Ma’ruza matni pedagogika instituti Tarix fakulteti talabalari uchun “Tarix o'qitish metodikasi” fanini o’rganishda yordamchi ma’ruza matni bo’lib, unda mazkur fanning dolzarb muammolari yoritilgan
Yüklə 1,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3. Tarix to’garaklari, konferentsiyalar, tarixiy kechalar.
|
Takrorlash uchun savollar. 1. O’lkashunoslikning tarix fani uchun ahamiyati. 2. O’lkashunoslik necha qismga bo’lnadi? 3. Davlat o’lkashunosligi haqida izoh bering. 4. Jamoat o’lkashunosligi haqida izoh bering. 5. Maktab o’lkashunosligi haqida izoh bering. 11-mavzu. Tarix bo’yicha sinfdan tashqari olib boriladigan ishlar Reja: 1. Sinfdan tashqari olib boriladigan ishlarning ahamiyati 2. Sinfdan tashqari ishlarning mazmuni, forma va metodlari. 3. Tarix to’garaklari, konferentsiyalar, tarixiy kechalar. O’lkashunoslikning asosiy manbalari va metodologiyasi. Dars va darsdan tashqari mashg’ulotlarda o’lkashunoslik materiallarini tanlash va ulardan foydalanish metodlari. O’quvchilar o’quv materialining asosiy mazmunini sinfda dars davomida o’zlashtirib oladilar, albatta. Biroq, o’quvchilarning tarix dasturi yuzasidan o’rganishi zarur bo’lgan bilim va malakalarning hammasini ham sinf-dars mashg’ulotlari doirasiga sig’dirib bo’lmaydi. Buning ustiga tarixiy bilimlar, ilmiy va siyosiy informatsiyalar hajmi tez kengayib, muttasil oshib borayotgan sharoitda o’quvchilar o’z bilimlarini tinmay to’ldira borishlari uchun sinfdan tashqari ishlarni yaxshi yo’lga qo’yish g’oyat zarurdir. Tarix sevib o’qiladigan fandir. Uni o’rganish jarayonida o’quvchilarda o’tmishni puxta bilib olish tilagi orta boradi, ulardagi bu istakni sinfdan tashqari ishlarni yaxshi yo’lga qo’yish yo’li bilangina bajo keltirish mumkin. Tarix predmeti yuzasidan sinfdan tashqari ishlarning mazmunn, forma va metodlari metodik adabiyotda turlicha klassifikatsiya qilinadi. Metodist V.N. Bernadskiy sinfdan tashqari ishlar klassifikatsiyasiga bilish manbalarini asos qilib olib, ularni quyidagi turlarga bo’ladi. Ma'lumki, o’quvchilar faqat darslikni o’qish bilangina chegaralanib qolsa, ularning bilim doirasi va o’tmish haqidagi tasavvurlari tor bo’lib qoladi. Shuni e'tiborga olib V.N. Bernadskiy sinfdan tashqari ishlarning asosiy formasi sifatida qo’shimcha o’qishni tavsiya etadi. 1. Qo’shimcha kitob o’qish. U tarixdagi o’qiladigan kitoblarni uch guruhga bo’ladi: a) ilmiy-ommabop kitoblar, b) tarixiy belletristika, v) tarixiy davrga oid badiiy adabiyot. 2. Qo’shimcha suratlar ko’rish. 3. Jamoa bo’lib teatr va kinolarga borish hamda ularni birgalikda muhokama qilish. 4. Tarixiy kechalar uyushtirish. 5. Tarixiy instsenirovka yoki pesalar qo’yish. 6. Maktab tarixiy ko’rgazmalarini tashkil etish. 7. Olisdagi tarixiy joylarga ekskursiyalar uyushtirish. 8. V.N.Bernadskiy fikricha, o’quvchilar sinfdan tashqari qo’shimcha kitob o’qib, filmlar ko’rib va radio, lektsiyalar eshitib, olgan bilimlari va tasavvurlari amaliy faoliyat bilan qo’shib olib borib hosil qilingan taqdirdagina ko’zlangan maqsadga erishadi, mustaqillikni, tashabbus va ijodiy ishlash qobiliyatini o’stira oladi. Keyingi 10—15 yil ichida maktabda sinfdan tashqari ishlar ko’lami kengaydi, mazmunan boyidi, ish formalari ko’paydi. Bu ishlarning nazariy tomonlari ham ishlab chiqildi. Sinfdan tashqari ishlar tashkiliy jihatdan ommaviy va to’garak ishlariga bo’linadi. O’zining ilmiy tadqiqiy asarlarida sinfdan tashqari ishlarning nazariy masalalarini ishlab chiqqan, maktab tajribasiga suyanib sinfdan tashqari ishlarning asosiy boshlang’ich formasi — ommaviy ishlar ekanligini isbot qilib bergan A.F.Rodin sinfdan tashqari ishlarning ommaviy formasiga: ovoz chiqarib o’qish, hikoya qilib berish, lektsiya o’qish, tarixiy voqealarning ishtirokchilari va ilg’or kishilar bilan uchrashuvlar o’tkazish, kinofilmlar, pesalar ko’rish, ekskursiya va poxodlar uyushtirish, o’quv konferentsiyalari, kechalar va utrenniklar, konkurslar tashkil qilish, olimpiadalarda ishtirok etish, o’lka burchagi va maktab ko’rgazmalarini tashkil etish va boshqalarni kiritadi. A.F.Rodinning tarix ta'limida sinfdan tashqari ishlar sohasidagi tadqiqotlarining yana bir qimmatli tomoni shundaki, ularda sinfdan tashqari ishlarni o’quvchilarning ijtimoiy foydali faoliyati bilan (mahalliy yodgorliklarni muhofaza qilish, grajdanlar urushi, Ulug’ Vatan urushi va do’stlik qabristonlarning parvarishiga qarashib turish, aholi orasida turli xil temalarda lektsiya va suhbatlar uyushtirish, gazeta, jurnallar o’qib berish va h. k. bilan) bog’lab olib borish zarurligi ta'kidlanadi. Metodist A.A.Vagin tarix ta'limida sinfdan tashqari qilinadigan ish metodlari sohasida keyingi yillarda orttirilgan ilg’or tajribalarni umumlashtirib, ularni uch guruhga bo’ladi. 1.Og’zaki metod. Sinfdan tashqari ishlarning bu guruhiga o’qituvchining hikoya qilib berishi, ovoz chiqarib o’qishi, yuqori sinflarda esa, o’qituvchining darsdan keyin bo’ladigan lektsiyasi kiradi. Sinfdan tashqari ishlarda o’quvchilarning aktivligi va mustaqilligini oshirish maqsadida o’quvchilar ham og’zaki so’zlab berish metodidan foydalanadi. Uquvchilar to’garak yig’ilishlarida, tarixiy kechalarda, lektorlar gruppasida, quyi sinf o’quvchilari va aholi orasida qisqacha axborotlar, doklad va referatlar bilan qatnashadilar, munozaralarda, nazariy konferentsiyalarda, tarixiy materiallar (kitoblar, kinofilmlar va pesalar) muhokamasida ishtirok etadilar. Yo z m a v a b o s m a m a n b a l a r b i l a n i sh l a sh m ye t o d i. Sinfdan tashqari ishlarning bu turiga qo’shimcha kitob o’qish, tarixiy-adabiyot — to’plamlar, xrestomatiyalar, arxivlardagi huj- jatlar va boshqalarni o’rganish, vaqtli matbuotni o’rganuvchilar to’garagi, qo’lyozma va arxiv hujjatlarini o’rganuvchi «yosh arxivchilar to’garagi» barpo qilish, «Kitob va uning tarixi» degan mavzuda kecha tashkil etish, o’lkaning o’tmishi va hozirgi hayotiga doir har xil kitob va maqolalar, qo’lyozmalarni o’rganish, xalq og’zaki ijodiga doir materiallarni to’plash, tarixiy voqealarning shohidlari va ishtirokchilarining hikoyalarini yozib olish, ular bilan xat yozishib turish, tarixiy hujjatlarni o’rganish kabi ishlar kiradi. 3. Ko’rsatmali materiallar bilan ishlash metodi. Illyustratsiya va diapozitivlarni ko’rsatish, filmlarni ko’rish, ekskursiya materiallarini o’rganish kabi darsda boshlangan ishlar sinfdan tashqari davom ettiriladi. Bundan tashqari ekskursiyalar, poxod va ekspeditsiyalar davomida to’plangan materiallar nusxasini ko’paytirish, rasmga olish, shu materiallar asosida modellar yasash va namoyish qilish ham shu guruhga doir ishlar qatoriga kiradi. Bu ishlar ham sinfdagi ishlar bilan bog’liq olib boriladi. Gap shundaki, o’quvchilar dars jarayonida egallagan ko’nikma va malakalarini sinfdan tashqari ishlarda yanada rivojlantirib, takomillashtirib boradilar. Sinfdan tashqari ishlarning mazmuni, forma va metodlari. O’quvchilarning yoshi, bilim va malakalari, ularning individual moyilligiga va qiziqishlariga qarab, tarix ta'limida sinfdan tashqari ishlarning mazmuni, forma va metodlari turlicha bo’ladi. Hozir maktabda sinfdan tashqari ishlarning quyidagi asosiy, tashkiliy formalari mavjud. 1. Tarix to’garagi (yoki tarixiy-o’lkashunoslik, tarixiy-siyosiy to’garak). 2. Tarix (yoki tarixiy-o’lkashunoslik) jamiyati. 3. Sinfdan tashqari tarixiy yoki tarixiy-o’lkashunoslik ekskursiyalari, kollektiv bo’lib teatr va kinoga borish . 4. Uzoq joylarga tarixiy-o’lkashunoslik ekskursiyalari. 5. Arxeologiya ekspeditsiyasida qatnashish. 6. Tarixiy yoki o’lkashunoslik burchaklari, muzeylari. 7. Tarixiy, tarixiy-o’lkashunoslik, tematik kechalar yoki (tarix jamiyati, to’garak ishi haqida, uzoq joylarga uyushtirilgan poxodlar va arxeologik ishlar haqida) hisobot kechalari. 8. Hisobot yoki tematik ko’rgazmalar. 9. Yuqori sinf o’quvchilari uchun maktab lektoriyasi, lektor- lar byurosi, propagandistlar uchun seminarlar, suhbatlar. 10. Tarixiy (tarixiy-o’lkashunoslik) konferentsiyalar, munoza- ra va muhokamalar. 11. Maktab o’quvchilarining tarixiy voqealarning qatnashuv- chilari va shohidlari, yozuvchilar va ijtimoiy arboblar bilan uchrashuvlari. 13. Tarixiy yoki tarixiy-o’lkashunoslik o’yinlari. 14. Tarixiy byulleten, devoriy gazeta va qo’lyozma jurnallar. 15. Sinfdan tashqari o’qishlar. Ko’rinib turibdiki, sinfdan tashqari ishlarning formalari turli-tuman, mazmuni boy, hatto maktab tarix kursining tematikasidan chetga chiqishi ham mumkin. Shuni aytish kerakki, sinfdan tashqari ishlarning mazmuni qanchalik boy va turli-tuman formalarda olib borilmasin, ular bir maqsadga: ta'lim-tarbiya vazifalarini amalga oshirishga xizmat qiladi. Maktabda tashkil etiladigan tarix to’garagi (yoki tarixchilar jamiyati) sinfdan tashqari qilinadigan barcha ommaviy ishlarni uyushtirish markazi va uning eng ixcham formasidir. Sinfdan tashqari ishlardan kuzatilgan mas'uliyatli vazifalarning muvaffaqiyatli bajarilishi o’qituvchining o’quvchilarni shu markazga jips jamlashga va uning ishlariga to’g’ri boshchilik qila bilishiga bog’liqdir. Qo’shimcha o’qish sinfdan tashqari ishlarning sinfdan tashqari muhim formasidir. Bu ish o’quvchilarga kitob o’qishni targ’ib qilish, uning ahamiyatini tushuntirish, kitobga qiziqtirishdan boshlanadi. Sinfdan tashqari o’qishni tashkil etishda o’quvchilarning yoshi, bilimi hamda malakalari e'tiborga olinishi lozim. O’qituvchi o’quvchilarni, avvalo darslikda ko’rsatilgan badiiy va ilmiy-ommabop asarlar bilan tanishtiradi va ulardan foydalanish yo’llarini gapirib beradi, yangi chiqqan kitoblar haqida ularni xabardor qilib turadi, kitob o’qishni uyushtiradi. Maktab tajribasida 5-6-sinf o’quvchilarini kitob o’qishga qiziqtirish maqsadida ilg’or o’qituvchilar quyidagi usuldan foydalanadilar: o’qituvchi o’quvchilarga o’qish kerak bo’lgan kitoblarni aytish bilan birga shu kitoblarni o’quvchilarga ko’rsatadi va hatto eng muhim, maroqli joylarni o’qib beradi. Biroq, o’qishni cho’zib yuborish yaramaydi, 15—20 minutdan oshirib yubormaslik kerak. Qo’shimcha o’qishni tashkil etishda o’quvchilarni kitobga qiziqtirish bilan birga, mustaqil o’qishni tashkil qila bilish ham zarur. O’quvchilarning qo’shimcha o’qishi zarur bo’lgan kitoblar o’z vaqtida tavsiya etiladi. Ba'zi metodik asarlarda ko’rsatilganidek, hamma sinflardagi o’quvchilarning chorak ichida yoki o’quv yilining yarmida o’qishi uchun kitoblarning katta ro’yxatini birdaniga tavsiya qilish to’g’ri bo’lmaydi, tajriba ham rad qildi. Bu masalada ham har bir sinf bolalarining yoshi, bilim darajasi va malakalarini nazarga olib ish ko’rish lozim bo’ladi. Masalan, 5-6-sinflarda o’quvchilar mustaqil o’qishlari lozim bo’lgan kitobga doir mavzu darsda o’rganib bo’lingandan keyin qanday kitobni o’qish kerakligi tavsiya qilinadi; 7-8-sinfda mavzuga kirish darsida, agar o’qishga tavsiya qilinadigan kitob hajmi katta bo’lsa, temani o’rganishdan 2—3 hafta oldin, 9-sinflarda esa, yil boshida, hattoki eski yilning oxiridayoq tavsiya qilish ma'qul, negaki tavsiya qilingan kitoblardan ba'zilarini o’quvchilar yozgi ta'til vaqtida ham o’qishlari mumkin. O’quvchilarning yozuvchilar bilan uchrashuvlari ularning kitobxonlik ishtiyoqini oshirishda muhim rol o’ynaydi. Tarixiy mavzularga bag’ishlangan kecha va konferentsiyalarni o’tkazish, o’qilgan kitoblarni muhokama qilish kabi tadbirlar ham muhim o’rin tutadi. O’quvchilarning sinfdan tashqari ishlarini, shu jumladan tavsiya qilingan kitoblardan qanday foydalanganliklarini o’qituvchi doim nazorat qilib turadi. Bu bilan o’qituvchi o’quvchilarda qo’shimcha adabiyot o’qishga rag’batii kuchaytiradi, kitoblarni tushunib o’qishga o’rgatadi, qo’shimcha kitoblar o’qib olgan bilimlarini darsda, tarix to’garagida va ekskursiyalarda olgan bilimlari bilan bog’lay bilishga va ulardan foydalana bilishga o’rgatadi. 5-6-sinflardayoq o’quvchilar o’qigan narsalarni tushunish, ularga baho bera bilish va ulardan xulosa chiqarish malakasini bir qadar hosil qiladi. O’quvchilarda mustaqil o’qish uchun tavsiya etilgan kitoblarga ongli va to’g’ri munosabatni tarbiyalash uchun ularni o’qigan kitoblarni maxsus daftarga qayd qilib va har bir kitobga o’zlarining qisqacha taqrizlarini yozib borishga o’rgatish kerak. Tabiiy, 5-6-sinflardagi o’quvchilarning o’qigan kitoblariga bergan baholari yuzaki bo’lsa-da, keyinchalik aytaylik, 7-8-sinf o’quvchilarning bahosi mazmunan boyib boradi. 9-sinfda esa, berilgan baholar mazmuni yanada chuqurlashadi. Tarixiy temalarda o’tkaziladigan kechalar sinfdan tashqari ishlarning muhim tashkiliy formasi bo’lib, ularning asosiy vazifasi har xil san'at vositalari (badiiy o’qish, muzika, ashula, instsenirovkalar) yordamida o’quvchilarga tarixiy faktlar, voqealar hamda hodisalarning mazmuni, mohiyati va ahamiyatini uqtirishdan iboratdir. Hozirgi vaqtda tarixiy temalardagi kecha va ertaliklar maktab tajribasida keng qo’llanilmoqda. Tarixiy mavzulardagi kecha va ertaliklar oldiga quyidagi talablar qo’yiladi: 1. Maktabda o’tkaziladigan kecha yoki ertaliklar o’quvchilarni vatanparvarlik, mehnatsevarlik, milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashga yordam berishi lozim. O’tkaziladigan har bir kecha va ertalik o’quvchilarning om- maviy bayramiga aylansin, unda ishtirok etgan har bir o’quvchi o’zining qobiliyat va talantini namoyish qilsin. Kechaning ko’ngilli o’tishiga erishish lozim. Uning maroqli o’tishi uchun xarakteriga qarab, turli mavzularda dokladlar ting- lash, she'rxonlik qilish, tarixiy voqealarning qatnashuvchilari bilan uchrashuvlar tashkil qilish mumkin. Har bir kecha albatta badiiy qism (ashula, muzika, instsenirovka, viktorina o’yinlar, hazil-toifadagi konkurslar va shu kabilar) bilan yakunlanadi. Bunday kechalar o’quvchilar faolligini oshiradi, ularni tashkiliy ishlaridagi ishtiroki ijtimoiy foydali mehnatga o’rgatadi, jamoa oldidagi javobgarlik hissini oshiradi. Tarixiy kechalar tematika jihatidan o’quv dasturiiing mazmuni bilan zamonamizning dolzarb masalalari va yubiley sanalari bilan bog’lab o’tkaziladi. Maktab tajribasida o’quv dasturi bilan bog’liq quyidagi mavzularda o’tkazilgan kechalar diqqatga sazovordir. 6-sinfda «Qadimgi Misr», «Qadimgi Gretsiya madaniyati», «Spartak yetakchiligidagi qullar qo’zg’oloni», «Qadimgi Rim madaniyati»; 7-sinfda «Xalq qahramoni Janna D' Ark», «Ilm-fan kurashchilari»; 8-sinfda «Aleksandr Nevskiy», «Minin va Pojarskiy»; 9- sinfda «1812 yil urushi», «Dekabristlar», «Parij Kommunasi» va boshqalar. Tarixiy kechalar davrimizning ijtimoiy-siyosiy hayotiga doir mavzularga ham bag’ishlanadi. Masalan, «Jahonga tinchlik», «Chet ellik do’stlarimiz», «Mehnat va texnika tarixidan», «Zamonamiz qahramonlari» va boshqalar. Yubiley sanalarga bag’ishlangan kechalar o’tkazish odat tusiga kirib qoldi. (1 sentyabr, 8 Mart, Konstitutsiya kuni, Vatan himoyachilari kuni, va h. k.) Maktab tajribasida shaharlar yubileyiga bag’ishlangan kechalarni o’tkazish ham rasm bo’lib bormoqda. Maktab tajribasi o’lka tarixini o’rganishda tarixiy kechalarning roli borgan sari ortib borayotganini ko’rsatmoqda. Maktabda o’lkani o’rganish bilan bog’liq hamma ishlarni tarixiy kecha bilan yakunlash odat tusiga kirib qoldi, o’lkani o’rganishga bag’ishlangan kechalar o’quvchilar orasidagina emas, balki o’lka aholisi orasida ham tarixga qiziqish tug’dirmoqda. Hozir tarixni chuqurroq o’rganishga intilish kuchayib borayotgan sharoitda tarixiy kecha va konferentsiyalar tashkil etishning ahamiyati yanada ortib boradi. Maktabda o’tkaziladigan tematik kechalarning muhim turlaridan biri kitobxonlar konferentsiyasidir. Konferentsiyada o’qituvchi rahbarligida o’qilgan kitoblar muhokama qilinadi. Imkoniyat bo’lganda muhokamaga qo’yilgan kitobning muallifi ishtirok qilsa yana yaxshi bo’ladi. Shunday qilib, tarixiy kecha va konferentsiyalar sinfdan tashqari o’quv ishlarining muhim formasi bo’lib, o’quvchilarning darsda olgan bilimlarini to’ldirish, ularning mustaqil va ijodiy ishlash qobiliyatlarini o’stirish, ijtimoiy faoliyatga tayyorlashning muhim vositasi bo’lib xizmat qiladi. Tarix yoki tarixiy-o’lkashunoslik to’garagi odatda bir xil yoshdagi sinf o’quvchi-laridan tashkil topadi. To’garak ishining mazmuni a'zolarining yoshiga, bilim saviyalari va malakalariga qarab turlicha bo’ladi. 5-6-sinf o’quvchilari uchun tashkil etilgan tarix to’garagining asosiy vazifasi o’quvchilarda tarixni o’rganishga paydo bo’la boshlagan qiziqishni rivojlantirish, ularni tarixiy materiallar ustida mustaqil va ijodiy ishlay boshlashga o’rgatishdan iboratdir. 7-8-sinflarda, ayniqsa 9-sinflarda tashkil etilgan to’garak tematikasi, uning mazmuni o’quvchilarning o’sib borayotgan talablariga to’la javob beradigan bo’lishi kerak. Maktab tajribasida 9-sinflardagi o’quvchilar uchun tashkil etilgan to’garaklarda mamlakat iqtisodiyotiga, xalq xo’jaligining yuksalishiga doir masalalarni o’rganishga katta e'tibor berilganini ko’ramiz. Tarix yoki tarixiy-o’lkashunoslik to’garagida o’quvchilarning qiziqishlariga qarab har xil masalalar; harbiy-tarixiy, ulug’ kishilar, tarixiy arboblar va mashhur qahramonlarning biografiyasi, madaniyat va san'at tarixi, tarixiy-o’lkashunoslik materiallari, kundalik voqealar va boshqalar o’rganiladi. To’garak o’quvchilarni tarixiy tadqiqotning ba'zi tomonlari bilan ham ma'lum darajada tanishtiradi. Masalan, yosh arxsologlar, yosh arxivshunoslar to’garagida o’quvchilar arxeologiya ishlarini olib borish, arxivda ishlash malakalarini egallaydilar. To’garakda doklad qilishga, axborot berishga, ko’rsatmali qurollar tayyorlash va eskilarini ta'mirlashga, ta'limning texnika vositalari bilan ishlashga o’rganadilar. Tarixiy-o’lkashunoslik va kundalik siyosat to’garaklarining faoliyati ko’proq yuqori sinf o’quvchilarining kichik yoshdagi o’quvchilar va aholi orasida olib boradigan targ’ibot ishlari bilan bog’langan bo’ladi. To’garakda tarixiy-biografik mavzularni o’rganish o’quvchi yoshlarni tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega. Agarda o’rta yoshdagi o’quvchilar uchun kishilarning jangdagi qahramonligi, jonbozligi qiziqarli va tushunarli bo’lsa, yuqori sinflardagi o’quvchilarni olim, tadqiqotchi va davlat arboblarining ichki dunyosi, yirik olim bo’lgunga qadar bosib o’tgan yo’li qiziqtiradi. Shu sababdan 7-8- sinflarda va o’rta maxsus ta'lim tizimida to’-garaklar tematikasining asosiy mazmunini ko’pincha biografik xarakterdagi mavzular tashkil etadi. To’garakda harbiy o’tmishni o’rganish alohida ahamiyat kasb etadi. Masalan, 5-6-sinf o’quvchilari to’garagida qadimgi dunyo, o’rta asrlardagi harbiy texnikani o’rganish mumkin. 7- 9-sinflardagi o’quvchilarning to’garaklarida urush va harbiy san'at tarixining nazariy masalalari o’rganiladi. Shunday qilib, sinfdan tashqari ishlarning muhim formasi bo’lgan tarix to’garagi ham o’quvchilariiig tarixni o’rganishga qiziqishini oshiradi, olgan bilimlarini chuqurlashtirish va kengaytirishga hamda mustaqil ijodiy ishlay bilish sohasida malakalarini hosil qilishlariga yordam beradi. Yüklə 1,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|