyatini  pedagogik  texnologiya  qonuniyatlariga  moslashtirish  muammolari 
va boshqalar. 

---

Xo’sh, belgilangan vazifalarni amalga oshirish va nazorat qilishni kim o’z zimmasiga olishi 
mumkin?  Xalq  ta'limi  vazirligimi  yoki  Oliy  ta'lim  vazirligi?  Ehtimol,  Ta'lim  markazlarining 
vazifasidir? Yoki har qaysi ta'lim muassasalari o’z holicha yechaveradimi? Biz bu savollar bilan 
ta'lim  sohasidagi  u  yoki  bu  boshqaruv  organlariga  vazifa  yuklash  fikridan  yiroqmiz.  Ayni  shu 
kunlarda  vakolatli  davlat  organlarining  kun  tartibida  ham  PT  muammolari  turganligiga  shubha 
yo’q.  
Fikrimizcha, ilg’or pedagogik texnologiyalarni loyihalash va hayotga tadbiq etish muammosi 
mamlakatimizda  ham  rivojlangan  davlatlar  qatori  yangi  korxona  -  ―Pedagogik  texnologiya 
Davlat Markaz―ini tuzishni taqozo etadi. Agar shunday Markaz tashkil etilsa, birinchi navbatda 
―portlash effekti― sari yo’lni qisqartirishga hissa qo’shgan bo’lardi. Uchinchi ming yillikda ta'lim 
taraqqiyotining  haqqoniy  dvigateli  sifatida  o’qituvchi  faoliyatini  yangilashga,  ta'lim-tarbiya 
jarayonini maqbul (optimal) qurishga, talaba yoshlarda hurfkrlilik, bilimga chanqoqlik, Vatanga 
sodiqlik, insonparvarlik tuyg’ularini shakllantirishga ijobiy ta'sir ko’rsatar edi. 
Yangi  o’zbek  davlatchiligining  tamal  toshi  qo’yilyapti:  ijtimoiy,  iqtisodiy,  ma'naviy, 
mafkuraviy  sohalarda  tub  islohatlar  amalga  oshirilmoqda.  Ta'lim-tarbiya  sohasining  isloh 
qilinishi  pedagogika  fanini  rivojlantirish  uchun  qulay  imkoniyatlar  yaratib  berdi.  Endilikda 
kishilik  jamiyati  tomonidan  uzoq  yillar  davomida  yaratilgan  tarbiyashunoslik  tajribalarini 
o’rganish va tadqiq qilish ishlari keng yo’lga qo’yildi. 
Sho’rolar tuzumi davrida barcha ijtimoiy fanlar kabi pedagogika ham mafkura qobig’i bilan 
o’ralgan,  uning  rivojlanish  me'yori  cheklangan,  ilg’or  chet  mamlakat  g’oyalari  esa  burjua 
g’oyalari, deb tanqid qilinar va rad etilar edi. holbuki har qanday g’oya ham o’zida ma'lum ijobiy 
jihatlarni  mujassamlashtirishi  mumkin,  ularni  amaliyotga  joriy  etish  foydadan  xoli  emas  edi. 
Jumladan, pedagogik texnologiya (PT) ham burjua didaktikasiga tegishli yo’nalish sifatida qarab 
kelindi va bu muammoni tadqiqot ob'ektiga aylantirish iloj yo’q edi. 
Bugun mamlakatimiz istiqloli sharofati tufayli barcha fan sohalarini rivojlangan davlatlarda 
to’plangan  tajribalar  asosida  tahlil  qilish  va  yanada  takomillashtirish  imkoniyatlari  mavjud. 
Umuminsoniy  qadriyatlarni  ijodiy  o’rganish  va  hayotimizga  tadbiq  etish  davri  keldi.  Milliy 
dasturda ta'kidlanganidek, yaqin kelajakda ―kadrlar tayyorlash sohasidagi hamkorlikning xalqaro 
huquqiy  bazasi  yaratiladi,  xalqaro  hamkorlikning  ustuvor  yo’nalishlari  ro’yobga  chiqariladi, 
xalqaro ta'lim tizimlari rivojlantiriladi―. 
Bu  faslda  biz  pedagogik  texnologiya  nazariyasining  vujudga  kelishi  va  rivojlanishi  tarixiga 
nazar tashlaymiz. 
30-yillarda ―pedagogik texnika― tushunchasi maxsus adabiyotlarda paydo bo’ldi va u o’quv 
mashg’ulotlarini  aniq  va  samarali  tashkil  etishga  yo’naltirilgan  usul  va  vositalar  yig’indisi 
sifatida  qaraldi.  Shuningdek,  bu  davrda  PT  deb  o’quv  va  laboratoriya  jihozlari  bilan  muomala 
qilishni uddalash, ko’rgazmali qurollardan foydalanish tushunildi. 
40-50  yillarda  o’quv  jarayoniga  o’qitishning  texnik  vositalarini  joriy  etish  davri  boshlandi. 
Ayniqsa kino, radio, nazorat vositalari, ulardan foydalanish metodikasi PTga tenglashtirildi. 
60-yillarning  o’rtalarida  bu  tushuncha  mazmuni  chet  el  pedagogik  nashrlarda  keng 
muhokamaga  tortildi.  1961  yildan  boshlab  AQShda  ―Pedagogik  texnologiya―  (Educational 
Technology), 1964 yildan Angliyada ―Pedagogik texnologiya va dasturli ta'lim― (Technoogy and 
pragrammed  Learning),    Yaponiyada  esa  1965  yildan  ―Pedagogik  texnologiya―  (Educational 
Technology) jurnallari chop etila boshlandi. 1971 yilda xuddi shu nomli jurnal Italiyada chiqarila 
boshlandi. 
PT  muammosining  o’ta  dolzarbligi  hisobga  olinib,  uning  ilmiy  asoslarini  tadqiq  qilish 
maqsadida  maxsus  korxonalar  tuzildi.  Misol  uchun,  1967  yilda  Angliyada  pedagogik 
texnologiya  Milliy  Kengashi  (National  council  for  Educational  Technology)  tashkil  etildi  va 
1970 yildan boshlab ―Pedagogik texnologiya jurnali― (Jornal of Educational Technology) chiqa 
boshladi.    AQShning  qator  universitetlari  va  ilmiy  markazlarida  ham  PT  muammolariga  jiddiy 
e'tibor  berildi.  1971  yilda  maxsus  ―Kommunikatsiya  va  texnologiya  Assotsiatsiya―si 
(Association  for  Educational  Communications  and  Technology)    faoliyat  ko’rsata  boshladi. 

---

hozirgi  kunda  bu  tashkilotning  barcha  shtatlarda  va  Kanadada  50  dan  ziyod  filiallari  ishlab 
turibdi. 
Yaponiyada  PT  muammolari  bilan  to’rtta  ilmiy  jamiyat  shug’ullanmoqda,  faol  harakatdagi 
pedagogik texnologiya Markaziy Kengashining 22 ta davlat universitetlarida markazlari mavjud. 
har  uch  oyda  yapon  tilida  chiqadigan  ―Pedagogik  texnologiya  sohasidagi  tadqiqotlar― 
(Educational  Technology  Reslarch)  jurnallarida  yirik  olimlarning  ilmiy  ishlari  o’z  o’rnini 
topmoqda.  Yaqinda  Umumyapon  pedagogik  texnologiya  Markaziy  Kengashi  (The  Japanese 
Council  of  Technologu  Centers)  tuzilib,  bu  sohada  xalqaro  aloqalar  o’rnatish  ishlari  bilan 
mashhur. 
Didaktikaning bu yo’nalishiga e'tibor nihoyatda oshib borishini 70-yillarda o’tkazilgan qator 
xalqaro konferentsilar tasdiqlaydi. Shunday xalqaro konferentsiyalar 1966 yildan boshlab har yili 
bahorda Angliyada o’tkazilib kelinadi va anjuman materiallari ―Pedagogik texnologiya jihatlari‖ 
(Aspects of Educational Technologu) nomida nashr qilinadi. 
Shu  kabi  ma'lumotlarni  keltirishni  g’arb  davlatlari  misolida  yana  ham  davom  ettirish 
mumkin,  biroq  1-rasm  bunga  ehtiyoj  qoldirmaydi.  Yuqoridagilarning  o’ziyoq  PT  pedagogika 
nazariyasi  va  amaliyoti  sohasidagi  alohida  hodisa  sifatida  diqqat  markazda  turganligini,  60-
yillardan  boshlab  chet  ellarda  yangi  yo’nalish  sifatida  shakllanganligini  ta'kidlab  turibdi. 
Tahlillarning ko’rsatishicha, bu davrda PT ikki yo’nalishda muhokama qilindi va rivojlantirildi: 
birinchisi    -  o’quv  jarayoniga  texnik  vositalarini  qo’llash  bilan  bog’liq  bo’lsa  (  shu  jumladan 
dasturli ta'limning texnik vositalari), ikkinchisi - o’qitish texnologiyasi masalalarini, ya'ni o’quv 
materiallarni    tahlil  qilishdan  tortib  ta'lim  jarayonini  turlicha  nashrli  va  texnik  vositalardan 
jamuljam foydalangan holda tizimli tashkil etishga qadar bo’lgan keng doiradagi muammolarni 
qamrab  oladi.  Shu  yerda  birinchi  konferentsiya  materiallari  (1966  yil)  to’plamning  kirish 
maqolasida  yozilgan juda muhim dalilni keltirish o’rinlidir: ―ikki tushuncha - ―pedagogika― va 
―texnologiya―larni qo’shish mantiqi tortishuvlarga sabab bo’layapti. Chunki ―texnologiya― so’zi 
sinf  xonasiga  texnikani  kiritish  va  ―degumanizatsiya―  (insonparvarlikdan  voz  kechish)  g’oyasi 
bilan  tavsiflanishi  pedagogik  kasb  vakillarini  cho’chitishi  mumkin―.  Albatta,  bu  fikr  ma'lum 
darajada  to’g’ri  bo’lishi  mumkin.  Biroq  texnokratik  fikrlash  (texnikaning  inson  va  uning 
qadriyatlari ustidan ustunligi) fanda qoralanadi yoki inson hech qachon ―temir mashina―ga tobe 
bo’lmaydi, balki uni o’z aql-zakovati bilan yaratadi va boshqaradi. Bu muammoning psixologik 
jihatlari bo’lib kam o’rganilgan soha.  
     70-yillarning  boshiga  kelib  o’quv  jihozlarining  turli  xillarini  va  o’qitishning  predmetli 
vositalarini  loyihalash  va  ishlab  chiqarishni  yo’lga  qo’yish  zaruriy  shartlardan  biriga  aylandi, 
ularsiz ilg’or metodika va o’qitish shakllari samarasiz bo’lishi, ta'lim sifatiga erishib bo’lmasligi 
anglab  yetildi.  Shu  boisdan  sotsialistik  lagerdagi  davlatlarda  ham  bu  sohada  ma'lum  hajmdagi 
ishlar  amalga  oshirildi.  Jumladan,  1965  yilda  sobiq  SSSR  Pedagogika  Fanlari  Akademiyasida 
―o’quv jihozlari va o’qitishning texnik vositalari― ilmiy tekshirish instituti tashkil etildi va hozir 
ham  Rossiya  ta'lim  akademiyasi  instituti  sifatida faoliyat  ko’rsatayapti.  1973  yilda  Vengriyada 
―o’qish texnologiyasi Davlat Markazi― bevosita YuNESKO tashabbusi va dasturi asosida tashkil 
etildi  va  uning  asosiy  vazifasi  o’qitish  texnologiyasining  yangi  qirralarini  kashf  etish, 
mutaxassislar  tayyorlash  tizimini  takomillashtirish  bo’yicha  ilmiy  tadqiqotlarni  rivojlantirish 
kabi masalalardan iborat bo’ldi.  
YUNESKO insonparvar va taraqqiyparvar tashkilot sifatida xalqaro muammolarni o’rganish 
bilan muntazam shug’ullanib kelmoqda. 1971 yilda YuNESKO sobiq bosh direktori Rene Mais 
Frantsiya Bosh vaziri (ayni vaqtda Ta'lim vaziri) Edgaro Foraga murojaat qilib maxsus guruhga 
rahbarlik qilishni, tezkor o’zgarishlar ro’y berayotgan bir sharoitda jahon ta'limi oldiga qo’yilgan 
maqsadni  va  uni  amalga  oshirish  uchun  aqliy  va  moddiy  vositalar  miqdorini  belgilab  berishni 
iltimos qildi.  
Shunday  qilib,  1972  yilning  kech  kuzida  Buyuk  Britaniya  va  Frantsiya  kitob  do’konlarida 
―Yashash  uchun  o’qish.  Dunyo  tarbiyasi  bugun  va  ertaga―  (Learning  to  be  Tche  world  of 
edication  today  and  tomarrow)  kitobi  paydo  bo’ldi.  Bu  voqeaga  roppa-rosa  27  yil  vaqt  o’tgan 
bo’lsa-da,  ma'ruzaning  asosiy  g’oyalarini  eslash  foydadan  xoli  bo’lmaydi.  Boz  ustiga  bu  kitob 

---

boshqalari  kabi  mamlakatimiz  keng  auditoriyasiga  kirib  kelmadi,  kutubxonalarimiz  boyligiga 
aylanmagan. 
Komissiya  tomonidan  jahon  ta'limining  joriy  holati  tahlil  qilinib  asosiy  yo’nalishlari 
belgilandi.  Komissiya  milliy  Kontseptsiya,  shuningdek  maorif  va  tarbiyani  rivojlantirish 
strategiyasini ishlab chiqish uchun o’z tavsiyalarini ifoda etdi. Bu kontseptsiyaning bosh g’oyasi: 
inson butun hayoti davomida tiklanish holatida bo’ladi, demak u o’z potentsialini faqat uzluksiz 
ta'lim  jarayonidagina  amalga  oshiradi  -  doimo  yangiliklarni  bilishga  va  mavjud  tajribalarini 
faollashtirishga  intiladi.  Shu  boisdan  ma'lumotlilik  faqat  ma'lum  hajmdagi  bilimlarni  uzatish 
bilan  bog’liq  holda  emas,  inson  o’z  hayoti  davomida  tiklanish  jarayonining  mantiqini 
aniqlaydigan  omil  sifatida  tushunish  kerak.  Eng  asosiysi,  Edgaro  Fora  tomonidan  ―zamonaviy 
texnologiya ta'limni modernizatsiyalashda harakatlanuvchi kuch― ekanligi qayd etildi. 
Bu  davrda  ta'lim  tizimidagi  o’zgarishlar  turli  mamlakatlarda  turlicha  kechdi:  ba'zi  birlari 
amaliyotdagi  mavjud  ta'limni  takomillashtirishni  avzal  ko’rsalar,  boshqalari  o’z  oldilariga 
hozirgi  ta'lim  tizimini  yangisiga  almashtirishni  maqsad  qilib  qo’ydi.  Nihoyat,  uchinchilari  esa 
jamiyatni  o’zgartirmasdan  turib  ta'lim  tizimini  isloh  qilish  mumkin  emasligini,  vaqtni  boy 
bermasdan  yoshlar  bilan  olib  boriladigan  ta'lim-tarbiyaviy  ishlarning  yangi  tizimini  yaratishga 
kirishish kerakligini e'tirof etadilar. 
Bugun o’zbekiston demokratik huquqiy davlat va adolatli fuqarolik jamiyati qurish yo’lidan 
izchil  borayotganligi  uchun  kadrlar  tayyorlash  tizimi  tubdan  isloh  qilindi,  davlat  ijtimoiy 
siyosatida  shaxs  manfaati  va  ta'lim  ustuvorligi  qaror  topdi.  o’quv-tarbiyaviy  jarayonni  ilg’or 
pedagogik  texnologiyalar  bilan  ta'minlash  zarurati  ham  Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturini 
ro’yobga chiqarish shartlaridan biridir. Shu sabab biz bu pedagogik fenomenning paydo bo’lishi 
va rivojlanish jarayonini o’rganishga tarixiy yondashmoqdamiz. 
1977  yilda  Budapeshtda  o’tkazilgan  o’qitish  texnologiyasi  bo’yicha  Xalqaro  semenarda 
ta'limni  texnologiyalashtirish  jarayoni  bilan  bog’liq  omillar  rus  olimi  S.G.Shapovalenko 
tomonidan quyidagicha belgilandi: 
- texnikani bilish va mukammal egallash; 
- audiovizual fondi bilan tanish bo’lish; 
- texnik vositalardan foydalanish metodikasini egallash. 
Biroq  bu  fikrning  bir  yoqlamaligi  yakqol  ko’zga  tashlanadi.  Undan  farqli  o’laroq  g’oyalar 
shu  semenar  ishtirokchilari  tomonidan  aytildi.  Misol  uchun,  venger  olimi  L.Salai  o’qitish 
texnologiyasi doirasini bir muncha kengaytirishga urinadi: rejalashtirish, maqsad tahlili, o’quv-
tarbiyaviy  jarayonni  ilmiy  asosda  tashkil  etish,  maqsad  va  mazmunga  mos  keladigan  metodlar, 
vositalar  va  materiallarni  tanlash  bevosita  PTni  loyihalashdagi  o’qituvchi  faolitiyaga  xosligini 
ta'kidlaydi.  Shunga  yaqin fikrlar,  ya'ni  o’qitish  texnologiyasi  o’zida  yordamchi vosita va  yangi 
tizimni  qamrab  olgan  holda  o’quv  jarayonini  rivojlantirishga,  uning  tashkiliy  shakllarini, 
metodlarini,  mazmunini  o’zgartirgan  holda  o’qituvchi  va  o’quvchilarning  pedagogik 
tafakkurlashiga ta'sir ko’rsatishi J.Tseller tomonidan ta'kidlandi. Bu ma'lumotlar shundan dalolat 
beradiki, 70-yillar oxiriga kelib chet  ellarda texnika rivoji va ta'limni kompyuterlash  darajasiga 
bog’liq  holda  PTning  ikkita  jihatlari  alohida  ajratilib  ko’rsatilgan  va  tadqiq  qilingan:  I)  o’quv 
jarayoniga  texnik  vositalarni  joriy  etish;  2)  amaliy  masalalar  yechimini  topishda  bilimlar 
tizimidan  foydalanish.  Misol  uchun,  Yaponiyada  bu  davrda  olib  borilgan  tadqiqotlar  o’quv 
jarayonini texnologiyalashtirishning birinchi yo’nalishi, ya'ni ta'limning yangi texnik vositalarini 
yaratish  va  o’quv  jarayoniga  qo’llash  bilan  bevosita  bog’liq  bo’lgan  (Noshinisono  Narou, 
Edicational Technology in Japan, Audio shal Instruction, November, 1979). 
Bunday holat boshqa qator davlatlar uchun ham xarakterli bo’lib, PTning ikkinchi yo’nalishi 
- nazariy-didaktik jihatlari 80-yillarning boshida AQSh va Angliyada tadqiqot ob'ektiga aylandi. 
Chunki ―texnologiya― so’zi keng ma'noda nazariy bilimlarni amaliyot maqsadiga ko’chirish, bu 
ko’chirishning aniq yo’llarini ishlab chiqish zarurati e'tirof etildi.  
Shunday  qilib,  80-yillarda  PTning  mohiyatini  oydinlashtirishga  bo’lgan  urinishlar  yanada 
davom ettirildi. Bu soha Rossiyalik pedagog olimlarning diqqatini ham jalb eta boshladi. PTning 
rivojlanish  tarixi  T.A.Ilinaning  ilmiy  maqolalarida  burjua  didaktikasining  yo’nalishi  sifatida 

---

talqin etilsada, u birinchilar qatorida o’z hamkasblarini bu muammo bilan shug’ullanishga da'vat 
etadi  va  chet  el  maktablari  va  pedagogikasida  bu  sohadagi  yangi  va  qiziqarli  nashrlarning 
barchasini  kuzatish  foydali  ekanligini  alohida  ta'kidlaydi.  Shu  boisdan  80-yillarning  oxiri,  90-
yilllarda  PTning  nazariy  va  amaliy  jihatlarini  tadqiq  qilish  Rossiyada  keng  yo’lga  qo’yildi. 
Akademik  V.P.Bespalkoning  1989  yilda  nashr  etilgan  ―Slagaemo`ye  pedagogicheskoy 
texnologii―  (5)  kitobi  bu  sohadagi  yirik  tadqiqotlarning  natijasi  hisoblanadi.  O’rni  kelganda 
ta'kidlash joizki, 80-yillardayoq Vladimir Pavlovich tomonidan PTning ilmiy maktabi yaratilgan 
edi  va  kitob  muallifi  ham  shu  dargohda  tahsil  olganligini  alohida  faxr  bilan  tilga  oladi:  Ustoz 
g’oyasi: ―PT - amaliyotga joriy etiladigan ma'lum pedagogik tizim loyihasidir‖. Bugungi kunda 
ana shu kontseptsiya pedagogik hamjamiyat tomonidan tan olindi va olimlar tomonidan ta'limli 
texnologiyalarni  loyihalash  va  rivojlantirishda  foydalanib  kelinmoqda.  Fikrimizning  dalili 
sifatida  ―Pedagogika‖  jurnalida  chop  etilayotgan  qator  maqolalarni  keltirish  mumkin  (15;  16; 
29).  
Xo’sh,  PT  mamlakatimiz  ta'lim  tizimida,  qolaversa,  pedagogik  nashrlarda  ilmiy  tushuncha 
tarzda  qachon  paydo  bo’ldi?  Shubhasiz,  yangi  soha  1997  yilda  Kadrlar  tayyorlash  milliy 
dasturida  dolzarb  tadqiqot  ob'ekti  darajasiga  ko’tarildi  va  ijtimoiy  buyurtma  sifatida  yuzaga 
qalqib chiqdi. Shu bilan birgalikda mustaqqillikning dastlabki  yillaridayoq bu muammoga qo’l 
urildi,  aniqrog’i  1993  yilda  ―Xalq  ta'limi‖  jurnalida  chop  etilgan  maqolada  birinchi  marta  PT 
tushunchasi mohiyati, uning ta'rifi va  ma'lum pedagogik tizim doirasidagi talqini yoritildi (20). 
Bugun  esa  PT  mavzusi  bo’yicha  mamlakatimizda  nazariy  va  amaliy  konferentsiyalarni 
uyushtirish, vaqtli matbuotlarda maqolalarning tez-tez ko’zga tashlanib turishi ijtimoiy voqelikka 
aylanib  boryotganligi  quvonchlidir.  1997  yil  may  oyida  Samarqand  Davlvt  Universitetida 
o’tkazilgan ―Oliy ta'limning hozirgi dolzarb muammolari‖ Oliy o’quv yurtlariaro ilmiy-metodik 
konferentsiyaning  yalpi  yig’ilishida  ―Pedagogik  texnologiya:  kontseptual  tahlil‖  mavzusida 
ma'ruza qilindi (20). Ma'ruzada ta'limni texnologiyalashtirish jarayoni ijtimoiy buyurtma sifatida 
mavjudligi  e'tirof  etildi,  PT  ta'rifi,  mohiyati  va  tarixi  hamda  zamonaviy  loyihasi  metodologik 
yondashuvlar asosida tahlil qilindi. 
 PT  muammolariga  oid  olimlarning  fikrlari  vaqtli  nashrlarda,  ―Ma'rifat‖,  ―Uchitel 
Uzbekistana‖  kabi  ro’znomalarda  muntazam  ravishda  yoritilib  turibdi.    Demak,  bu  mavzu 
nazariyasi  va  amaliyoti  ko’p  ming  sonli  auditoriyaga  kirib  borayapti,  o’qituvchilar  kunlik 
faoliyatlarida ulardan foydalanayotganligi ma'lum.  
Yaqinda  Xalq  ta'limi  vazirlgi  tomonidan  tashkil  etilgan  ―Ta'limda  yangi  pedagogik 
texnologiyalar: muammolar va yechimlar― mavzuida Respublika ilmiy - amaliy konferentsiyani 
zamon  talabiga  hamohang  harakat,  deb  baholash  mumkin.  Konferentsiyada  qatnashish  istagini 
bildirganlar va o’z materiallarini tashkiliy qo’mitaga takdim etganlar soni 300 tadan oshib ketdi. 
Afsuski, ulardan 90 ga yaqini tanlab olish va kitob holida chop etish imkoniga ega bo’ldik (27). 
Konferentsiya  materiallarining  tahlili  shundan  dalolat  beradiki,  bu  muammo  o’ziga  nafaqat 
nazariyachilarni,  balki  ko’proq  Xalq  ta'limi  tizimining  barcha  bo’g’inlarida  faoliyat 
ko’rsatayotgan  o’qituvchilar  va  tarbiyachilarni  ham  jalb  etmoqda.  Shu  bilan  birgalikda  ayrim 
ma'ruzalar  talab  darajasida  emasligi  yoxud  eski  qolipdagi  metodikalardan  farq  qilmasligi 
shu'balar faoliyatida sezilib qoldi. 
qo’limizda  Oliy  va  o’rta  maxsus  maktab  muammolari  instituti  tomonidan  chop  etilgan 
―Progressivno`ye  pedagogicheskie  texnologii―.  -  T.,  1999  risolasi  (muallifi  -  iste'fodagi 
polkovnik,  muhandis-olim  Farberman  B.L.).  Uning  kirish  qismiga  nazaringiz  tushishi  bilan 
hayratdan yoqa ushlaysiz! : ―Chto je predstavlyaet soboy pedagogicheskaya texnologiya i chem 
ona  otlichaetsya  ot  traditsionno`x  metodov  obucheniya?  ―  (3-b).  Nahotki  muallif  PTni  o’qitish 
metodi  deb  tushunadi?  Yoki  u  shunchalik  pedagogika  fanidan  yiroqmi?  Ana  shu  savollar 
og’ushida  o’qishni  davom  ettiramiz:  ―Besporno,  klyuchivo`mi    slovami  v  etom  opredelenie 
yavlyayutsya  ―sistemno`y  metod―,  vse  ostalno`ye  slova  xarakterizuyut  komponento` 
pedagogicheskoy  texnologii  kak  sistemo`―.  Ana,  xolos!  Yuqoridagi  shubhalar  nahotki  o’rinli 
bo’lsa?! Olim ―pedagogik texnologiya - tizimli metod‖ deya jar soladi va bu ta'rifni YuNESKO 
―ta'rifi―, deb ishontirishga harakat qiladi. Bu haqiqat   bo’lishi mumkin, afsuski, ishda uni qaysi 

---

manbadan  olinganligi  noma'lum  bo’lib  qolgan.  Boz  ustiga  pedagogika  fanida  ―tizimli  metod― 
mavjud emas va metodik adabiyotlarda ham bu tushuncha mutlaqo uchramaydi. Risolaning 15 - 
betini  ochamiz:  ―Pedagogi  Uzbekistana  nedostatochno  znakomo`  s  pedagogicheskoy 
texnologiey― (Ta'kid bizniki - N.S.). Ochevidno, chto ispravleniyu etogo polojeniya neobxodimo 
udelit  seryoznoe  vnimanie―.  Gapning  ochig’i,  men  bu  fikrga  qo’shila  olmayman  va  olimning 
yana bir ―kamtarligi― deb baholayman. Shu boisdan bu fenomen nafaqat o’zbek pedagoglariga, 
balki sobiq ittifoq pedagoglariga ham tushunarsiz edi. Misol uchun, Rossiya pedagoglari ham PT 
muammolari bilan, asosan, 90-yillardan boshlab keng doirada shug’ullana boshladilar. Ana shu 
davrdan boshlab o’zbekistonlik pedagog olimlar ham PTni o’z tadqot ob'ektiga aylantirganidan 
domlaning xabarlari  yo’q, shekilli. Xullas, risola PT talablariga to’liq javob bermasligini, unda 
―testologiya‖ga  oid  materiallar  chet  el  tajribasidan,  PTga  oid  fikrlar  esa  ushbu  kitobning 
adabiyotlar ro’yxatida keltirilgan 10-manbadan olinganligini ta'kidlagan holda munozaraga nuqta 
qo’yamiz. 
XXI asrga qadam qo’yish arafasida G.K.Selevko tomonidan PTga oid yirik metodologik asar 
-  o’quv  qo’llanma  yaratildi  va  unda  pedagogik  texnologiyalar  tasnifi  keltiriladi  (24).  Olim 
PTlarni o’n ikki turga ajratadi:  
1.  qo’llanish  darajasi  bo’yicha  (  umumpedagogik;  xususiy  predmetli;  lokalli,  modulli,  tor 
pedagogik). 
2.  Falsafiy  asos  bo’yicha  (materializm,  idealizm,  dialektik,  metofizik,  insonparvar, 
noinsonparvar, antroposofiya, teosofiya, progmatizm, ekzistentsializm, stsionizm). 
3.  Ruxiy  rivojlantirishning  yetakchi  omillari  bo’yicha  (  biogenli,  sotsiogenli,  psixogenli, 
idealistik). 
4.  o’zlashtirish  kontseptsiyasi  bo’yicha  (assotsativ  -  reflektorli,  rivojlantiruvchi, 
bexevioristik, geshtalttexnologiya, suggestiv, neyrolingvistik). 
5. Shaxs tuzulmasiga yo’naltirilganlik bo’yicha ( informatsion, operatsion, hayajonli - badiiy 
, hayajonli - axloqiy, o’z-o’zini rivojlantiriuvchi, evrestik va amaliy). 
6.  Mazmuni  va  tuzulish  xarakteri  bo’yicha  (ta'limiy  va  tarbiyaviy,  dunyoviy  va  dinniy, 
umumta'lim va kasbga yo’naltirilgan, gumanitar va texnokratik, turlicha sohaviy texnologiyalar, 
xususiy predmetli hamda monotexnologiyalar, politexnologiyalar). 
7. Tashkliy shakllar bo’yicha ( sinf - dars, muqobilli, akademik, yakka tartibli, guruhli, jamoa 
bo’lib o’qish usullari, tabaqalashtirilgan ta'lim). 
8.  Bilish  faolityatini  tashkil  etish  va  boshqarish  turi  bo’yicha  (  ma'ruzali  klassik  o’qitish; 
audiovizualli texnik vositalar yordamida o’qiish ; ‖maslahatchi tizim‖; kitob yordamida o’kitish; 
―kichik guruh‖ tizimi ; kompyuterli o’qitish; ―repetitor‖ tizimi; ―dasturli ta'lim‖ - V.P.Bespalko). 
9. Bolaga yondashish bo’yicha ( avtoritar, didaktotsentrik, shaxsga yo’nalgan texnologiyalar, 
hamkorlik texnologiyasi, erkin tarbilash texnolgiyasi, ezoterik texnologiyalar). 
10. Ustuvor metodlar bo’yicha (reproduktiv, tushuntirish - ko’rsatish, rivojlantiruvchi ta'lim, 
muammoli  ta'lim,  ijodiy;  dasturli  ta'lim,  dialogli  ,  o’yinli  ta'lim,  o’z-o’zini  o’qitish  ta'limi, 
informatsion ta'lim). 
11.  Mavjud  an'anaviy  tizimlarni  yangilash  yo’nalishlari  bo’yicha  (munosabatlarni 
insonparvarlashtirish    va  demokratlashtirish  asosida;  bolalar  faoliyatini  faollashtirish  va 
jadallashtirish asosida; tashkillashtirish va boshqarish samaradorligi asosida; o’quv materiallarni 
metodik va didaktik rekonstruktsiyalash asosida; tabiatan monandlik, muqobillik texnologiyalari; 
mualliflik maktabining yagona texnologiyasi). 
12.  Tahsil  oluvchilar  toifasi  bo’yicha  (ommaviy  texnologiya,  olg’a  odimlovchi  ta'lim, 
to’ldiruvchi;  o’zlashtirmovchilar  bilan  ishlash  texnologiyalari,  iqtidorlilar  bilan  ishlash 
texnologiyalari). 
Bu  ta'snifni  keltirishdan  asosiy  maqsad  pedagoglarni  o’tmishda  qullanilgan,  hozirgi  kunda 
joriy  etilayotgan  va  kelajak  faoliyatda  qullash  mumkin  bo’lgan  texnologilar  bilan  to’liq 
tanishtirishdir.  Ularning  ko’pchiligi  sizga  mutlaqo  notanish  eakanligiga  ham  ishonamiz,  biroq 
bundan  tashvishga  tushishga  hojat  yo’q.  Bu  haqda  G.K.  Selevkoning  kitobidan  (24)  to’liq 
ma'lumotlarni  olishingiz  mumkin.  Tasnifdan  ko’rinib  turibdiki,  olimning  o’zi  ham  har  doim 

---

ilmiy  jihatdan  asoslangan  va  hammaga  ham  tushunarli  bo’lgan  texnologiyalarni  keltirish 
lozimligi oldida hisob beravermaydi. 
Shunday qilib, PT kontseptsiyasining rivojlanish tarixini kuzatish natijalari asosida bu sohada 
sermashaqqat  izlanishlarni  olib  borayotgan  tadqiqotchilarni  faoliyat  darajalariga  bog’liq  holda 
shartli uch guruxga ajratish mumkin: 
1.  Ba'zi  ―jonkuyar‖  olimlarning  PTni  pedagogikadagi  zamonaviy  yo’nalishi  deb  an'anaviy 
yondoshishlari va o’z imkoniyatlari doirasida muammoga ilk bor qo’l urishlari. Ular ―tasodifiy‖ 
gurux vakillaridir. 
2.  Ta'limning  bugungi  ahvoliga  qayg’uradiganlar  va  uni  inqirozdan  qutqaruvchi  kuch 
texnologiyalashtirish deb qaraydigan ―qisman  ijodkor‖ guruhiga mansub tadqiqotchilardir. 
Bu guruh a'zolari texnologiyalashtirishni ob'ektiv jarayon, deb hisoblaydilar va yangi sifatiy 
muammolarni yechish uchun ta'limni evolyutsion jarayonga ko’tarish shartlaridan biri ekanligini 
e'tirof etgan holda ijod qilmoqdalar. Ular ―ilmiy‖ guruhni tashkil etadilar.  
    O’zbekistonda  Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi  asosida  jamiyatning  potentsial 
imkoniyatlarini  yuzaga  chiqarish,  kuchli  intellektual  va  ma'naviy  salohiyatni  shakllantirish 
jarayoni  bosqichma-bosqich  amalga  oshirilmoqda.  Fuqarolik  jamiyatini  barpo  etish 
kontseptsiyasi bevosita ta'lim-tarbiya tizimini rivojlantirish, yangi texnologiyalarni loyihalash va 
pedagogik amaliyotga tadbiq etish bilan uzviy bog’liqdir.  
Respublikamiz  Prezidenti  Oliy  Majlisning  XIV  sessiyasida  ―yangi  darsliklarni,  zamonaviy 
pedagogik  va  axborot  texnologiyalarini  o’z  vaqtida  ishlab  chiqish  va  joriy  etishni  ta'minlashni 
nazorat  ostiga  olish  zarur―ligini  alohida  ta'kidladilar.  Bugun  olimlar  va  o’qituvchilar  ilg’or 
pedagogik  texnologiyalarni  ishlab  chiqishga  astoydil  kirishishlari  shart  va  ular  bu  ishga 
mas'uldirlar. Bu sohaga yaqin xorijiy davlatlarda ham e'tibor kuchaytirilmoqda. quyida rossiyalik 
olimlar tomonidan taklif etilgan yangi pedagogik texnologiya loyihalari bilan tanishasiz. 
- texnologik xaritani loyihalash kasbiy ko’nikmasi. Bu jarayon pedagogik mahorat cho’qqisi 
hisoblanadi,  sababi  o’qituvchi  bo’lajak  o’quv  jarayonini  oldindan  ko’ra  biladi,  o’z  g’oyalarini 
texnologik  xaritada  qoidali  tarzda  tasvirlaydi.  Ta'kidlash  joizki,  bu  kasbiy  ko’nikma  yetarlicha 
murakkab,  ko’p  bosqichli,  o’z  mohiyatiga  ko’ra  integrativ  bo’lib  o’qituvchidan  yaxshi 
rivojlangan refleks qobiliyatni talab etadi; 
-  tarix  darsining  axborotli  xaritasini  konstruktsiyalash  kasbiy  ko’nikmasi  yoki  bu  xaritalar 
yig’indisi  har  bir  o’quv  mavzusi  uchun  bo’lajak  o’quv  jarayonining  aniqlashtirilgan  loyihasi 
hisoblanadi;     
-  ikki  pedagogik  ob'ektni  taqqoslash  kasbiy  ko’nikmasi:  texnologik  xaritalar  ko’rinishidagi 
o’quv jarayoni loyihasi va ma'lum sinfda real o’quv jarayoni natijalari bilan birgalikda darsning 
axborotli  xaritalar  tizimi.  Taqqoslashni  aniq  ko’rsatkichlar  va  texnologik  muolajalar  bo’yicha 
o’tkazish kerak. qiyoslash muolajalari asosida tashxislash natijasiga ko’ra mazkur sinfda o’quv-
tarbiyaviy faoliyat rivojini qayd etuvchi maxsus monitoring yotadi. 
O’quv  jarayoni  loyihasini  me'yorlash  aksiomasining  (A8)  mohiyati  quyidagilardan  iborat: 
o’quv  jarayoni  loyihasi  texnologik  xarita  tarzda  tayyor  bo’lgach,  bevosita  zaruriy  hisoblar 
amalga  oshirilishi  kerak:  o’quv  vaqti,  didaktik  axborotlar  hajmi,  uni  o’zlashtirish  tezligi,  shu 
o’quv mavzusi chegarasida o’quvchilarni rivojlantirishning metodik dasturiga ajratiladigan vaqt 
va boshqa. 
 
Muammoli-  modulli  o’qitish  texnologiyasi  (Choshanov  M.A.)    -  Modulli  ta'lim  dastlab 
AQSh, Olmoniya, Angliya kabi rivojlangan davlatlarning oliy o’quv yurtlari va malaka oshirish 
tizimida qo’llanila boshlandi va katta shov -shuvlarga sabab bo’ldi. 
Biroq  modulli  ta'lim  o’zining  yetarlicha  ―puxta―ligiga  qaramasdan  mazmun  jihatdan  ham, 
―yosh‖ jihatdan ham (u 60-yillarda vujudga kelgan) hanuzgacha tortishuvlarga, fikrlar qarama-
qarshiligiga  uchrab  kelyapti.  qator  xorijiy  mualliflar  (V.Goldshmidt,  M.Goldshmidt  va  boshqa) 
modul deganda aniq o’rnatilgan maqsadga erishishga yordamlashadigan yaxlit o’quv faoliyatini  
shakllantirishni  tushunishadi.  Modul  mohiyati  o’quv  materialining  avtonom  bo’laklarini  qurish 
to’g’risidagi  birmuncha  farqliroq  fikr  D.J.Rassel  tomonidan  aytildi.  P.A.Yutsyavichenening 
ko’rsatishicha,  ―modulli  o’qitish  mohiyati  shundan  iboratki,  o’rganuvchi  qisman  yoki  to’liq 

---

mustaqil  ravishda  unga  taklif  etilayotgan  o’zida  harakatlarning  maqsadli  dasturini,  axborotlar 
bankini  va  qo’yilgan  didaktik  maqsadga  erishish  bo’yicha  metodik  ko’rsatmani  qamrab  olgan 
individual  o’quv  dasturi  bilan  ishlashi  mumkin.  Bunda  pedagog  vazifasi  axborotli  nazorat 
qilishdan  tortib  maslahatchi  -  koordinatsiyalovchilikka  qadar  turlanishdan  iborat  bo’ladi―  (30, 
10). 
Professor  M.A.Choshanov  ham  keyingi  fikrga  qo’shilgan  holda  fan  rivojining  hozirgi 
bosqichida  modullilik  tushunchasi  metodologik  mazmunga  ega  bo’layotganligini  alohida 
ta'kidlaydi. 
Muammoli o’qitishning didaktik tizimida birmuncha to’liq tadqiq qilingan tashkil etuvchisi 
muammoli  ta'lim  hisoblanadi.  U  o’rganuvchilarning  fikrlash  faoliyatini  birmuncha 
faollashtirishga, ularda muammoning yechimiga yondashishni shakllantirishga, va nihoyat ijodiy 
tafakkurni  rivojlantirishga  samarali  ta'sir  ko’rsatadi.  Bu  ta'sir  intellektual  qiyinlashuvning 
maxsus  vaziyatlarini  -  muammoli  vaziyatlar  va  ularning  yechimlarini  tuzish  bilan  ta'minlanadi. 
Muammoli  vaziyat  o’qitish  jarayonida  muhim  motiv  va  hayajonli  vosita  sanaladi.  Uning 
samarasi  to’g’risida  A.M.Matyushkin,  M.I.Maxmutov,  I.Ya.Lerner  kabi  yirik  olimlar  o’z 
nazariyalarini yaratdilar. 
Muammoli-modulli  o’qitish  texnologiyasida  asosiy  diqqat  xatoliklarni  izlab  topish 
maqsadiga  muvofiq  tarzda  tuzilgan  maxsus  vaziyatlar  tizimi  orqali  o’rganuvchilarda  tanqidiy 
fikrlashni  shakllantirish  jihatlariga  qaratiladi.  U  o’zida  xatoliklarning  uch  asosiy  guruhini 
birlashtiradi:  gnoseologik,  metodik  va  o’quv.  Gnoseologik  xatolar  bilishga  oid  xarakterdagi 
xatolar  hisoblanib,  bilimlar  evolyutsiyasi  jarayonida  olimlar  tomonidan  yo’l  qo’yiladi. 
Tadqiqotlarning  ko’rsatishicha,  o’quv  jarayonida  gnoseologik  xatolardan  foydalanish  o’quvchi 
(talaba)larda  borliqni  tanqidiy  mushohidalash,  tahlil  qilish  va  o’z  xatolarini  to’g’rilash 
ko’nikmalarini  shakllantiradi,  shuningdek,  o’quv  predmeti  va  fanga  bo’lgan  munosabatlarini 
o’zgartiradi:  o’rganilayotgan  fan  mazmuni  o’rganuvchilar  oldida  tayyor  haqiqatlar  yig’indisi 
sifatida  emas,  balki  g’oyalar  va  odamlarning  tarixiy  dramasi  tarzda,  ijtimoiy  maktab  va 
yo’nalishlar kurashi tarzda, odat va yangilanish qarama-qarshiligi sifatida turadi. 
Metodik  xatolar  o’quv  xatolari  bilan  o’zaro  bog’liq:  o’rganish  xatolari  ko’p  hollarda  - 
o’qitish  xatolari  natijasidir.  o’quv  xatolari  maxsus  tashxislovchi  jadvallarda  har  bir  muammoli 
modul  uchun  guruhlanadi  va  keyinchalik  kuchli  ta'sir  etuvchi  vositalar  sifatida  foydalaniladi. 
Agar  an'anaviy  o’qitishda  bilmaslikdan  bilishga  o’tish  standartli  vaziyatlarni  qo’llash  bilan 
chegaralansa,  muammoli-modulli  o’qitishda  o’quvchining  yaqindan  rivojlanishi  doirasi  yangi 
bilimlarni yuzaki o’zlashtirish va noto’g’ri qo’llashga olib keladigan tanqidiy vaziyatlar - xatolar 
sohasigacha  kengaytiriladi.  Bunday  sharoitda  bilmaslikdan  bilishga  o’tish  sohasi  o’rganuvchi 
uchun  asosiy  muammoga  aylanmaydi,  balki  tabiiy  zveno  bo’lib  qoladi,  ularning  dolzarb 
rivojlanish mintaqasiga aylanadi. 
Muammoli-modulli  o’qitish  texnologiyasining  yetakchi  sifat  belgisi  -  bu  egiluvchanlik 
hisoblanadi.  Zamonaviy  yuqori  texnologiyali  ishlab  chiqarishda  egiluvchan  avtomatlashtirilgan 
tizim muhim sanalgani kabi hozir ham, kelajakda ham pedagogik texnologiya samaradorligi ko’p 
jihatdan  uning  ilmiy-texnikaviy  va  ijtimoiy-iqtisodiy  o’zgaruvchan  sharoitga  moslasha  olish  va 
zudlik  bilan  ta'sir  etish  qobiliyatiga  bog’liq  bo’ladi.  Egiluvchanlik  tuzilmali,  mazmunli  va 
texnologik holda bo’lishi mumkin. 
Tuzilmali  egiluvchanlik  qator  holatlar  bilan  ta'minlanadi:  muammoli-modul  tuzilmasining 
safarbarligi, muammoli-modulli dastur pog’onaligi, egiluvchan jadval loyihasining mavjudligi va 
ko’p vazifali o’quv xonalarining jihozlanganlik imkoniyatlari va boshqa.  
Mazmunli  egiluvchanlik  birinchi  navbatda  ta'lim  mazmunini  tabaqalashtirish  va 
integratsiyalash imkoniyatlarida namoyon bo’ladi. Bunday imkoniyatning o’zi taklif etilayotgan 
texnologiyada o’quv materialining blok va modulli printsip asosida saralanish evaziga vujudga 
keladi. 
Texnologik  egiluvchanlik  muammoli-modulli  ta'lim  jarayonining  quyidagi  jihati  bilan 
ta'minlanadi:  o’qitish  metodlarining  variantligi,  nazorat  va  baholash  tizimining  egiluvchanligi, 
o’quvchilarning o’quv-bilish faoliyatini yakka tartibda tashkil etish va boshqa. 

---

M.A.Choshanovning  ta'kidlashicha,  kasb  maktablarida  o’qitish  jarayonini  muammoli-
modulli asosga o’tkazish quyidagilarga imkon beradi: 
- o’quv materialining muammoli modullarini guruhlash yo’li bilan kursni to’liq, qisqargan va 
chuqurlashtirilgan variantlarini ishlab chiqishni ta'minlaydigan dialektik birlikda integratsiyalash 
va tabaqalashtirishni amalga oshirish; 
- bilim darajasiga bog’liq holda talabalarning u yoki bu muammoli-modulli dastur variantini 
mustaqil tanlashi va ularning dastur bo’ylab  individual siljish sur'atini ta'minlanishi; 
-  muammoli  modullardan  pedagogik  dasturli  vositalarni  yaratish  uchun  stsenariylar  sifatida 
foydalanish; 
-  o’quvchilarning  bilish  faoliyatini  boshqarishda  o’qituvchi  ishida  maslahatchi-
koordinatsiyalovchi vazifaga urg’uni ko’chirish; 
-  o’quv  materialini  bayon  qilish  tezligi  va  o’zlashtirish  darajasiga  putr  yetkazmagan  holda 
o’qitish metodlari va shakllari majmuasiga moslik asosida kursni qisqartirish; 
Shu  bilan  birgalikda  opponentlar  tomonidan  muammoli-modulli  o’qitishning  qator 
kamchiliklari  ko’rsatildi,  ular:  ta'lim  jarayonining  bo’laklarga  bo’linganligi,  ya'ni 
o’quvchilarning  mustaqil  ishlari  salmog’i  birmuncha  katta;  o’quv  predmetining  yaxlitligi  va 
mantiqini  inkor  etish;  o’quvchilarni  tayyorlash  torligi:  o’qitish  kursining  bog’liq  bo’lmagan 
muammolar  yoki  masalalar  seriyasiga  qadar  qisqarishi;  umumlashmaga  ziyon  yetkazadigan 
xususiy,  aniq  ko’nikmalarnigina  shakllantirishi;  muammoli  modullarni  tayyorlash  va 
mashg’ulotni o’tkazishga tayyorgarlikning ko’p mehnat talab qilishi.  
Sanab  o’tilgan  kamchiliklarning  ko’pligi  modulli  o’qitish  texnologiyasini  o’rnatish 
bosqichida  birmuncha  aniq  sezilsa-da,  asta-sekinlik  bilan  dazmollanib  boradi.  Shuni  eslatish 
joizki,  u  yoki  bu  texnologiyani  ―toza―  holda  joriy  etish  mumkin  emas.  Xohlaymizmi  yoki 
yo’qmi, o’quv jarayonini tashkil etishning an'anaviy yondashuviga va mavjud didaktik jarayonga 
tayanishga to’g’ri keladi. 
Ta'lim  mazmunini  muammoli-modulli  loyihalash  quyidagi  asosiy  tayanchlardan  iborat 
bo’ladi: 
- bilish faoliyatining fundamental metodlari doirasida kursni joy-joyiga qo’yib tuzish. Misol 
uchun,  matematika  kursida  bunday  metodlarga  matematik  modellashtirish,  aksiomatik, 
koordinat, vektorli, mantiqiy metodlar kiradi;  
-  tayanch  muammoli  modullarning  mazmunini  aniqlash.  Saralashning  muhim  sharti  bilish 
faoliyati  metodlarining  printsipli  mazmuni  hisoblanib,  umummadaniy  va  amaliy  ahamiyat  kasb 
etadi. Bu o’qitishning tayanch mazmuniga oid quyidagi mezonlarni hisobga olishni taqoza etadi:  
- fundamental, uzviylik, uzluksizlik va ta'limni insonparvarlashtirish; 
- yechimi bilish faoliyati metodlarining mosini qo’llashni talab etadigan yirik kasbiy-amaliy 
muammolarni turli guruh kasblarining o’ziga xosligini hisobga olib ajratish; 
-  ixtisosli  va  darajali  tabaqalashtirishni  ta'minlashga  yo’naltirilgan  o’zgaruvchan 
modullarning  mazmunini  tanlash  va  hajmini  aniqlash,  shuningdek,  muammoli-modulli 
dasturlarning  turli  -  to’liq,  qisqargan  va  chuqurlashtirilgan  variantlari  bo’yicha  o’quvchilarning 
yakka tartibda olg’a siljishi uchun sharoitlar yaratish. 
Muammoli modullarni qo’llash ko’lami quyidagi tartibotlarni qamrab oladi: tizimli, avtonom 
va  integratsiyalashgan.  Tizimli  tartibot  muammoli  modullaridan  mustaqil  kurs  doirasida 
foydalanishni  taqozo  etadi.  Avtonom  -  ma'lumot  moduli  sifatida  boshqa  fanlar  doirasida, 
integratsiyalangan - integrativ kurs doirasida qo’llanishi lozim. 
 
Shaxsga  yo’naltirilgan  ta'lim  texnologiyasi  (Bespalko  V.P.)  -  Bu  texnologiyaning 
mohiyatini  chuqurroq  anglash  uchun  akademik  Bespalko  V.P.  tomonidan  yaratilgan  ―didaktik 
jarayonni boshqarish tizimining rivojlanish spirali―ni tahlil qilish kerak bo’ladi (2 - rasm). 
XVI asrga kelib nashr ishlaridagi inqilobiy o’zgarishlar ta'lim tizimida ―darsliklar‖ni (4) qo’llash 
imkonyatini  tug’dirdi.  Kommunikatsiya  sohasidagi  texnikaviy  taraqqiyot  esa  sinf  va 
xonadonlarni  axborotli  uzatish  vositalari  bilan  jihozladi.  Kompyuterlarning  vujudga  kelishi 
didaktik  jarayonni  yopiq  boshqarish  imkoniyatlarini  tug’dirsa-da,  o’quvchilarning  individual 
qobiliyatlarini  hisobga  olmadi  (dasturli  ta'lim  -  6).  Shaxsiy  kompyuterlar  texnikasining 

---

rivojlanishi  psixologik-pedagogik  bilimlar  o’sishi  bilan  hamkorlikda  shaxsga  yo’naltirilgan 
ta'lim muammosini keltirib chiqarmoqda. 
Akademik V.P. Bespalko tizim 8 - yakka tartibli bilish faoliyatini dasturli boshqarishga alohida 
urg’u  berib  ―xalq  ta'limi  tizimining  barcha  bo’g’inlarida  rivojlanishning  yangi  bosqichini 
ifodalaydi  va  o’quvchilarning  sog’ligiga  zarar  yetkazmagan  holda  zaruriy  musbat  siljishlarga 
olib  keladi―  deb  ta'kidlaydi  (7,  15).  O’zida  aniq  o’rnatilgan  didaktik  masalalar  va  pedagogik 
texnologiyalarni  mujassamlashtirgan  pedagogik  tizim  shaxsga  yo’naltirilgan  ta'lim,  deb 
ta'riflanadi.  Bu  tizimdagi  didaktik  masalalarga  qisqacha  izoh  beriladi.  hozirda  mavjud 
yakkalashgan pedagogik tizimlar - umumiy o’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar, oliy ta'lim - shaxsni 
tarbiyalash,  ta'lim  berish  va  takomillashtirishning  yagona  tizimiga  aylanishi  kerak.  Shaxsga 
yo’naltirilgan  ta'lim  barcha  turdagi  ta'limlarni  yo’nalishlar  bo’yicha  integratsiyalashni  taqoza 
etadi.  Ta'limning  birinchi  bosqichidayoq  (maktabgacha  ta'lim)  bolaning  ehtimolli  shaxsiy 
yo’nalishlari  psixologik-pedagogik  kuzatishlar  yordamida  aniqlanadi,  ma'lum  faoliyat  turiga 
qobiliyatlari,  yangi  iste'dod  nishonalari  belgilab  olinadi.  Bu  tabaqalashtirish  psixologik 
pedagogika sohasi bo’lib, afsuski, kam  tadqiq qilingan va kam  ishlangan. Shu bilan birgalikda 
hammaga  yaxshi  ma'lumki,  shaxsning  maxsus  iste'dod  nishonalarini  erta  aniqlash  va  uni 
muntazam  rivojlantirib  borish  vaqti  soati  bilan  o’z  mevasini  beradi  -  yangi  g’oya  va  faoliyat 
metodlarini haqiqiy yaratuvchisi tarbiyalanadi. 
Shaxsning  rivojlanish  dasturi  aslida  har  bir  insonga  tug’ma  holda  beriladi,  biroq  uni  amalga 
oshirish, afsuski, hozirgi ta'lim tizimida qaralmagan. Mana, nima uchun dunyoda qiynalganlar va 
jinoyatchilar  mavjud  (7,  16).  Shu  boisdan  bolaning  shaxsga  yo’naltirilgan  ta'lim  tizimiga 
kirishishi  uni  ixtisosli  kasbga  tayyorlashning  boshlanishi  bo’lishi  kerak  va  barcha  o’quv 
dasturlari mazmuni ma'lum faoliyat turining ijodkorini tarbiyalash masalasiga bo’ysunishi kerak. 
Yuqorida  ta'kidlanganlar  eskirgan,  biroq  mustahkam  tezis  -  texnik  taraqqiyot  davomida  inson 
mehnatining  o’zgarib  turishi,  shu  boisdan  keng  umumiy  va  politexnik  ta'limni  bunday 
o’zgarishlar asosi sifatida joriy etish zaruratiga qarama-qarshidir. Bugun hayotning o’zi guvohlik 
beryapti:  texnik  taraqqiyot  mumkin  qadar  yuqori  kasbiy  mahorat  darajasini  taqoza  etadi.  Unga 
erishish  uchun  bir  mehnat  turi  doirasida  faoliyatni  maqsadli  yo’naltirish  va  chuqur 
mutaxassislashtirishni talab etyapti, aksincha, doimiy uni almashtirishni emas. 
Tashxislanuvchan  tarzda  o’rnatilgan  maqsadli  pedagogik  tizim  ochiq  bo’lishi  kerak,  ya'ni 
o’rganishning  har  qanday  bosqichida  o’quvchi  undan  chiqib  ketishi  yoki  qayta  kirib  kelishi 
mumkin.  Bu  esa  aniqlangan  maqsadga  mos  holda  ta'lim  mazmunini  ilmiy  asosda  saralashga 
imkon beradi. Ta'lim mazmunini jamlashda o’quvchilarni asossiz yuklab tashlash va o’qituvchi 
o’qitishda  inqirozga  xos  hodisalarni  yuzaga  chiqaruvchi  oldingi  amorf  va  ixtiyoriylik  uni  aniq 
loyihalash, o’qish  yillari bo’yicha taqsimlash va dozalashga joy bo’shatib beradi. o’quv fanlari 
tizimi  ortiqcha bo’lmasdan qat'iy uzviylikka va belgilangan mahorat  bosqichida o’zlashtirishga 
olib keladi.  
 
Pedagog  bulganim  uchunmi,  ular  qalay  o’quvchilik  yillarim,  o’qituvchilarim, 
sinfdoshlarim  tez-tez  ko’z  oldimda  namoyon  bo’ladi.  Oradan  roppa-rosa  o’ttiz  yil  o’tibdi  ... 
Maktab  qo’ng’irog’i  chalinishi  bilan  har  kuni  sinflar  minglab  o’qituvchilarni  o’ziga  chorlaydi. 
Mana  ular  maktab  yo’laki  bo’ylab  dadil  yurib  kelishayapti,  sinf  eshigi  sim-sim  ochiladi-yu  va 
ulkan sirli hayot boshlanadi. Uning nomi pedagogik faoliyat, pedagogik ijod. 
 
Bugun Kadrlar tayyorlash milliy dasturida belgilangan vazifalarni amalga oshirish uchun 
ijodiy  pedagogika,  ijodkor  o’qituvchiga  ehtiyoj  nihoyatda  ortib  bormoqda.  Ajoyib  maktab 
qurilishi  mumkin,  o’quv  xonalari  zamonaviy  jihozlar  bilan  bezatilishi  mumkin,  yangi  o’quv 
darsliklari nashr qilinishi mumkin - lekin bularnig hammasi hali yetarli emas. Maktabga haqiqiy 
pedagog, o’qituvchi -  shaxs kirib kelgandagina ular jonlanadi, ijodiy pedagogikaning mash'alasi 
uchqunlanadi, pedagogik nazariya va tizimlar, ko’rgazmali qo’llanmalar harakatga keladi. Bugun 
ta'lim muassasalariga ijodkor o’qituvchilar kerak. Prezidentimiz "zamonaviy bilim berish uchun, 
avvalo,  murabbiylarning  o’zi  ana  shunday  bilimga  ega  bo’lishi  kerak"  deganda  fidokor 
pedagoglarni nazarda tutgan edi. 

---

 
Ijodiy  pedagogik  faoliyat  -  bu  inson  shaxsini,  uning  dunyoqarashini,  ishonchini,  ongini, 
xulqini  shakllantirishga  bo’ysindirilgan  cheksiz  masalalarni  yechish  jarayonidir.  Psixologik  - 
pedagogik  adabiyotlarda  pedagogik  faoliyat  turlari  (ta'lim  beruvchi,  tarbiyalovchi, 
rivojlantiruvchi,  safarbarlik,  tadqiqotchilik,  tashkilotchilik,  kommunikativ  va  boshqa)  qator 
olimlar  tomonidan  tadqiq  qilingan.  Shu  bilan  birgalikda  pedagogik  faoliyat  muntazam 
o’zgaruvchan,  yangilanuvchan,  rivojlanuvchanligi  bilan  ajralib  turadi,  unga  ijtimoiy  buyurtma 
uzluksiz ta'sir ko’rsatadi. 
 
O’quv-tarbiyaviy jarayonni ilg’or pedagogik texnologiyalar bilan ta'minlash vazifasi ham 
bevosita  o’qituvchidan  ijodkor  faoliyatni,  qolaversa,  ishlab  chiqarishga  tegishli  bo’lgan  soha 
bilimlarini talab etadi. Modamiki, texnologiya mavjud ekan, uni ta'lim-tarbiyaga singdirish shart 
ekan,  bu  jarayon  qaerda  kechishi  mumkin,  degan  savol  tug’ilishi  tabiy.  Javob  aniq:  u,  shaksiz, 
pedagogik korxonada - pedagogik ishlab chiqarish jarayonida ro’y beradi. Taniqli pedagoglardan 
biri  ta'kidlaganidek,  "bizning  pedagogik  ishlab  chiqarish  hech  qachon  texnologik  mantiq 
bo’yicha qo’rilmagan, aksincha har doim ahloqiy va'z (nasihat) mantiqi bo’yicha qurilgan. Shu 
sababdan ta'limda ishlab chiqarishning barcha muhim bo’limlari shunchalik ishtiroksiz qolyapti". 
Ushbu faslning vujudga kelish sabablaridan biri ham ana shu holat. 
 
Endilikda  pedagogik  atamalar  tarkibiga  "texnologiya",  "operatsiya"(amal),  "ishlash 
qobiliyati",  "texnik  nazorat",  "dopusk"  (o’lcham  farqi)  kabi  qator  tushunchalarni  kiritish, 
ularning peadgogik talqinini yaratish va bevosita o’qitish jarayonida qo’llash kundalik zaruratga 
aylanmog’i darkor. Zamonaviy o’qituvchi faoliyati bilimlarni uzatuvchi oddiy metodist sifatida 
emas, balki "o’qituvchi - texnolog" nuqtai nazaridan baholanishi kerak.  
 
Texnologiya  -  bu  shaxsni  o’qitish,  tarbiyalash  va  rivojlantirish  qonunlarini  o’zida  jo 
qiladigan va  yakuniy natijani  ta'minlaydigan pedagogik  faoliyatdir.  "Texnologiya" tushunchasi 
regulyativ (tartibga solib turuvchi) ta'sir etish kuchiga ega bo’lib, erkin ijod qilishga undaydi: 
 
- samarador o’quv-bilish faoliyatining asoslarini topish; 
 
-  uni  ekstensiv  (kuch,  vaqt,  resurs  yo’qotishga  olib  keladigan  samarasiz)  asosdan  ko’ra 
intensiv (jadal), mumkin qadar ilmiy asosda qurish; 
 
- talab etilgan natijalarni kafolatlaydigan fan va tajriba yutuqlaridan foydalanish; 
 
- o’qitish daomida tuzatishlar ehtimolini loyihalash metodiga tayangan holda yo’qotish; 
 
- ta'lim jarayonini yuqori darajada axborotlashtirish va zaruriy xarakatlarni algoritmlash; 
 
- texnik vositalarni yaratish, ulardan foydalanish metodikasini o’zlashtirish va boshqa. 
 
Texnologiya  murakkab  jarayon  sifatida  qator  o’qitish  bosqichlaridan,  o’z  navbatida  bu 
bosqichlarning har biri o’ziga hos amallardan iborat bo’ladi. 
 
Amal - o’qituvchining sinfda mavzu bo’yicha o’quv elementlarini tushuntirish borasidagi 
bajargan ishlar yig’indisi bo’lib, o’qitish jarayonining shu bosqichida tugallangan qismini tashkil 
etadi. Agar o’quv predmetining har bir mavzusi alohida bosqich hisoblansa, shu mavzu bo’yicha 
o’quv elementlarining har biri alohida amal sifatida qaralishi mumkin. Amal texnologiya asosini 
tashkil  etib  ta'lim  maqsadini  rejalashtirishda  va  amalga  oshirishda  e'tiborga  olinadigan  asosiy 
element  hisoblanadi.  Amallar  bir  qator  usullardan  iborat  bo’lib,  ularning  har  biri  harakatlarga 
bo’linadi.  Boshqacha  qilib  aytganda,  biror  bir  o’quv  elementini  tushuntirish  uchun  o’qituvchi 
samarali  ta'lim  vositalari,  metodlaridan  foydalanish  davomida  u  yoki  bu  algoritmik  harakatni 
maqsadiga mos holda aniq bajaradi. 
 
Texnik nazorat - o’qituvchi (laborant) faoliyatiga tegishli funktsiya bo’lib texnologiyada 
ishtirok  etayotgan  vositalarning  texnik  holatini  aniqlash  va  baholashdir.  Binobarin,  qo’llanish 
zarur  bo’lgan  o’qitishning  texnik  (yoki  ko’rgazmali  qurollar,  trenajerlar  va  boshqa)  vositalarni 
mashg’ulot  oldidan  tayyorlash  yoki  ishlatish  jarayonida  o’zgaradigan  xususiyatlarini  belgilab 
olish  ta'lim  jarayonining  bir  tekisda,  uzluksiz  davom  etishni,  vaqtdan  samarali  foydalanishni 
kafolatlaydi.  Vaqt  o’tishi  bilan  u  yoki  bu  texnik  vosita  ko’rsatkichlari  o’zgarishi,  pasportida 
ko’rsatilgan  miqdordan  farqlanishi  mumkin.  Shu  boisdan  "dopusk"  tushunchasi  texnologiyada 
qo’llaniladi.  Dopusk  -  eng  katta  va  eng  kichik  chekli  o’lchamlar  orasidagi  farq,  o’lchamdir. 
Didaktik  jarayonda  foydalanilayotgan  har  bir  texnik  vosita  uchun  dopusk  maydoni  -  ishlatish 
chegarasi bo’ladi. Agar shu chegara buzilsa pedagogik texnologiya bosqichlri sifatiga putr yetadi 

---

yoki  ko’zlangan  maqsadga  erishib  bo’lmaydi.  Demak,  o’qitishning  texnik  vositasini  yaroqli 
holga keltirish choralari ko’riladi.  
 
Dopusk  tushunchasiga,  shuningdek,  reyting  tizimida  ham  duch  kelishimiz  mumkin. 
O’quvchi  (talaba)  bilimini  baholashda  chekli  ballar  miqdori  keltiriladi:  "o’rta"  -  55-64,9; 
"yuqori"  -  65-85,9  ;  "juda  yuqori"  -  86-100.  Demak,  o’quvchi  bilimini    "o’rta"  baholashda 
dopusk qiymati - 64,9-55 q 9,9  va hakoza. 
 
O’qituvchi  faoliyati  tavsifnomasida  "texnologiyalanuvchanlik"  o’ziga  xos  yangi 
tushuncha sifatida o’z o’rnini topishi kerak. U ta'lim jarayonining samaradorligini, maqbulligini, 
ilmiyligini 
yangi 
sifat 
darajasiga 
ko’tarilganligini 
belgilab 
beradi. 
Yoxud 
texnologiyalanuvchanlik  -  bu  pedagogik  jarayonnig  texnikaviy  qurollanganligini  yoki 
instrumentallik darajasini belgilovchi tik ko’rsatkichdir.  
 
Texnologiyada  oldindan  belgilangan  maqsadga  to’liq  mos  keladigan  natijalarni 
ta'minlovchi  predmetli  sohaning  ob'ektiv  qonunlari  o’z  ifodasini  topadi.  Biroq  pedagogik 
faoliyatning  texnologik  jihatlari  (texnikaviy  yoki  boshqa  materialli  faoliyatdan  farqlanuvchi) 
shaxs  sifat  ko’rsatkichlaridan,  uning  mag’zi  esa  hayajonli-axloqiy  tajriba  elementlaridan  ayri 
holda bo’lishi mumkin emas. 
 
Pedagogik  texnologiya  inson  ongi,  tafakkuri  bilan  bog’liq  bilimlar  sohasi  sifatida 
murakkab  va  hammaga  ham  tushuntirish  mumkin  bo’lmagan  pedagogik  jarayonni  ifoda  etadi. 
Uning  o’ziga  xos  jihati  -  tarbiya  muammosini  ham  qamrab  olishidir.  Demak,  texnologiya 
samaradorligi  inson  o’zining  ko’pqirrali  tomonlari  bilan  unda  qanchalik  to’liq  namoyon 
bo’lyapti, uning psixologik-kasbiy jihatlari, ularni  kelajakda rivojlanishi (yoki pasayishi) qanday 
hisobga oliniyapti, degan savollarning yechimiga bog’liq ekan. Shu jihatdan olganda texnologiya 
shaxsning  rivojlanish  bosqichlarini  loyihalashtirish,  tashxislash  kabi  imkoniyatlarga  ham  ega 
bo’ladi.  Bu  esa  o’qituvchining  texnologik  jarayon  bilan  ishlash  qobiliyatiga  bog’liq. 
O’qituvchining belgilangan ta'lim (tarbiya) vazifalarini me'yoriy hujjatlarda ko’rsatilgan talablar 
asosida  yo’l  qo’yiladigan  chegaraviy  ko’rsatkichlar  doirasida  bajarish  holati  ishlash  qobiliyati 
deb  atalishi  mumkin.  Binobarin,  u  yoki  bu  fan  o’qituvchisining  mahoratini  aniqlashda  uning 
faoliyati  davlat  ta'lim  standartlari  talablariga  va  pedagogik  shartlarga  nechog’lik  mos  kelishi 
nazarda tutiladi.  
 
Pedagogik  nashrlarda  o’qituvchi  faoliyatini  baholash  uchun  qator  ko’rsatkichlar  tavsiya 
etiladi, shu jumladan: 
 
1) pedagogik natijaviylik  -  o’qituvchi  o’qitgan  guruhida fan bo’yicha o’zlashtirishininig 
o’rtacha qiymati; 
 
2) o’qitishning ilmiylik darajasi - o’qituvchining  o’quv elementlarini  fan abstraktsiyasi 
pog’onalari bo’yicha tushuntirishi; 
 
3)  ta'lim  mazmunini  metodik  tayyorlash  -  umumiyligi,  izchilligi,  harakatdaligi,  ortiqcha 
emasligi kabi talablarni e'tiborga olinishi; 
 
4) ta'limda u yoki bu natijani qo’lga kiritish yo’llaridan samarali foydalanish - ekstensiv 
yoki intensiv sharoitda va hakoza. 
 
Aslida  ijodkor  o’qituvchi  uchun  asosiy  kasbiy-me'yoriy  ko’rsatgich  -  bu  birinchi 
navbatda  o’z  holatini  pedagogik  jarayonda  bunyodkor  sifatida  his  etishi  va  anglab  yetishdir. 
o’qituvchi o’zining pedagogik faoliyatiga xususiy kasbiy yaroqligini, pedagogik voqelikdagi o’z 
o’rnini  baholay  olmas  ekan,  undan  hech  qachon  ijodkorlikni  talab  qilib  bo’lmaydi.  Pedagogik 
faoliyatga  kirib  kelayotgan  har  bir  inson  o’zining  unga  moslanuvchanligini,  qolaversa  "inson-
inson" ko’rinishdagi kasblar tizimiga - pedagogik mehnat ana shunday tizim - layoqati, qiziqishi 
borligini  to’liq  tasavvur  etishi  kerak.  Bu  sifatni  aniqlash  yo’llari  hilma-hil.  Misol  tariqasida 
quyidagi tayyor testni tavsiya etish mumkin (Klimov Ye.A.): 
 
1.  Boshqalar  sizni  muloqatda  xafa  qilib  qo’yadigan,  ozor  beradigan  shaxs  deb 
hisoblaydimi? 
 
2. Sizning dilingizda muloqat natijasida turli ehtiroslardan hosil bo’lgan xafgarchilik yoki 
xursandchiliklar uzoq saqlanib turadimi? 
 
3. Kayfiyatingizda ko’tarilish va tushish hollari tez-tez bo’lib turadimi? 

---

 
4. O’z nomingizga qilingan tanqiddan og’ir va uzoq aziyat chekasizmi? 
 
5. Sizni shovqin, quvnoq kompaniya charchatadimi? 
 
6. Yangi  odamlar bilan tanishganingizda o’zingizda sezilarli darajada qiynalish, uyalish 
holatlari kechadimi? 
 
7.  U  yoki  bu  haqda  o’zga  odamlardan  so’ragandan  ko’ra  kitoblar  yordamida  bilib 
olishingiz yengil va yoqimlimi? 
 
8. O’zingizda yolg’iz dam olish, jimjitlikda bo’lish istagi tez-tez sezilib turadimi? 
 
9. Siz gaplashish to’g’ri kelganda kerakli so’zlarni uzoq qidirasizmi? 
 
10.  Siz  keng  davrada  yangi  tanishuvdan  ko’ra  doimiy  tanish  bo’lgan  kichik  guruhni 
xohlaysizmi? 
 
Agar  javoblar  ko’pchilik  savollarga  "ha"  tarzda  bo’lsa,  ochig’i  pedagogik  faoliyat  oson 
kechmaydi.  o’qituvchi  o’z-o’zini  kasbiy-shaxsiy  tarbiya  ishlari  sohasida  ko’p  mehnat  qilishi 
kerak  bo’ladi.  Eng  muhimi,  xususiy  pedagogik  faoliyat  mohiyatini,  ahamiyatini  va  maqsadini 
tushunib yetish, doimiy ravishda joriy o’qitish vazifalarini istiqbollilari bilan birga olib borishni 
uddalashi kerak. Agar shu qobiliyat o’qituvchida yo’q bo’lsa, u yaxshigina "bajaruvchi" bo’lishi 
mumkin, lekin hech qachon ijodkorlik pog’onasiga ko’tarila olmaydi. 
 
Pedagogik texnologiya esa har doim ta'lim maqsadini aniq o’rnatishdan boshlab to uning 
natijalarini  baholashgacha  bo’lgan  bosqichlarning  har  biri  uchun  ijodiy  faoliyatni  talab  etadi. 
Xo’sh,  o’qituvchi  faoliyatining  texnologiyalanuvchanlik  darajasi  qanday  mezonlar  bilan 
o’lchanadi?  Fikrimizcha,  bunday  mezonlar  sifatida  quyidagilarni  alohida  ajratib  ko’rsatish 
mumkin: 
 
-  tashxislanuvchan  o’rnatilgan  maqsad  -  o’quvchi(talaba)  tomonidan  didaktik  jarayon 
mahsuli sifatida o’zlashtirilgan aniq o’lchamli tushunchalar, amallar, faoliyat turlari; 
 
-  ta'lim  mazmunini  o’quv  elementlari  yordamida  bayon  qilishda  abstraktsiya 
pog’onalarining va axborotlarni o’zlashtirish darajasining hisobga olinishi; 
 
-  o’quv  materiallarni  o’zlashtirish  bosqichlarining  yetarlicha  mantiqiy  qat'iyanligi  - 
didaktik jarayon  tuzilmasiga mosligi; 
 
- o’quv jarayoniga yangi vositalar va axborotlashtirish usullarining joriy etilishi; 
 
-  o’qituvchining  qoidabop  (algoritmli)  va  erkin,  ijodiy  faoliyatidagi  mumkin  bo’lgan 
chetga chiqish chegarasining ko’rsatilishi; 
 
-  o’quvchi(talaba)  va  o’qituvchi  faoliyatida  shaxsiy  motivlashganlikning  ta'minlanishi 
(erkinlik, ijodiyot, kurashuvchanlik, hayotiy va kasbiy mohiyat va boshqalar); 
 
-  o’qitish  jarayonining  har  bir  bosqichida  kommunikativ  munosabatlarning,  axborot 
texnikalari bilan muomala qilishning maqsadga muvofiqligi. 
 
O’ylaymizki,  bu  ko’rsatgichlar  loyihalangan  o’quv  jarayonining  texnologik  darajasini 
to’liq ifodalaydi, amalda joriy etilishi esa o’qituvchini yuqori malakali mutaxassisga aylantiradi, 
o’quvchi  (talaba)ning  nufuzini  ham  birmuncha  oshiradi  va  ijodiy  faoliyatni    rivojlantirishning 
yangi qirralarini ochadi. Shu bilan birgalikda taklif etilganlar "haqiqatning oxirigi bekati" degan 
fikrdan uzoqmiz, chunki pedagogik  texnologiyani  loyihalash shunchalik  murakkab jarayonki,  u 
har bir ta'lim turi, qolaversa, har bir fan uchun o’ziga hos ijodkorlikni talab etadi.       
 
Agar o’z pedagogik  faoliyatiningizning ushbu mezonlarga mos  kelishini ta'minlayotgan 
bo’lsangiz, shubhasiz, Siz loyiha muallifisiz. Endi metodist-o’qituvchilikdan "pedagog-texnolog" 
darajasiga ko’tarildingiz. Shunday yangi kasbiy faoliyat har biringizga nasib etsin.  
Didaktik  jarayon  bosqichlarini  muayyan  ketma-ketlikda  qurish  o’quvchi  (talaba)larning  bilish 
faoliyatini  mavzu  bo’yicha  belgilangan  maqsadlarga  mos  holda  tanlangan  o’qitish  metodlari 
yordamida tashkil etish demakdir. o’qitish metodlari o’z mohiyati va mazmuniga ko’ra ma'lum 
pedagogik  nazariyaga  asoslangan  u  yoki  bu  tasnifga  tegishli  bo’ladi.  Ularning  samaradorligi 
to’g’risida  fikr  yuritilganda  o’qitish  jarayonini  izga  soladigan  va  uni  maqsadli    yo’naltira 
oladigan,  o’qituvchi  va  o’quvchi  (talaba)ning  hamkorlikdagi  faoliyatini  ta'minlash  asosida 
jamiyat  tomonidan  maktab  (kasb-hunar  kolleji,  oliy  o’quv  yurtlari)  oldiga  qo’yilayotgan 
maqsadga  nechog’lik  erishilayotganini  ko’zda  tutish  kerak.  Yoxud  o’qitish  metodlari  bevosita 
ta'lim  amaliyoti  bilan  aloqador  kontseptsiyadir.  ―o’qitish  metodi  dastlab  pedagog  ongida 

---

faoliyatning umumlashgan loyihasi tarzida mavjud bo’ladi. Bu loyiha amaliyotga o’qituvchi va 
o’quvchi  faoliyatlarining  o’zaro  tutashuvi  tekisligida,  o’qitish  va  o’qishning  aniq  harakatlar, 
amallar yoki usullar majmuasi sifatida joriy etiladi. Metodning boshqa namoyon bo’lish shakllari 
yo’q,  sababi  umumiy  holda  o’qitish  metodi  o’zida  faoliyatning  didaktik  modelini  ifoda  etadi‖ 
(14, 35). 
Pedagogik nashrlarda o’qitish metodlarini faol va sust guruhlarga ajratish hollari mavjud. Agar 
har  bir  metod  belgilangan  u  yoki  bu  maqsadni  yechishda  o’z  o’rnida  ishlatilsa,  shubhasiz, 
faoldir. Pedagogik texnologiyalar ham darsda o’quvchi (talaba)lar faolligining yuqori darajasini 
ta'minlash  asosida  oldindan  belgilangan  maqsadga  erishishga  qaratiladi.  Shu  boisdan  bu  faslda 
hali pedagogik  amaliyot  uchun notanish bo’lgan chet  el  didaktikasiga oid  metodlar haqida fikr 
yuritiladi.     
 
Amerikaning  ―Street  law‖  (ko’cha  qonuni) dasturi  bugungi kunda  yer  yuzining ko’plab 
davlatlari  tomonidan  ―asr‖ga  olingan  va  ta'lim  makoniga  o’rnashib  qolayapti.  Bunga  sabab 
dasturdan o’rin olgan  yuzlab o’qitish metodlarining faolligi, jozibaligi va ta'sirchanligidir. Ular 
yordamida o’quvchilar o’z fikrlarini erkin ifodalash, axborotlarni tanqidiy qabul qilish, jamoada 
ishlash,  o’z  mavqeini  mustahkamlash,  fikrlarini  himoya  qilish,  haq-xuquqlarini  anglab  yetish 
kabi  imkoniyatlarga  tezda  ega  bo’ladilar.  o’qituvchi  esa  didaktik  jarayonni  qurishda  bu 
metodlardan oqilona foydalanmog’i, ularni mavzu bo’yicha o’quv elementlarining murakkabligi 
va vaqt tig’izligiga qarab chalg’ishtirmog’i lozim. quyida ―Street law‖ dasturidagi ba'zi metodlar 
bilan tanishasiz, ularning siru-sinoati va sehridan voqif bo’lasiz. ―Aqliy hujum‖ - ―Aqliy hujum‖ 
metodining  mohiyati  jamoa  hamkorligi  asosida  muammoni  yechish  jarayonlarini  vaqt  bo’yicha 
bir qancha bosqichlarga (g’oyalarni generatsiyalash, ularni tanqidiy va konstruktiv holatda ishlab 
chiqish) ajratishdan iborat. 
 
Dars  jarayonida  aqliy  hujumdan  maqsadli  foydalanish  ijodiy,  nostandart  tafakkurlashni 
rivojlantirish  garovi  hisoblanadi.―Aqliy  hujum‖ni  uyushtirish  bir  muncha  sodda  bo’lib,  undan 
ta'lim  mazmunini  o’zgartirish  jarayonida  foydalanish  bilan  birgalikda  ishlab  chiqarish 
muammolarining yechimini topishda ham juda qo’l keladi. Dastlab guruh yig’iladi va ular oldiga 
muammo  qo’yiladi.  Bu  muammo  yechimi  to’g’risida  barcha  ishtirokchilar  o’z  fikrlarini 
bildiradilar. Bu bosqichda hech kimning o’zga kishi g’oyalariga hujum‖ qilishi yoki baholashiga 
haqqi yo’q. Demak, ―aqliy hujum‖ yo’li bilan qisqa minutlarda o’nlab g’oyalarni yuzaga chiqish 
imkoniyatlari mavjud bo’ladi. Aslini olganda g’oyalar sonini qo’lga kiritish asosiy maqsad emas, 
ular muammo yechimini oqilona ishlab chiqish uchungina asos bo’ladilar. Bu metod shartlaridan 
biri  hech  qanday  tashqi  ta'sirsiz  qatnashuvchilarning  har  biri  faol  ishtirokchi  bo’lishi  kerak. 
Bildirilgan  g’oyalarning  besh  yoki  oltitasigina  asosiy  hisoblanib  muammo  yechimini  topishga 
salohiyatli imkoniyatlar yaratadi.   
      Shunday qilib, ―aqliy hujum‖ qoidalarini quyidagicha belgilash mumkin: 
 
- olg’a surilgan g’oyalar baholanmaydi va tanqid ostiga olinmaydi; 
 
- ish sifatiga emas, soniga qaratiladi, g’oyalar qancha ko’p bo’lsa shuncha yaxshi; 
 
-  istalgan g’oyalarni mumkin qadar kengaytirish va rivojlantirishga harakat qilinadi; 
 
-   muammo yechimidan uzoq g’oyalar ham qo’llab-quvvatlanadi; 
 
-  barcha  g’oyalar  yoki  ularning  asosiy  mag’zi  (farazlari)  qayd  etish  yo’li  bilan  yozib 
olinadi; 
 
-  ―hujum‖ni o’tkazish vaqti aniqlanadi va unga rioya qilinishi shart; 
 
- beriladigan savollarga qisqacha ( asoslanmagan) javoblar berish ko’zda tutilishi kerak. 
Munozara  –  Bu  metod  yordamida  o’quvchilarga  muayyan  muammo  bo’yicha  to’liq  axborotlar 
yetkaziladi,  munozara  uchun  tanlangan  mavzuni  o’quvchilar  ayovsiz  ―shturm‖  qiladilar  va 
pirovard natijada muammoga tegishli ma'lumotlarni atroflicha o’rganadilar 
Munozarani o’tkazish metodikasi. 
1.  Munozara  olib  boruvchi  -  boshlovchi  (o’qituvchi,  jurnalist,  boshliq  va  hokazo)  mavzuni 
oldindan tanlaydi va ishtirokchilarni taklif etadi. 
2.  Boshlovchi  ishtirokchilarga  ―aqliy  hujum‖  topshirig’ini  beradi  va  uning  qoidalarini 
tushuntiradi: 

---

- ―hujum‖dan maqsad - muammo yechimiga oid variantlarni mumkin qadar ko’proq taklif etish; 
-  o’z  aql-idrokingizni  markazlashtirishga  harakat  qiling  va  diqqatni  muammo  yechimiga 
qaratgan holda fikrlar bildiring. Bildirilgan  g’oyalar umumiy  fikrga zid  bo’lsada, hech biri rad 
etilmaydi; 
- boshqa ishtirokchilar g’oyalarini ham rivojlantiring; 
- taklif etilganlarni baholashga urinmang, bu ish bilan siz keyinroq shug’ullanasiz. 
3. Boshlovchi kotibini tayinlaydi va u yuzaga kelgan barcha g’oyalarni yozib boradi. Muhokama 
vaqtida  so’zga  chiquvchilar  tartibi  o’rnatiladi,  munozaraga  barcha  ishtirokchilar  jalb  etiladi  va 
ularga o’z fikrlarini ifodalash uchun imkoniyatlar berildi. Agar biror bir kishi tomonidan ―aqliy 
hujum‖ni o’tkazish qoidalari buzilsa, boshlovchi zudlik bilan muhokamaga aralashadi. Birinchi 
bosqich yangi g’oyalar paydo bo’lguncha davom etaveradi. 
4.Boshlovchi ishtirokchilarning tanqidiy tafakkuri ―charxlanishi‖ uchun qisqacha tanaffus e'lon 
qiladi. Keyin ikkinchi bosqich boshlanadi. ―Aqliy hujum‖ ishtirokchilari guruhlanadi va birinchi 
bosqichda  bildirgan  g’oyalarini  mustahkamlaydilar.  g’oyalar  guruh  bo’yicha  birlashtirilib, 
mualliflar ularni tahlil qilishga kirishdilar va natijada o’rtaga qo’yilgan muammoning yechimiga 
tegishli bo’lgan fikrlargina ajratib olinadi. 
Boshlovchi munozaraga yakun yasaydi.