Ma’ruzalar matni.] Audit. Ma’ruzalar matni. N. Xaydarova

Xodimlar bilan boshqa muomalalar bo‘yicha
hisob-kitoblar auditi

Xodimlar bilan boshqa muomalalar bo‘yicha hisob-kitoblarni tekshi-rishni boshlashdan oldin, auditor korxonada mazkur hisob-kitoblarning qaysi turlari mavjud ekanligini aniqlaydi. Buning uchun quyidagi schyot-lardagi oborot va qoldiqlar sinchiklab tekshiriladi:

4710 - «Kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha xodimlarning qarzlari»;
4720 – «Berilgan qarzlar bo‘yicha xodimlarning qarzlari»;
4730 – «Moddiy zararni qoplash bo‘yicha xodimlarning qarzlari»;
4790 – «Xodimlarning boshqa qarzlari».
Auditor №19-BHMS ga muvofiq ushbu schyotlar bo‘yicha hisob-kitoblar inventarizatsiya qilinganligini va agar qilingan bo‘lsa, inventari-zatsiya ma’lumotlariga asosan hisob-kitoblarning holatini tahlil qilishi zarur.
Xodimlar bilan boshqa muomalalarga doir hisob-kitoblar to‘g‘risidagi hisob va hisobot ma’lumotlarining mosligini tekshirish 4710-4790 schyot-lar bo‘yicha hisob registrlari, Bosh daftar va balans ma’lumotlarini solish-tirish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Berilgan qarzlar bo‘yicha hisob-kitoblarni tekshirish yakka tartibda uy-joy qurish yoki boshqa ehtiyojlar uchun qarz berish to‘g‘risidagi shartnoma mavjudligi va uning to‘g‘ri rasmiylashtirilganligini aniqlashdan iborat. Muayyan xodimlarga qarz berish to‘g‘risida qaror chiqarilganligini aniqlash ham zarur. Berilgan qarzlarni aks ettirishga doir hisob yozuvlarini, xususan, berilgan qarzlar bo‘yicha foizlar hisoblangishini tekshirish lozim. Muddati o‘tib ketgan qarzlar mavjudligi, ularni undirish bo‘yicha qanday choralar ko‘-rishni va undirish imkoni bor-yo‘qligini aniqlash muhim. Ssuda oluv-chilarning qarzini hisobdan o‘chirish hollari puxta tekshirilishi kerak.
Moddiy zararni qoplashga doir hisob-kitoblarni tekshirish chog‘ida (4630, 9433-schyotlar) qarzdorlik faoliyatini muayyan shaxslar, vujudga kelish muddatlari va sabablari hamda xodim zimmasiga olib borilishining qonuniyligini tahlil qilish zarur. Tovar-moddiy zaxiralarni saqlash qoidala-riga rioya qilmaslik, ularning saqlanishi ustidan nazorat o‘rnatilmaganligi, o‘z vaqtida inventarizatsiya o‘tkazilmasligi yoki yuzaki o‘tkazilishi kamo-mad va o‘g‘irliklar sodir bo‘lishining asosiy sabablaridan hisoblanadi. Moddiy zaxiralarni qoplash bo‘yicha hisob-kitoblarning ishonchliligini tekshirish inventarizatsiya ma’lumotlarini umumlashtirish, rasmiylashti-rishning asoslanganligi va to‘g‘riligini nazorat qilish bilan bevosita bog‘-liq. Tekshiruv jarayonida moddiy boyliklar kamomadining inventarizatsiya o‘tkazmasdan va inventarizatsiya natijalari bo‘yicha korxona rahbarining qarori (buyruq, farmoyish) qabul qilinmasdan sarf-xarajatlarga yoki ayb-dor shaxslar zimmasiga olib borilgan holatlar yo‘qligini aniqlash zarur.
«Inventarizatsiya natijasida aniqlangan mulklar kamomadi va oshiq-cha chiqishini buxgalterlik hisobida aks ettirish va soliqqa tortish to‘g‘ri-sidagi Nizom»¹ga muvofiq barcha kamomad va oshiqcha chiqish holatlari soliqqa tortish bilan bog‘liq. Shuning uchun auditor har bir holatni alohida sinchiklab tekshirishi lozim. Masalan, mazkur «Nizom»ga muvofiq in-venttarizatsiya natijasida oshiqcha chiqqan tovar-moddiy zaxiralar bux-galterlik hisobida quyidagi tartibda aks ettiriladi:
Kam chiqqan TMZ haqiqiy tannarxi (balans qiymati) bo‘yicha hisob-dan o‘chirish:
Debet 9220 –«Boshqa aktivlarning chiqimi» schyoti
Kredit TMZ hisobga olinadigan tegishli schyot (1010-1090)
Agar baholash natijasida kam chiqqan TMZ ning bozor bahosi (undi-riladigan summa) haqiqiy (balans) bahosidan yuqori bo‘lsa, olingan daro-mad buxgalterlik hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
a) TMZ ning bozor bahosiga
Debet 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» schyoti
Kredit 9220 –«Boshqa aktivlarning chiqimi» schyoti.
b) aybdor shaxs yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo‘lgan bozor bahosiga
Debet 4730-«Moddiy zararni qoplash bo‘yicha xodimlarning qarzlari» schyoti
Kredit 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» schyoti
v) TMZ lar haqiqiy (balans) qiymati va aybdor shaxslar yoki moddiy javobgar shaxslardan undirib olinishi lozim bo‘lgan summa o‘rtasidagi farq summaga
Debet 9220-«Boshqa aktivlarning chiqimi» schyoti
Kredit 9330-«Undirilgan peniya, jarima va burdsizlik to‘lovi» schyoti
Olingan daromadlar summasi soliqqa tortiladigan bazaga qo‘shilib, umumiy tartibda soliqqa tortiladi.
Shuningdek, amaldagi qonunchilikka muvofiq moddiy resurslarning tabiiy kamayish normasi doirasidagi kamomadi tannarxga, normadan osh-gan qismi esa aybdor shaxslar zimmasiga olib boriladi. Shuning uchun aybdor shaxslar zimmasiga olib borildigan kamomad summalarining asos-langanligini aniqlash tabiiy kamayishdan ko‘rilgan yo‘qotishlarni hisob-ki-tob qilishning to‘g‘riligini tekshirishga bog‘liq. Aybdor shaxslar zim-masiga olib boriladigan kamomadlarni baholashning, hamda aybdor shaxs zimmasiga olib borilgan vaqtdagi hisob va bozor bahosi o‘rtasidagi farqni aks ettirishning to‘g‘riligini ham tekshirish kerak.
Aybdor shaxslar aniqlanmagan yoki aybdor shaxslardan undirib olish imkoni bo‘lmagan (ularning ayibdorligi sud tomonidan rad qilingan) vaqt-larda kamomadlarni korxona zarariga olib borish tartibiga rioya qilinishini tekshirish zarur. Bunda auditor aybdor shaxslar yo‘qligi haqida yozma da-lil isbotlarga (dalolatnomalar, bayonnomalar, da’vo arizalari, sud qarori va sh. o‘.) ega bo‘lishi kerak.
Auditor bunday muomalalarni buxgalteriya hisobi schyotlarida aks ettirishning to‘g‘riligini ham tekshirishi zarur.
Misol: a) Kamomadlarning haqiqiy qiymatiga
Debet 9220-«Boshqa aktivlarning chiqimi» schyoti
Kredit Tovar-moddiy zaxiralar hisobga olinadigan schyotlar (1010-1090)
b) Ko‘rilgan zarar summasiga
Debet 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar"» schyoti
Kredit 9220-«Boshqa aktivlarning chiqimi» schyoti
v) Ko‘rilgan zararning xo‘jalik yurituvchi subyekt moliya-xo‘jalik faoliyati yakuniy natijalariga olib borilishi.
Debet 9900-«Yakuniy moliyaviy natija (daromadlar va xarajatlarni jamlash)
Kredit 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» schyoti
Ko‘rilgan zararlar summasi daromad (foyda) solig‘ini hisoblashda soliqqa tortiladigan bazaga qo‘shilib, belgilangan tartibda soliqqa tortilganligini va soliqning o‘z vaqtida o‘tkazib berilganligini ham tekshirish zarur.
Shuningdek, auditor inventarizatsiya natijasida oshiqcha chiqqan tovar moddiy zaxiralarining to‘g‘ri baholanganligi va balansga qabul qilingan-ligini hamda soliqqa tortiladigan bazaga kiritilib, umumqabul qilingan tar-tibga muvofiq soliqqa tortilganligini ham aniqlashi zarur. Inventarizatsiya natijasida oshiqcha chiqqan TMZ quyidagi tartibda baholanadi va balansga qabul qilinadi:
a) tovarlar mazkur yoki shunga o‘xshash tovarlarning oshiqchalik aniqlangan paytdagi bozor bahosi bo‘yicha balansga qabul qilinadi;
b) tayyor mahsulotlar oshiqchaligi aniqlangan paytda haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi bo‘yicha balansga qabul qilinadi;
v) materiallar mazkur yoki shunga o‘xshash materiallarning haqiqiy (balans) qiymati bo‘yicha balansga qabul qilinadi.
Inventarizatsiya natijasida aniqlangan oshiqcha TMZ buxgalteriya hisobi schyotlarida quyidagicha aks ettiriladi:
Debet TMZlar hisobga olinadigan schyotlar (1010-1090)
Kredit 9320-«Boshqa aktivlarning chiqimidan olingan foyda» schyoti.
Ushbu summa joriy hisobot davri uchun daromad (foyda) solig‘i hisoblashda soliqqa tortiladigan bazaga qo‘shilib, umumiy tartibda soliqqa tortiladi.
Xodimlar bilan boshqa muomalalarga doir hisob-kitoblar bo‘yicha schyotlar korrespondensiyasi dastlabki hujjatdan tortib to sintetik va ana-litik hisob registrlarigacha tekshirib chiqiladi.
Auditor bulardan tashqari yetkazilgan moddiy zararlar o‘rnini qop-lashga doir hisob-kitoblarni ham sinchiklab tekshirishi lozim. Bunda, xu-susan, yetmagan pul (rastrata), kamomadlar reestriga va mablag‘lar hamda boyliklarni o‘g‘irlashlar aybdor shaxslar zimmasiga yuklanganligini aniq-lash kerak. 9430 - «Boshqa operatsion xarajatlar» schyoti bo‘yicha muo-malalarni tekshirish hamda unda o‘g‘irliklar, kamomadlar va yetmagan pullar bor-yo‘qligini, agar bor bo‘lsa, ular bo‘yicha summalar qanday sa-bablarga ko‘ra aybdor shaxslar zimmasiga yuklanlanganligini, xodimlar, hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar bo‘yicha balans schyotlarida yashi-rilgan summalar, kamomadlar va o‘g‘irliklar yo‘qligini va hokazolarni aniqlashi lozim. Shuningdek, aybdorlarni javobgarlikka tortish maqsadida kamomadlar va mablag‘lar yoki boyliklar o‘g‘irlanishi haqidagi ishlarni tergov organlariga oshirish muddatlariga rioya qilinganligini, yetishmagan pul, o‘g‘irliklar va kamomadlarga aybdor shaxslardan yetkazilgan moddiy zararni undirib olish haqidagi fuqarolik da’volari sud organlariga top-shirilganligini tekshirish kerak.
Kamomadlar va o‘g‘irliklarga doir materiallar sifatsiz rasmiylashtiril-ganligi uchun tergov va sud organlari ularni qaytarib yuborgan holatlar bo‘lmaganligini aniqlash lozim. Bunda aybdor shaxslarga qanday choralar ko‘rilganligi aniqlanishi kerak.
Tekshiruv yakunida aniqlangan kamchiliklar ishchi hujjatlarga asosan umumlashtirilishi, ularning hajmi aniqlanishi, balansning «boshqa debitor-lar» moddasiga, tannarx ko‘rsatkichlariga, moliyaviy natija va soliq miq-doriga ta’sirini baholash zarur.