Ma’ruzalar kursi 1 – modul: kurash turlari va uni o‘qitish metodikasi faniga kirish

Musobaqalarda qatnashish taktikasi

Butun musobaqani o’tkazish taktikasi tortilishdan so’ng, ya’ni raqiblar tarkibi aniqlangandan va yaqin orada bo’lib o’tadigan bellashuvlar juftliklari tuzilgandan keyin belgilanadi. Shundan keyin ikkita mashg’ulotdan so’ng chiqib ketish yo’li bilan o’tkaziladigan musobaqalarda ma’lum bir o’rinni egallash uchun o’tish lozim bo’lgan davrlar (uchrashuvlar) sonini tahminan bilish maqsadida har bir uchrashuv maqsadi aniqlanadi. Kurashchi qaysi bellashuvlarni “sof” g’alaba, yaqqol ustunlik bilan, qaysilarini ballar buyicha yuitishi lozimligini belgilab olish lozim. Taktik jihatdan to’g’ri yo’l tutish maqsadida, xar bir davra tugashi bilan turnirdagi o’z holati hamda raqib holatini baholab borish zarur. Buning uchun o’z vazn toifasi buyicha musobaqalar jadvalini olib borish lozim.

Ko’p sonli qatnashchilar (20 dan ortiq) ishtirok etadigan musobaqalarda sportchi finalga etib borishi uchun kamida oltita bellashuvni o’tkazishi kerak. Katta nagruzkani hisobga olib, kurashchi bellashuvlar o’rtasidagi tanaffuslarda o’zining jismoniy kuchi va ruhiy qobiliyatlarini yaxshi tiklab borishi, ortiqcha jismoniy va ruhiy zo’riqishlardan holi bo’lishi zarur. Jamoa musobaqalarida trener xar bir uchrashuvga dastlabki taktik reja ishlab chiqadi. U har bir ishtirokchi oldiga ma’lum bir vazifani qo’yadi: “sof” g’alaba, yaqqol ustunlik bilan yoki ochkolar bo’yicha g’alabaga erishish.
Match musobaqalarida kurashchi faqat bitta bellashuv o’tkazadi va uning vazifasi shundan iboratki, u hamma texnik va taktik usullar to’plami, jismoniy hamda ruhiy tayyorgarlikdan foydalana olishi va bellashuvda g’alabaga erishishi lozim.
Razvedka kurashchilarning eng muhim taktik vositasi hisobalanadi. U bellashuv davomida oldindan va bevosita amalga oshiriladi.
Musobaqa oldidan dastlabki razvedka kurashchining musobaqa qoidalari, uning maqsadi, miqyosi, xususiyati (turnir yoki match musobaqasi), o’tkazilish usullari, sinov xususiyatlari, o’tkazish joyi va vaqtini bilishni nazarda tutadi. Muayyan raqib tayyorgarligi: uning texnik-taktik tayyorgarligi, yaxshi ko’rgan usullari, qay holatda (tik turishda yoki parterda) kurashishni afzal ko’rishi, qaysi usullar bilan yutishi va qaysilari bilan yutqazib qo’yishi to’g’risida oldindan ma’lumotlar olish kerak. Bu ma’lumotlarni kurashchi va trener matbuot, kinolavhalar, videoyozuvlari, shu raqib bilan avval uchrashgan kurashchilarning ma’lumotlari orqali olishi mumkin. Uchrashish ko’zda tutilayotgan raqiblarga imkoni boricha alohida qog’ozcha tayyorlash va unga uning jismoniy hamda texnik tayyorgarligi, ularning rivojlanish dinamikasi to’g’risidagi ma’lumotlarni qayd qilish lozim. Raqibning boshqa kurashchilar bilan bo’lgan bellashuvlarrdagi hatti-harakatlarini kuzatish ko’p foydalidir.
Bellashuv davomidagi razvedka raqibning tayyorgarligi to’g’risida yanada aniq ma’lumotlarni olishga yordam beradi. Razvedka asosan bellashuv boshida o’tkaziladi va raqib qanday usullardan foydalanayotganligi, qanday qarshi hujum uyushtirayotganligi, uning taktik tayyorgarligi usulari, reaktsiya tezligi, kuchi va chidamliligini aniqlashga qaratilgan. Buning uchun raqibga hujumning u yoki bu usulini bajarish uchun ataylab qulay sharoit yaratish bilan uni chorlashni qo’llash mumkin. Bunda himoyalanishga va qarshi hujum uyushtirishga tayyor turish lozim. Raqibning javob reaktsiyasini aniqlash uchun turli xil usullar bilan aldamchi hujumlarni qo’llash mumkin, lekin bir vaqtning o’zida uning qarshi hujumlaridan himoyalanishga tayyor turish lozim. Manevr olib borish raqibning hujum usullarini aniqlashga xizmat qiladi (tik turishni o’zgartirish, raqibdan chekinish va unga yaqinlashish, uning atorfida harakatlanish, h.k.).
Gilam maydonida, uning markazida yoki chetida holatni o’zgartirish razvedka maqsadi bo’lib xizmat qilishi mumkin. U raqib qaysi joyda kurashishni afzal ko’rishini, unga qanday hujum qilish yoki undan qanday himoyalanishni aniqlashga imkon beradi. Ma’lumotlarni har safar yangitdan to’plash zarur emas, avval shu raqib bilan bo’lgan uchrashuvlardan ma’lum hamma axborotdan foydalanish hamda ehtimoldagi raqiblar tayyorgarligi to’g’risidagi qog’ozchaga ega bo’lish lozim.
Razvedkadan tashqari, muhim taktik harakatlardan yana biri - bu niyatni yashirish hisoblandi. U kurashchining taktik harakati bo’lib, bunda kurashchi kurash jarayonida raqibning razvedka qilishiga to’sqmnlik qilgan holda undan o’zining asl niyatini yashiradi. To’g’ri yashirish kurashchining shaxsiy kashfiyotchiligiga bog’liq. Tezlashgan; qattiq nafas olish va harakatlarning sustligi bilan qattiq toliqqanlikni namoyish qilish va shu vaqtning o’zida “portlashga” tayyor bo’lib, bellashuvda tez va keskin hujumni bajarish mumkin. Bo’sh raqib bilan o’zining “shoh” usullarini qo’llamasdan turib ikkinchi darajali usullar bilan g’alaba qozinishga harakat qilish lozim.
Kurash texnikasi asosiy usullarining yagona tasnifi va tizimini ishlab chiqishda quyidagi vazifalar oldinga qo’yilgan:

• 
  kurash texnik xarakatlari o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikning turli-tumanligi va murakabligini ochib bergan holda uning mohiyatini aks ettirib;
  
• 
  gilamda sodir etilayotganlarni kurash turiga qiyoslamagan holda aks ettirish;
  
• 
  hamma kurash turlari uchun umumiylikni aniqlashga yordam berish;
  
• 
  xar bir kurash turining o’ziga xos xususiyatlarini saqlab qolish;
  
• 
  xar bir kurash turiga boshqa turlardan (shu qatorda milliy kurashdan) eng yaxshi usullarni o’zlashtirish imkonini yaratish;
  
• 
  asosiy texnika usullarini “maktabdagi bajarish” ga tasniflash;
  
• 
  hamma kurash turlari uchun umumiy bo’lgan texnika tushunchalari hamda ta’riflarni tuzish va xar bir turning umumiy tamoyillarga asoslangan atamashunosligini yaratishga yordam berish.
  

Sport kurashidagi yagona tasniflash va tizimlashtirishning asosiy xususiyati shundan iboratki, uning hamma darajalari xar qaysi sport (shu qatorda milliy) kurash turi texnikasining bosqichmabosqich ifodasi hisoblanadi hamda ko’p sonli elementlarni tartibga solishga yordam beradi.
Birinchi daraja - sinflar - kurash qanday holatda amalga oshirilayotganligini ko’rsatadi. Kurashning texnik harakatlari ham tik turishda, hamda parterda bajariladi.
Ikkinchi daraja - kichik sinflar - kurashda nima bajarilayotganligini (tashlash, o’tkazish, ag’darish va h.k.) ko’rsatadi.
Uchinchi daraja - guruhlar - usul, ya’ni hujum qilayotgan kurashchilarning usullarni bajarish paytidagi mumkin bo’lgan asosiy xarakatlari turlari qanday bajarilayotganligini ko’rsatadi. Masalan, tashlashlar oldinga engashib, orqaga egilib, burilib va h.k. bajariladi.
To’rtinchi daraja - kichik guruhlar - mumkin bo’lgan qo’l bilan ushlab olishlar, oyoqlar bilan xarakatlanishlar hamda usullarni bajarishning boshqa xususiyatlarini, ya’ni guruh ichidagi usullarning o’zining variantliligini ko’rsatadi.
Tizimning shunday tuzilishidan foydalanib, hamma usullar nomini hosil qilish hamda bajarish murakkabligining ortib borishiga qarab, ularni bir tartibda tizib chiqish mumkin. Bu ham tizim hisoblanadi. Gilamda bajarish mumkin bo’lgan xar qanday texnik xarakat ushbu tasniflash jadvaliga kiritilgan.
Usullar nomini shakllantirishda birinchi daraja, ya’ni tik turish yoki parterda bajarish ko’rsatilmaydi. Bu narsa nazarda tutiladi yoki agar gap ham tik turishda, ham parterda mavjud bo’lgan usullar (masalan, tashlashlar) to’g’risida borsa, ushbu hollarda qo’shimcha tushuntiriladi. Har bir usulning nomi ikkinchi darajadan, ya’ni kichik sinfdan shakllana boshlaydi.
Usullarning xar bir to’liq nomlanishidan uchta tasniflash darajasiga muvofiq bo’lgan va shu tariqa ushbu usulning umumiy tizmdagi o’rnini ko’rsatib beruvchi uchta qism bo’lishi lozim.
Usullarni ta’riflash uchun quyidagilarni bilish zarur:

1. 
   Gilamda nima bajarildi (tashlash, o’tkazish, ag’darish va h.k.), ya’ni usul qaysi kichik guruhga ta`lluqli (2-daraja).
   
2. 
   Usul qanday bajarildi (orqaga egilib, oldinga engashib), ya’ni hujum qilayotgan kurashchining asosiy xarakatini tavsiflovchi usul qaysi guruhga ta`lluqli (3-daraja).
   
3. 
   Usul qanday ushlab olish va boshqa hususiyatlar bilan bajarildi, ya’ni ushbu holda usulning qanday varianti nazarda tutiladi (4-daraja).
   

Masalan, qo’llar va gavdadan ushlab olib (4-daraja) orqaga egilib (3-daraja) tashlash (2daraja).
Shunday qilib, yagona tasniflash asosida yagona usuliyat bo’yicha ishlab chiqilgan sport kurashi atamashunosligi mutaxassislarning butun ilmiy-usuliy va sport-pedagogik faoliyati uchun o’ta muhim ahamiyatga ega.

1.2. Kurash turlarining asosiy tushunchalari va atamalari

Tushunchalar va atamashunoslikda xar qanday fanni o’rganish va o’qitish predmeti ochib beriladi, fanda to’planayotgan bilimlar jamlanadi. Agar tushuncha to’liq ta’rifga ega bo’lsa, ya’ni uni tuzish hamda ishlatish farqlari va usullari mezonlarining qisqa ifodasi berilsa, bunday tushuncha to’liq hisoblanadi. Sport kurashida foydalaniladigan quyidagi asosiy tushunchalar va atamalarni ta’riflashda shu narsaga e’tibor qaratish lozimki, ilmiy-uslubiy adabiyotlar hamda amaliyotda ularning yagona ta’rifi yo’q.
Kurashchilar tayyorgarligi tizimi - yaxlit birlikni tashkil qiluvchi va maqsadga erishishga yo’naltirilgan o’zaro bog’liq bo’lgan elementlar yig’indisidir, ya’ni bu jahonning kuchli kurashchilarining model tavsiflariga javob bera oladigan va eng yuqori natijalarni ko’rsatishga qodir sportchilarni tayyorlashga qaratilgan tadbirlar kompleksidir.
Kurashchining trenirovkasi-bu tayyorgarlik tizimining tarkibiy qismidir, yuqori sport natijalariga erishishga qaratilgan tizimlashtirilgan vositalar hamda uslublar yordamida sportchi rivojlanishini boshqarishning pedagogik jihatdan tashkil etilgan jarayonidir.
Trenirovka faoliyati-trenirovka maqsadlariga muvaffaqiyatli erishish bo’yicha murabbiylar jamoasi hamda kurashchilarning birgalikdagi faoliyatidir.
Sport musobaqalari-kurashchi tayyorgarligi tizimining tarkibiy qismidir. Ular trenirovka maqsadlari hamda uning samaradorligi mezoni bo’lib xizmat qiladi, boshqa tomondan esa, ular maxsus musobaqa tayyorgarligining samarali vositasi hisoblanadi.
Sportchining texnik tayyorgarligi-kurashchining musobaqa faoliyatida yuqori ishonchliligini ta’minlaydigan xarakat malakalarini egallashga qaratilgan pedagogik jarayondir.
Sportchining taktik tayyorgarligi-musobaqa faoliyatida texnik xarakatlarni oqilona qo’llash malakasini egallashga qaratilgan pedagogik jarayondir.
Kurashchining jismoniy tayyorgarligi-jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish va funksional imkoniyatlarni oshirish, texnik-taktik xarakatlarning samarali egallanishini ta’minlaydigan hamda musobaqa faoliyatida yuqori darajadagi ishonchlilikka yordam beradigan tayanch-xarakat apparatini mustahkamlashga qaratilgan pedagogik jarayondir.
Kurashchining ruhiy tayyorgarligi - ma’naviy, iroda va sport kurashining o’ziga xos xususiyatlariga mos bo’lgan hamda musobaqa faoliyatida yuqori darajadagi ishonchlilikni ta’minlashga qodir ruhiy sifatlarni tarbiyalashga qaratilgan pedagogik jarayondir.
Kurashchining nazariy tayyorgarligi - sportchini trenirovka va musobaqa faoliyati samaradorligini oshiradigan maxsus bilimlar bilan qurollantirish.
Kurashchining integral tayyorgarligi-samarali musobaqa faoliyatini ta’minlash maqsadida texnik, taktik, ruhiy, nazariy va jismoniy tayyorgarlik bo’yicha trenirovka ta’sirlarining integrasiyalashuviga qaratilgan pedagogik jarayondir.
Mashg’ulot yuklamasi-mashg’ulotlar jarayonida kurashchiga trenirovka orqali ta’sir ko’rsatishning son ko’rsatkichlarini aks ettiruvchi trenirovkaning tarkibiy qismidir.
Musobaqa yuklamasi-musobaqa faoliyati hajmi va shiddatining son miqdoridir.