Ma’ruzalar matni 1-Mavzu. «Iqtisodiy ta’limotlar tarixi» fanining predmeti va o‘rganish usuli reja

3. KEYNSChILIK VA NEOKEYNSChILIK

J.M.Keyns g‘oyalari uning izdoshlari tomonidan .davom ettirildi va uch oqimga ajraldi, biz oqimlarni keynschilik deb ataymiz.

Keyns ta’limoti ayniqsa AQShda katta shuhrat qozondi. Garvard universiteti professorlari E.Xansen (1887-1975), S.Harris, J.M.Klarklarning asarlarida bu g‘oyalar rivojlantirildi va dastlab yangi keynschilik, keyinroq esa ortodoksal keynschilik deb ataldi. Keyns qoidalari asosan to‘liq qabul qilindi, ammo masalan, Xansen tomonidan stagnatsiya nazariyasi bilan to‘ldirildi.
Xansenning fikricha, kapitalizm qiyinchiliklari uning ichki qarama-qarshiliklaridan emas, balki «tashqi impulslar»ning susayganligi tufaylidir. Davlat harajatlarini o‘stirish uchun soliqlarni oshirish taklif etiladi, ularning fikricha ish haqining 25-30 foizi emas, balki 60 foizini soliq sifatida olish, shuningdek «me’yordagi inflyatsiya» ham taklif etiladi.
E.Xansen, J.M.Klark va boshqalar multiplikator konsepsiyasini to‘ldirdilar. Multiplikatorlar ta’siri keyingi qator davrlarda ham bo‘ladi, ya’ni uni uzluksiz jarayon deb qaradilar.
Yangi keynschilar samarali talabdan ham yuqori keskin o‘sishni tushuntirishga harakat qiladilar. Ular multiplikator prinsipini akseleratsiya prinsipi bilan to‘ldirdilar. Bu prinsipga ko‘ra, aniq-tiniq sharoitlarda daromadlar o‘sishi investitsiyalar o‘sishiga olib kelishini ko‘rsatuvchi koeffitsent (multiplikator tushunchasiga teskari). Multiplikator prinsipiga ko‘ra investitsiyaning qanday ishlatilishi juda muhim ahamiyatga ega emas, u ish bilan bandlikni ta’minlab, daromadni oshirishi kerak. Yangi keynschilar esa investitsiyaning qanday ishlatilishiga katta e’tibor berib, industrlashgan investitsiya tushunchasini kiritdilar. Akselerator investitsiya o‘sishining daromad o‘sishiga, ya’ni investitsiyadan keyingi va undan oldingi daromadlarning farqlari nisbati bilan aniqlanadi.
Yangi prinsipning mohiyati shundaki, ba’zi bir asbob-uskuna, mashina va mexanizmlar ishlab chiqarish uchun nisbatan o‘zoq vaqt talab etiladi, shu muddatni ko‘tish mazkur mashinalar ishlab chiqarishni kengaytirishga psixologik (ruhiy) ta’sir etadi, bu esa real talabdan ortiq bo‘ladi va investitsiyaga talab ham ortadi.
Multiplikator va akselerator g‘oyalariga asoslanib iqtisodiyotning uzluksiz o‘sish sxemasi ishlab chiqildi, uning asosida davlat kapital qo‘yilmalari yotadi. Davlat budjeti kapitalistik iqtisodiyotda tartibga solinadigan bosh mexanizm hisoblanadi.
Soliqlar iqtisodiyot o‘sganda oshadi va inqirozlar davrida kamayadi. Davlat to‘lovlari esa aksincha, inqiroz davrida oshadi va o‘sish davrida kamayadi. Shu yo‘l bilan Xansenning fikricha samarali talab hajmi me’yorlashadi. Bunda xususiy kapital qo‘yilmalarini tartibga solish va davlat harajatlarini sharoitga qarab o‘zgartirish chegaralari ham belgilanadi. O‘sish davrida davlat harajatlarini cheklash, inqirozlar davrida uni oshirish va shu yo‘l bilan xususiy harajatlarni kompensatsiyalash taklif etiladi, harbiy iqtisod maqtaladi, uni kon’yunkturani me’yorlashning eng yaxshi vositasi deb qaraladi (AQShda harbiy harajatlar doim yuqori bo‘lishiga e’tibor bering).
Fransiyadagi keynschilik xususiyatlari. XX asrning 40-yillari Keyns g‘oyalari Fransiyada ham shuhrat qozondi. Keyns g‘oyalarini to‘laligicha (G.Ardan, P.Mendes-Frans) qabul qilganlar ham bo‘ldi. Ba’zilari (F.Perru) ssuda foizini tartibga solishni samarasiz deb hisobladilar, bundan ko‘ra iqtisodiyotni rejalashtirish taklif etildi. Bunda davlat yo‘li bilan tartibga solishni monopolistik kapitalning xususiy manfaatlariga moslashtirish kerak deyiladi. Franso‘z olimlari imperativ va indikativ rejalashtirishni ajratishadi. Imperativ rejalar direktiv harakterga ega (sotsialistik rejalashtirish). Indikativ rejalashtirishda reja markazi asosiy maqsadlarni belgilaydi va turli uslublar bilan tadbirkorlarni ma’lum hatti-harakatlarga yo‘naltiradi. Ular faqat davlat sektoridagi korxonalar uchun zaruriy hisoblanadi (Hindiston, Malayziya va boshqa bir qancha kapitalistik mamlakatlarda shu usul qo‘llaniladi). Uzoq muddatli prognozlar va rejalar to‘zish keng qo‘llanilmoqda (bu haqda to‘laroq ma’lumot quyida beriladi).
Keyns uslubi kapitalizmdagi iqtisodiy inqirozlarning oldini olishga qaratilgan edi, ammo II Jahon urushidan keyin AQSh va boshqa mamlakatlarda bu inqirozlar davom etmoqda. 1948-49, 1953-54, 1957-58, 1960-61, 1967, 1969-71, 1974-75 va 1981-82 yillardagi hamda boshqa inqirozlar bu fikrimizning dalilidir.
Bular Keyns ta’limotini tanqid qilish uchun asos bo‘ldi. Masalan, S.Harrisning fikricha, Keyns barcha qiyinchiliklarni hisobga ola olmagan, masalan, to‘la bandlikka erishish haqida gap boradi-yu, qanday qilib uni doimo ta’minlash haqida taklif yo‘q, inflyatsiyaning eng katta darajasi noaniq, davlat qarzlarining chegarasi ham berilmagan.
Keyinchalik yangi keynschilik o‘rniga postkeynschilik vujudga keldi. Ingliz iqtisodchilari J.Robinson, N.Kaldor, P.Sraffa, amerikalik olimlar A.Eyxner, S.Vayntraub mana shu postkeynschilar guruhiga kiradilar. Ular kapitalistik tizimning ichki turg‘unligi konsepsiyasini tanqid qiladilar, Keyns bo‘yicha go‘yoki asosiy g‘oya kapitalistik iqtisodiyotning nostabilligi bo‘lgan. Yangi keynschilik g‘oyalari ham tanqid ostiga olinar ekan, agar boshqa olimlar Keyns g‘oyalarini statik, ya’ni turg‘un deb qarasalar, ular bu ta’limotni dinamik, ya’ni harakatchan nazariya deb qaraydilar.
Postkeynschilarning avvalgi davrda paydo bo‘lgan «yuqori naf», «ishlab chiqarish omillarining eng yuqori unumi» nazariyalarini tanqid qilishi harakterlidir. Ular o‘z g‘oyalarini D.Rikardoning qiymat qonuniga asoslanib ilgari suradilar. Ularga polshalik iqtisodchi M.Kaleskiyning taqsimot konsepsiyasi qo‘l keldi. Investitsiyalar o‘sishi bilan ayrim sinflar iste’molining hissalari o‘rtasidagi bog‘lanish qonuniyati qarab chiqiladi. Postkeynschilar o‘z tadqiqotlariga ijtimoiy-iqtisodiy institutlar, masalan kasaba uyushmalari rolini ham kiritadilar. Bu ta’limotda o‘sish va taqsimot muammolari markaziy o‘rinni egallaydi. Ishlab chiqarishda o‘sish sur’atlari milliy daromadning taqsimotiga bog‘liq, daromad va uning o‘sishi esa jamg‘armaga, umumiy jamg‘arma esa ish haqi va foydadan jamg‘arilgan jami summaga bog‘liq. «Jamg‘arishga moyillik» har kimda har xil bo‘lgani sababli, taqsimotdagi o‘zgarishlar jamg‘armaning umumiy summasiga ta’sir etadi. Demak, milliy daromadni taqsimlash uning o‘sishiga ta’sir qiladi. Undan tashqari, milliy daromadni taqsimlash kapital jamg‘arilishi funksiyasi hisoblanadi. Kapitalning jamg‘arilish sur’ati foyda normasini belgilaydi va demak, milliy daromaddagi foyda normasini aniqlaydi. Ish haqi hissasi qoldiq miqdor sifatida qaraladi, ammo ishchilar kurashi bu nisbatga ma’lum o‘zgartirish kiritishi mumkin. Bu yo‘nalish tarafdorlarining fikri real haqiqatga ancha yaqin g‘oyalar hisoblanadi.
Postkeynschilar iqtisodiy siyosatlarda kapitalistik iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmini yanada takomillashtirish tarafdorlari edilar. Ko‘pchilik «daromadlar siyosati»ni oqlaydi, chunki bu yo‘l bilan inflyatsiyaga qarshi ko‘rashish mumkin.
Keyns g‘oyalarini neoklassik yo‘nalish bilan yaqinlashtirishga intiluvchilar ko‘p bo‘lgan. Ular orasida A.Piguning xizmatlari katta. Uning fikricha, inqirozlarning asosiy sababi - bu ish haqining kam egiluvchanligidir. Bandlik to‘la bo‘lmagan holda makroitisodiy muvozanat faqat ish haqi va baholarning elastik (qayishqoq) bo‘lmagan holatida mumkin deb qaraladi.
Hozirgi davr keynschiligida ikkita tendensiya xukmron bo‘lib hisoblanadi: 1) AQShning bir qator iqtisodchilari nomi bilan bog‘liq amerika keynschilari va 2) avvalo Fransuz tadqiqotchilari nomi bilan bog‘liq Yevropa keynschilari.