Ma’ruzalar matni 1-Mavzu. «Iqtisodiy ta’limotlar tarixi» fanining predmeti va o‘rganish usuli reja

2. FANNING O‘RGANISh USLUBIYoTI (METODOLOGIYaSI)


«Iqtisodiy ta’limotlar tarixi» kursi iqtisodiy fanlar tizimida muhim o‘rinni egallaydi.
Insoniyat o‘zining ko‘p ming yillik tarixi davomida katta iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgan. Har bir davrda u yoki bu mamlakatda ayrim shaxslar (olim yoki hoqimlar) tomonidan shunday iqtisodiy ahamiyatga molik fikr, g‘oya, nazariya, konsepsiyalar ilgari surilgan va amalga oshirilganki, bir holda shular tufayli davlat va xalqlar ravnaq topgan, ba’zida tushkunlikka uchragan. Ana shu iqtisodiy g‘oyalarni har tomonlama chuqur o‘rganish, tahlil etish, ular orasidan umumbashariy ahamiyatlilarini ajratib olib, hozirgi davrga, ya’ni hayotga tadbiq etish nihoyatda ham amaliy, ham nazariy foydalidir, chunki ularda ko‘p yillik tajriba mujassamlashgan bo‘ladi.
«Iqtisodiy ta’limotlar tarixi» fanining predmeti bo‘lib, ma’lum davrlardagi u yoki bu ijtimoiy qatlamlar, insonlar manfaatini ifoda etuvchi iqtisodiy g‘oyalar va ijtimoiy konsepsiyalarning vujudga kelishi, rivojlanishi va almashinuVIning tarixiy jarayoni hisoblanadi.
Bu g‘oyalar ayrim iqtisodchi olimlar, nazariy maktablar, oqimlar va yo‘nalishlarga tegishlidir. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi mustaqil fan sifatida eng qadimgi davrdan boshlab to hozirgi zamongacha vujudga kelgan asosiy iqtisodiy fikr, g‘oya, qarash, nazariya va ta’limotlarni o‘z ichiga oladi.
Metodik jihatdan bu fan iqtisodiy tahlilning ilg‘or metodlari yig‘indisidan iborat bo‘lib, tarixiy, induksiya, mantiqiy abstraksiya va boshqa usullardan keng foydalanadi.
«Iqtisodiy ta’limotlar tarixi» fani «Iqtisodiy nazariya» fani bilan chambarchas bog‘liq, lekin undan katta farq qiladi. «Iqtisodiy nazariya» fanida eng muhim iqtisodiy kategoriyalarning so‘nggi davr uchun tahlili beriladi, ammo bu nazariyalar har doim ham turg‘un bo‘lmaydi va vaqt davomida, ayniqsa keskin o‘zgarishlar davrida evolyusiyada bo‘ladi. «Iqtisodiy ta’limotlar tarixi» fanida ayrim olimlar, davlat arboblari tomonidan ilgari surilgan g‘oya, qarash, nazariya, qonun, ta’limot, konsepsiyalar insoniyat taraqqiyotining turli bosqichlaridagi ijtimoiy qatlamlar, sinflar va boshqa guruhlarning manfaatlari nuqtai nazaridan tarixiy rivojlanishi tadqiq etiladi.
Iqtisodiy tafakkur tarixi fanining amaliy xo‘jalik ob’ekti bilan chambarchas bog‘liqligini namoyon etadi. «Eskirgan nazariyalarni ular faqat inkor etilganligi sababli prinsipda ilmiy emas deyish mumkin emas» deb yozadi taniqli iqtisodchi T.Kun. Chunki keyingi, nisbatan yangi qarashlar avvalgilar asosida, ularni qabul qilish, rivojlantirish yoki inkor etish natijasida paydo bo‘lgan. Ba’zi mutaxassislar faqat yangi nazariyalarnigina o‘rganishni taklif etishadi, ammo bu so‘nggi nazariya avvalgi ko‘p yillik ilmiy, amaliy tadqiqotlarning yakuniy xulosasi sifatida namoyon bo‘ladi yoki bugun biz «yangi» degan fikr ma’lum vaqtdan keyin o‘zgarishi mumkin.
Bu fan boshqa iqtisodiy va tarixiy, ayniqsa iqtisodiyot nazariyasi fani bilan bevosita bog‘liq. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi ancha keng davrni qamrab olgan va mustaqil harakterga ega. Bu fanni o‘rganish orqali ekonomiks, xalq xo‘jaligi tarixi, iqtisodiy tarix va iqtisodiy konsepsiyalar hamda aniq iqtisodiy predmetlarni o‘zlashtirish osonlashadi, u yoki bu iqtisodiy o‘zgarishning shart-sharoitlari va oqibatlarini taxlil etishga katta ko‘mak beradi.
Masalan, bizga bugun yangidek tuyulgan bozor iqtisodiyoti to‘g‘risidagi fikrlar Adam Smit tomonidan 1776 yili chop etilgan «Xalqlar boyligi» asarida asosan to‘la tahlil etib berilgan. Ba’zi iqtisodiy g‘oyalar esa qadimdan ma’lum. Ularni o‘rganish va eng muhimi hayotga tadbiq etish yaxshi samara beradi, ko‘p hollarda Amerikani yangidan kashf etishga xojat qolmaydi.
Hozirgi paytda dunyodagi ilg‘or g‘oyalarni o‘rganish davomida xur fikrlilikka (plyuralizmga) keng o‘rin berish, har qanday fikrni atroflicha taxlil etish kerakligi aniq bo‘lib qoldi.
Bu fanni chuqurroq o‘rganish tufayli bir qancha yechimini kutayotgan nazariy masalalarga oydinlik kiritish imkoni tug‘iladi. Masalan, bozor munosabatlarining ibtidosi xano‘zgacha aniq yechimga ega emas. Ayrim olimlar bu jarayonni xususiy mulk, sinfiy jamiyat yuzaga kelishi bilan bog‘lasalar, ayrimlari (R.Xeylbroner, L.Turou) uni kapitalizm bilan, aniqrog‘i, «ishlab chiqarish omillari» paydo bo‘lishi bilan izohlaydilar (mehnat, yer va kapital tovarga aylangach, bozor tizimi yuzaga kelgan ekan). Keyingi fikr buyicha bozorning ibtidosi Angliyada boshlandi.
O‘z davrida ilg‘or Sharqning ortda qolish, Farbning ilgarilab ketish sabablari, kelajak to‘g‘risidagi prognozlar ham muammo bo‘lib turibdi.