Ma’ruzalar matni 1-Mavzu. «Iqtisodiy ta’limotlar tarixi» fanining predmeti va o‘rganish usuli reja

XALQARO MEHNAT TAQSIMOTI RIVOJIGA OID TA’LIMOTLARNING XX ASRDAGI XUSUSIYaTLARI

Hozirgacha biz asosan ayrim mamlakatlardagi milliy iqtisodiyot, iqtisodiy jarayonlar to‘g‘risida fikr yuritdik. Ammo iqtisodiyotga xos bo‘lgan muhim bir xususiyat shuki, u chegara bilmaydi, baynalmilal harakterga ega. Agar bu masalaga tarixan yondashilsa, iqtisodiyotning, xo‘jaliklarning yaqinlashuv jarayoni ilgaridan ma’lum. Masalan, eramizdan avvalgi II asrdayoq Buyuk ipak yo‘li bilan Xitoy, Yaponiya, Koreya mollari Hindiston, Eron, O‘rta Osiyo orqali Vizantiya va Italiyaga olib kelingan, u yerdan sotib olingan mollar boshqa mamlakatlarga olib borilgan. Tarixiy faktlarga murojaat etilsa, har bir karvonda ko‘p sonli odamlar, yuk ortilgan ot, tuya, xachir va boshqalar bo‘lgan, yo‘l bir necha oylab davom etgan. Bu xalqaro savdo yo‘li XIV-XV asrlarda Amir Temurning olib borgan iqtisodiy siyosati tufayli keng rivojlandi (kam boj olingan, karvon yo‘llari qaroqchilardan himoya qilingan, bir kunlik yo‘l oxirida karvonsaroy bo‘lgan, u yerda suv uchun quduqlar, sardobalar qurilgan, ot-ulov, yem-xashak va oziq-ovqatlari saqlangan).
Amir Temur «Dunyo savdo bilan obod bo‘lur» degan fikr bildirgan, bu fikrning hozirgi davrda qanchalik dolzarbligi hammaga ayon. Bobur Hindistonda podsholik qilgan davrda ham bu sohada muhim ishlar qilingan. Agradan Kobulgacha bo‘lgan yo‘l bo‘ylab har 15 mil (1 mil = 1.6 km) masofaga 6 tadan ot va unga qaraydigan xizmatchilar qo‘yilib, ular xalqka hizmat qilgan (U.Erskin Bobur Hindistonda T., «Cho‘lpon», 111-bet.)
Jahon bozorining vujudga kelishi ko‘pincha XV asr oxiri va XVI asr boshi bilan belgilanadi. Bu fikrda ham jon bor albatta, chunki buyuk geografik kashfiyotlar tufayli Amerika qit’asi, ko‘plab yangi orol va mamlakatlar ochildi. Ular bilan dengiz orqali iqtisodiy aloqa kuchaydi, mustamlakachilik tizimi vujudga keldi. Iqtisodiyotning baynalmilallashuv jarayoni doim rivojlanishda bo‘ldi va ayniqsa ikkinchi jahon urushidan keyin bu jarayon mazmun jihatdan tobora chuqurlashib, hududi kengayib bormoqda. Jahon xo‘jaligi, uning paydo bo‘lishi, rivojlanishi va takomillashuv qonuniyatlari, tamoyillari doim olim va mutaxassislarning diqqat markazida bo‘lgan.
Hozirgi davrda dunyoda 200 dan ortiq mamlakat mavjud bo‘lsa, ularning tabiiy iqlimiy sharoitlari nihoyatda turli-tuman. Ularning aholisi, xo‘jalik faoliyati, turmush tarzi ham xilma-xildir. Tarixiy, an’anaviy sharoit taqozosi tufayli har bir mamlakatda o‘ziga xos xo‘jalik faoliyati, mahsulot turlari yuzaga kelgan. Masalan, bizga yaxshi tanish bo‘lgan kartoshka, makkajo‘xori, pomidor, tamaki Amerika kashf etilgandan keyin bizga olib kelindi va rivojlandi. Xuddi shunday yo‘l bilan o‘zaro bog‘lanish, savdo-sotiq, madaniy aloqalar kuchayib bormoqda. Ayniqsa, xalqaro savdo munosabatlari bu borada yetakchi o‘rinni egallaydi va iqtisodiy ta’limotlarda ham bu sohada muhim yutuqlar mavjud. Xalqaro iqtisodiy integratsiya dastlab savdo sohasida keng tus olgan.
Xalqaro savdo rivojlanishi jarayonlari iqtisodiyoti allaqachon milliy davlatlar doirasidan chiqqan va bu borada bir qancha iqtisodiy ta’limotlar ham mavjud. Ular klassik, neoklassik va neokeynschilik nazariyalarida o‘z aksini topgan. Ayniqsa, XIX-XX asrlardagi iqtisodchilar A.Smit, D.Rikardo, R.Torrens, J.S.Mill, A.Marshall (yuqorida ular bilan tanishganmiz.) J.Vayner, G.Xaberler, G.Jonson, P.Samuelson va boshqalar bu sohada barakali ijod qildilar.
A.Smit tomonidan mo‘tloq afzallik prinsipi ishlab chiqilgan, unga ko‘ra, eng kam harajat talab etuvchi tovarlar ishlab chiqarish va eksport qilish samaralidi va aksincha.
Klassik iqtisodiy maktab vakili D.Rikardo birinchilardan bo‘lib mehnat taqsimoti faqat ayrim ishlab chiqarish sohasidagina emas(A.Smit fikri), balki xalqaro ko‘lamda ham ob’ektiv zarurat ekanligini isbotlab berdi.Olimning fikri shundan iboratki, prinsipial jihatdan qaralsa, har bir davlat o‘ziga kerakli barcha narsani (tovarlarni) ishlab chiqarishi mumkin, ammo bu iqtisodiy jihatdan qanchalik to‘g‘ri, degan savol tug‘iladi. Unga javob berib, Rikardo aytadiki, har bir davlat ma’lum bir mahsulotlarni ishlab chiqarishda ixtisoslashadi va nisbiy afzallikka, ustunlikka ega bo‘ladi. Masalan, Shotlandiyada suli, Portugaliyada faqat vino ishlab chiqarish samaraliroqdir, chunki sarf-harajatlar miqdori eng kam bo‘lgan sohani rivojlantirish afzaldir. Bunda albatta, tabiiy sharoit, an’analar, tarixiy tajriba, yer, suv, inson resurslari, xalqning mentaliteti va boshqalar hisobga olinishi kerak. Masalan, musulmon davlatlarida cho‘chqachilikni rivojlantirish haqida so‘z ham bo‘lishi mumkin emas va boshqalar.
Solishtirma harajatlar prinsipi ham barcha mamlakatlar uchun tegishlidir va qaysi mahsulotni ishlab chiqarish va eksport qilish muammosi hal etilganda hisobga olinishi shart. Shu sababli ayrim davlatlarda u yoki bu soha «mustaqilligi» uchun ko‘rash e’lon qilinganda bu omil albatta yaxshi o‘rganib chiqilishi maqsadga muvofiqdir.(D.Rikardo ta’limoti yuqori boblarda to‘la berilgan).
Neoklassik, ya’ni «sof» iqtisodiyotni targ‘ib etuvchilar xalqaro mehnat taqsimotining rivoji va savdo sharoitlarining o‘zgarishi sabablarini aniqlashni bosh vazifa qilib qo‘yganlar, ammo ular savdo almashuvida pul mexanizmi yo‘lini inkor etadilar. R.Harrot, F.Maxlup, K.Kurihara kabi neokeynschilik tarafdorlari esa xalqaro savdoning pul mexanizmiga alohida e’tibor beradilar, shu bilan bir vaqtda xalqaro mehnat taqsimoti, baynalmilal qiymat, baholar nisbati deyarli e’tiborga olinmaydi.
«Sof» ta’limot tarafdorlari fikricha, jahon bozorida «mukammal raqobat» mavjud; barcha kontragentlar xalqaro savdoda bir xil imkoniyatlarga ega; taklif doimo talabni vujudga keltiradi; savdo balansi o‘zini-o‘zi tartibga solish prinsipi bor. Eksport va import baholari nisbatini tushuntirishda ular o‘zoq muddatli rejalarda «savdo sharoitlari» industrial davlatlar ziyoniga va agrar mamlakatlar foydasiga o‘zgarmoqda, deb o‘ylamoqdalar va buni yer unumdorligining pasayib borishi degan qonun bilan bog‘lamoqdalar. Ular tovar eksporti va importining fizik hajmlari o‘sishini hisobga olmagan holda xalqaro savdo rivoji tendensiyalari agrar xom ashyo yo‘nalishidagi davlatlar iqtisodiyoti tashqi savdo pozitsiyalari yaxshilashuviga olib kelmoqda, demoqdalar. Xalqaro savdoning neokeynschilik ta’limoti vakillarining fikricha, har bir mamlakat ichki bozorda ko‘proq tovar ishlab chiqarishga intilgani sababli mehnat va kapital bilan bandlikning to‘la emasligi tufayli ko‘proq eksport qilishga va kamroq import qilishga intiladi. Shu sababli ham xalqaro savdo o‘zini-o‘zi tartibga soluvchi jarayon bo‘la olmaydi, aksincha tovar eksporti kapital chiqarish bilan rag‘batlantirilishi kerak, import esa proteksionistik choralar bilan cheklanishi zarur. Bu choralar umummilliy manfaatlarga mos kelar emish.
Keyingi davrda vujudga kelgan iqtisodiy ta’limotlarda E.Xeksher, B.Olin (Shvesiya), P.Samuelson tomonidan yaratilgan «ishlab chiqarish omillarining xalqaro taqsimoti» nazariyasi (modeli) tipik hisoblanadi. Ularning fikricha, har mamlakat iqtisodiyoti ishlab chiqarish omillari bilan bir xil ta’minlanmaganligi bilan, demak har bir omilning turlicha bahoga egaligi (ish haqi, foiz, renta) bilan harakterlanadi. Ayrim mamlakatlarda mehnat asosiy omil (boshqasidan son jihatdan ko‘p) bo‘lsa, uning narxi kapital va yerga nisbatan past baholanadi; kapital mo‘l bo‘lgan mamlakatda u boshqa ikki ishlab chiqarish omiliga nisbatan arzon bo‘ladi. Har bir mamlakat o‘zining ustunligini realizatsiya qilishga intiladi, jahon bozoriga ishlab chiqarish omili nisbatan arzon bo‘lgan yo‘l bilan tayyorlangan tovarlar ko‘proq chiqariladi. Bunday ishlab chiqarish Ixtisoslashuvi shunga olib keladiki, barcha davlatlar o‘ziga qulay va foydali bo‘lgan xo‘jalik tarmoqlarini rivojlantirib, qulay sharoit bo‘lmagan boshqalaridan voz kechadi. Bu nazariya ishlab chiqarishning chiqimlarini mutlaqlashtiradi va xalqaro Ixtisoslashuvning yagona mezoniga asoslanadi. Shu sababli jahon savdosi uyg‘un (garmonik) jarayon deb qaraladi. Bunda jahondagi real shart-sharoitlar to‘la hisobga olinmaydi, masalan o‘z davrida mustamlaka egasi (metropoliya) bilan koloniyalar o‘rtasidagi munosabatlarni hech ham uyg‘un deb bo‘lmaydi. Iqtisodi yuksak davlat bilan qoloq mamlakatlar o‘rtasidagi aloqalarda ham garmoniya bo‘lishi amri mahol. Lekin kelajakda ideal shakl sifatida bu hodisa ro‘y berishi mumkin.
60-yillarda texnologik harakterdagi yangi xalqaro mehnat taqsimoti konsepsiyalari paydo bo‘ldi. Bular orasida eng yaxshi ma’lum bo‘lgani «tovar hayotining sikli» nazariyasidir, uning mualliflari amerikalik iqtisodiyotchilar G.Xofbauer, R.Vernon, M.Pozner va boshqalar hisoblanadi. Uning asosini qayta ishlash sanoatidagi xalqaro mehnat taqsimoti tashkil etadi. Sanoatda paydo bo‘ladigan texnologik jihatdan har bir yangi mahsulot kirish, eksponent o‘sish, sekinlashuv va tugash siklini o‘tadiki, bu tartib ishlab chiqarishga joriy etish, kengayish, kamolot va eskirish jarayoniga to‘g‘ri keladi (jami 5 stadiya). Ishlab chiqarishni joriy etish fazasida yangi mahsulotni tayyorlash asosan yuqori rivojlangan ilmiy-texnik bazaga va bozorda shu mahsulotning raqobatbardoshlig‘ini sinovchi sharoitning mavjudligiga bog‘liq. O‘sish va kengayish fazasi uchun industrial bazaning quvvati bilan belgilanadigan mahsulotni ommaviy ravishda ishlab chiqarishni tashkil etish harakterlidir. Yetuklik, kamolot fazasida mahsulot ishlab chiqarish soddalashib, ommaviy tus oladi. So‘nggi (eskirish) fazasi mazqur mahsulot o‘rnini qoplovchi yangi takomillashgan mahsulotning paydo bo‘lishi bilan bevosita bog‘liq, undan tashqari avvalgi mahsulotga talab ham keskin kamayadi. Shunday texnologik jarayon mavjud namunaviy mamlakat sifatida AQSh misol qilib keltiriladi. Xalqaro mehnat taqsimotining rivoji esa boshqa mamlakatlarning Amerika iqtisodiyotiga texnologik qaramligi asosida shakllanishi tasavvur etiladi.
Ilmiy - texnik progressi bilan bog‘liq iqtisodiy qarashlar ingliz iqtisodchisi Jon Xiks (1904-1989) tomonidan ilgari surilgan. Uning modeli bo‘yicha texnika prgressi neytral, mehnatni iqtisod qiluvchi va kapitalni iqtisod qiluvchi guruhlarga bo‘linadi. Texnika progressi oqibatida ishlab chiqarish va iste’mol xalqaro savdoga neytral, ijobiy va salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.

2.