Ma’ruzalar matni 1-Mavzu. «Iqtisodiy ta’limotlar tarixi» fanining predmeti va o‘rganish usuli reja

Qo‘shimcha adabiyot

1. 
   Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. T., TMI, 2003
   
2. 
   Razzoqov A. Yetakchi mamlakatlar iqtisodiyoti. T., 2002
   
3. 
   Razzoqov A. Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti tahlili. T., 2001
   

12 - Mavzu. O‘zbekistonda milliy bozor iqtisodiyoti shakllanishi va rivojlanishi


Reja

1. 
   Milliy iqtisodiyotda ma’muriy-buyruqbozlik tizimining oqibatlari va tub isloxotlar zaruriyati
   
2. 
   O‘tish davri tavsifi va uning milliy xususiyati
   
3. 
   Iqtisodiy isloxotlarning milliy modeli va yangi asr strategiyasi
   
4. 
   Bozor munosabatlariga o‘tish boskichlariga oid qarashlar taxlili
   

1. MILLIY IQTISODIYoTDA MA’MURIY - BUYRUQBOZLIK TIZIMINING OQIBATLARI VA TUB ISLOXOTLAR ZARURIYaTI

Insoniyat XXI asrga kelib, ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotining mohiyatini chuqurroq anglash bilan bir qatorda, uning asoratlariga barham berishga astoydil kirishganini namoyon etmoqda.

Ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotining asosiy belgilari:
1.Bir yoqlama rivojlangan, mo‘rt, zaif iqtisodiyotga asoslangan markazga qaram yarim mustamlaka mamlakat.
2.Boy mineral xomashyo resurslaridan nazoratsiz va ayovsiz foydalanishga hamda puxta yakkahoqimligiga asoslangan iqtisodiy tizim.
3.Mahalliy xomashyolarni qayta ishlash quvvatlarini ibtidoiy darajadaligi, ishlab chiqarishning texnologik asbob-uskuna va bo‘tlovchi qismlar, shuningdek yoqilg‘i ta’minotida markazga qaramlik.
4.Eng muhim oziq-ovqat mollari (un, shakar, go‘sht-so‘t mahsulotlari)va boshqa xalq iste’moli mahsulotlarining chetdan keltirilishi.
5.Paxta xomashyosi mahsulotlarining suv tekinga tashib ketilishi, oltin, qimmatbaho va rangli metallar, strategik ahamiyatga ega materiallar jahon bozorida o‘ta haridorgir bo‘lgan boshqa qimmatbaho mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotishdan keladigan foydadan O‘zbekiston xazinasiga tushmaslik.
6.Iqtisodiy o‘sish sur’atlari samaradorligi ko‘rsatkichlarining salbiy darajadaligi ortib borishi, moliya-pul tizimining bo‘tkul ishdan chiqishi.
7.Xorijiy mamlakatlar bilan bevosita tashqi iqtisodiy aloqalarning cheklanganligi.
8.Qishloq joylarda yashirin ishsizlik, shahar va qishloqdagi turmush darajalaridagi farqning ortib borishi.
9.O‘zbekiston aholisi turmush darajasi ko‘rsatkichlarining sobiq SSSRdagi eng oxirgi o‘rinlardan biriga tushib qolganligi.
10.Ekologik muammolarning keskinlashuvi, yer-suv resurslaridan ayovsiz foydalanish, yerlar sho‘rlanishining ortishi, cho‘l zonalarining kengayishi.
Yuqorida keltirilgan xulosalarni isbotlovchi dallillar jumlasiga quyidagilar kiradi:
1991 yilda yetishtirilgan paxta xomashyosining bor-yo‘g‘i 3,5% i pirovard iste’mol uchun respublikada qayta ishlangan.
1990 yilda respublikada mavjud korxonalarning 38% sobiq ittifoq, 54% sobiq ittifoq-respublika, bor-yo‘g‘i 8% korxonalar respublika mulkchiligi tasarrufida bo‘lgan.
1988 yilda 4349.3 mln. ga ekin maydonlarining 125.3 ming ga maydoni (2.8%) aholining shaxsiy tomorqalarini tashkil etgan.
«1930 yilda respublika aholisining 70% ga yaqinining jami daromadi tirikchilik o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan eng quyi darajadan ham past edi. Ayni mahalda Rossiya va Ukrainada aholining 30 % ga yaqinigina shunday ahvolda kun kechirgandi».
Ma’lum sabablarga ko‘ra, respublika hozirgi xalq xo‘jaligi va aholi juda qattik ehtiyoj sezayotgan tovarlarning 65% gacha bo‘lgan qismini tashqaridan keltirishi majbur edi. Yoqilg‘i, stanoklar, asbob uskunalar, yog‘och-taxta va yog‘och materiallari to‘g‘risida gapirmasak ham bo‘ladi. Ular ham chetdan keltirilgan.
...Bozorga o‘tish muqarrar. Bu - davr amri, ob’ektiv reallikdir. Ayni vaqtda bozor faqat maqsad emas, balki yangi qadriyatlarni shakllantirish, odamlar faoliyatining sifat jihatdan tubdan yuqori darajasiga erishish uslubi va vositasidir.
Bozorga o‘tish zaruriyati tashqi va ichki omillardan ham kelib chiqadi.
Tashqi omillar:
Jahon hamjamiyatining geopolitik tarkibida ijtimoiy dunyoqarashda chuqur sifat o‘zgarishlarni amalga oshirish.
Davlatlararo hamkorlikda integratsion jarayonlarning kuchayishi.
Yagona xalqaro me’yorlar, qoidalar va andozalarga o‘tilishi bilan yagona siyosiy-iqtisodiy jarayonlarning shakllanishi.
Sotsialistik deb atalgan lagerning parchalanishi va ma’muriy- buyruqbozlik tizimining barham topishi.
Moddiy turmush farovonligi va iqtisodiy o‘sish sur’atlari bo‘yicha Farbdan ortda qolishning kuchayishi va iqtisodiy tizim tanazzuli.
Ichki omillar:
Mustabid tizim qusurlari va direktiv rejalashtirishning salbiy oqibatlari.
Davlat mulkchiligining yakkahokimligi tufayli mulkning va shaxsning ajratilishi va ijtimoiy serharajatlilikning ortib borishi.
Harajatlarni tejashdan manfaatdorlikning yo‘qligi, piravardida esa, resurslarni samarasiz taqsimlanishning kuchayishi.
Mehnat unumdorligini oshirishdan rag‘batlantirishning pasayishi va mehnatga ishtiyoqsizlik va loqaydlikning ortishi.
Texnika va texnologiya rivojlanishidagi turg‘unlik.
Iqtisodiy hayotda mulkning mutlaq davlatlashtirilishiga qarshilik munosabati sifatida pinxoniy iqtisodiyotning kuchayishi.
Ijtimoiy hayotda talab va taklif muvozanatini ta’minlash samaradorligining pastligi.
Direktiv markazlashgan rejalashtirish tizimining hududlar va xo‘jaliklar talablarini qondirishda muvofiqlashtirish imkoniyatlarining cheklanganligi. Natijada, quyi bug‘inlarda - haridor va sotuvchi, iste’molchi va ishlab chiqaruvchilar orasidagi bevosita bog‘liqlikni ta’minlashga ma’muriy rejalashtirishning salbiy ta’siri.
Korxonalararo raqobatning yo‘qligi tufayli samaradorlikka moyillikning pastligi.
Xomashyo serharajatligiga asoslangan investitsion talabning kuchayishi.
Sotsialistik xo‘jalik yuritishda fondlarning markazlashgan taqsimotiga asoslanganligi tufayli ko‘proq resurslar taqchilligi namoyon bo‘ladi. Bozor iqtisodiyotida esa, sotish qiyinchiligi ishlab chiqarish qiyinchiligidan muhimroq hisoblanadi.
Korxonalarning pul mablag‘lari bilan ta’minlashda yagona davlat bank tizimining faol ishtirok eta olmasligi. Bank tizimining pul mablag‘lari oborotidan manfaatdorlikning pastligi. Ayniqsa, kredit siyosatining mijozlar moliyaviy imkoniyati bilan bevosita bog‘lanmaganligi.
Davlat budjeti vakolatining keng qamrovliligi turli bo‘g‘indagi xo‘jaliklar daromadiga bog‘liq bo‘lib, uning to‘planishi va taqsimlanishi to‘liq markazlashtirilgan. Korxonalarning byujdetdan moliyalashtirilishi zahiralardan samarali foydalanishni rag‘batlantirmagan.
Ma’muriy-buyruqbozlik tizimining eng muhim ayanchli oqibatlaridan biri - mo‘t’e shaxs «sovet kishisi» ning shakllanishi hisoblanadi. Mazkur shaxs tafakkuri mafkuraviy qarashlar, g‘oyaviy ko‘rashlar, chalg‘ituvchi dalillar tuzog‘iga asir qilindi. Taraqqiyotparvar insoniyat erishgan yutuqlardan bebaxra qoldi. Sobiq tizim o‘z iqtisodiy g‘oyalarida ish kuchining qaerlardadir tovar sifatida sotilayotganligini tanqid qiladi-yu, o‘zidagi inson resurslariga e’tibor faqat kundalik moddiy ehtiyojlarni arang qondirish darajasida qolib ketganligini inkor etadi. «Shunday ulkan salohiyatga ega bo‘lgan mamlakatni kamsitadigan og‘ir ahvolga solib qo‘yib, u qonuniy haqli ravishda o‘ziga qarashli bo‘lgan mablag‘ni markazdan dotatsiya sifatida so‘rab, aytish mumkinki, yolvorib olishga majbur edi. Boz ustiga, noinsoniy g‘oya hukmron bo‘lgan mustabid tizim o‘zining bor mafkuraviy kuchini, ommaviy axborot vositalarini, butun maorif tizimini ishga solib odamlar ongini keng miqyosda zaharlar edi. Ularning milliy va diniy tuyg‘ularini qo‘pol ravishda kamsitar edi. O‘z ona tilini, milliy an’ana va madaniyatini, o‘z tarixini bilmaslik, ko‘plab odamlarning shaxsiy fojiasiga aylanib qolgan edi. Milliy o‘zlikni anglashga bo‘lgan tabiiy intilish johilona inkor etilardi....
...Biz eski tizim o‘z o‘rnini osonlikcha bo‘shatib bermasligini, uning zaharli mafkurasi odamlar ongini tez va yengil o‘z ta’siri iskanjasidan chiqarmasligini yetarli darajada o‘zimizga tassavvur qilishimiz va hisobga olishimiz zarur edi». Yuqoridagilarni va boshqalarni hisobga olgan holda, O‘zbekiston mustaqillik davrida ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan bozor munosabatlariga o‘tishni zarur deb topdi.