Mashinalarni loyixalash asoslari


-ma'ruza: Temir qotishmalarida faza o`zgarishi yoki po`latlarni termik



Yüklə 1,73 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə10/17
tarix18.04.2023
ölçüsü1,73 Mb.
#99901
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   17
163578 (1)

4-ma'ruza: Temir qotishmalarida faza o`zgarishi yoki po`latlarni termik 
ishlash nazariyasi. 
Ma'ruzaning rejasi: 
1. 
Po`latlarni qizdirganda faza o`zgarishi. 
2. 
Austenit holatiga qizdirilgan po`latlarda donachani o`sishi. 
3. 
O`ta sovutilgan austenitning parchalanishi. 
4. 
Perlitga parchalanish. 
5. 
Po`latlarda martensitga parchalanish. 
6. 
Legirlangan po`latlarda austenitnn izotermik parchalanish diagrammasi. 
7. 
To`xtovsiz sovutilganda austenitni parchalanishi. 
8. 
Orali? parchalanish yoki beynitta parchalanish. 
9. 
Martensitni va qoldiq austenitni qayta qizdirishda ro`y beradigan o`zgarishlar. 
Tayanch so`zlar va iboralar. 
Qizdirganda austenitni hosil bo`lishi, kritik temperatura, donachalarning o`sishi, o`ta qizish, o`ta
quyish, austenitning izotermik parchalanishi, kritik tezlik, diffuzion parchalanish mahsulotlari. 
Martensit, uzluksiz sovutish, tetrogonal panjara, qoldiq austenit, beynit, po`latlarni bo`shatish,
bo`shatilgan martensit, bo`shatilgan trostit. 
Po`latning xossalarini o`zgartirish maqsadida uni ma'lum bir temperaturagacha qizdirib 
har xil tezlikda sovutiladi. Bunday texnologik protsess termik ishlash deb ataladi. Termik 
ishlashni juda ko`p turlari po`lat austenit holatigacha qizdiriladi. Austenitni hosil bo`lishi 
diffuzion protsess bo`lib, kristallanish nazariyasi qonunlariga bo`ysunadi. Po`latni muvozanat 
holatidagi perlit-sementit strukturasini qizdirish natijasida austenit fazasini hosil bo`lish 
mexanizmini kuzatish uchun perlit (ferrit+sementit) strukturasi po`latda kuzatish qulay. Demak, 
tarkibida 0,8% uglerod bo`lgan po`latni AС
1
temperaturasigacha qizdirsak, po`lat tarkibidagi
sementitning bir qismi ferritda eriydi. Bunda ferrit fazasida uglerodning erish miqdori PO
chiziq bo`yicha bo`ladi. Agar temperaturani T darajagacha ko`tarsak, ferritda uglerodni erishi 
ham ortadi. Bunday ferrit barqaror bo`lmay qoladi va austenitga parchalanadi, chunki bu 
temperaturada endi austenit struyuurasi barqarorbo`ladi. 
Shunday qilib, AС

nuqtadan yuqoriroq temperaturada austenit mavjud bo`lib, uning
tarkibida 0,8% uglerod bo`ladi. Uning kritik markazlarining hosil bo`lishi fluktatsiya usuli bilan
bo`ladi. Gap shundaki, ferritni sementit bilan bo`lgan chegarasida fluktatsiya - har xil sostavga 
ega bo`lgan fazalar hosil bo`ladi. Ana shu fluktatsion jarayon markazlarini hosil qiladi, chunki
sementitda uglerod strukturaga diffuziyalanadi. Ba'zi bir olimlar ana shu fluktatsion markazda
siljish mexanizmi bo`ylab polimorf (a->u) o`zgarish ro`y beradi deb tushunishadi, chunki , a 
temir va u temir elementar kristall panjaralar konkret bog`langan bo`lishi mumkin. Tug`ma 
(zarodish) hosil bo`lishi bilan siljish mexanizmi tugaydi va markaz normal o`sa boshlaydi, 
natijada austenit o`z yo`nalish o`qi bo`ylab hosil bo`la boshlaydi.


Ferrit sementit fazalari yo`qolgandan keyin, tabiiyki ular o`rtasidagi ajralish yuzalari ham
yo`qoladi. Endi faqat austenit donachalari o`sishi mumkin. Agar temperaturani yana yuqoriroqqa 
ko`tarsak yoki AС

dan yuqoriroq temperaturada ushlab tursak, austenit donachalari o`sish 
xususiyatiga ega bo`ladi, chunki termodinamik nuqtai nazardan ajralish yuzalari ko`p bo`lganligi 
uchun sof energiya katta bo`ladi, uni kamaytirishga harakat qiladi. Demak ichki sof energiya 
ajralish yuzalari kamaytirish orqali kamayadi, ya'ni donachalar yiriklashadi. 
Donachalar o`sish mexanizmi asosan donacha chegarasidan atomlarni diffuziyalanishiga 
asoslanadi. Demak donachalarni o`sishi diffuziya tezligiga bog`liq. Qizdirish natijasida hosil 
bo`lgan gamogen donacha o`lchamlari sovutish natijasida o`zgarmaydi albatta. Lekin bir 
markazga ega bo`lgan po`lat donachasi qizdirganda o`sishi yoki o`smasligi mumkin. Bu
po`lat olish sharoitiga bog`liq bo`ladi. Shuning uchun donachalarni o`sish o`smasligiga qarab 
po`latlarni 2 guruhga bo`lish mumkin: tabiati mayda donachali va tabiati yirik donachali 
po`latlar. 
Tabiati mayda donachali po`lat bo`lsa, 950-1000°C qizdirilganda donacha sezilarli 
o`smaydi, lekin undan yuqoriroq temperaturaga qizdirilganda tez o`sishi mumkin. Donachalarni 
o`sish tezligi har xilligi-po`lat olishdan achitish prosessiga va uni tarkibiga bog`liq bo`ladi. 
Achitish protsessida ferroalyuminiy qo`shilgan po`latlarda mayda A1K fazasi hosil bo`ladi va bu 
faza austenitni o`sishiga xalaqit beradi. Natijada nasli donachasi maydali po`lat bo`ladi. Shuni 
ham aytish kerakki, har xil legirlovchi element austenitni o`sishiga to`sqinlik qiladi, chunki
atomlarni diffuziya tezligi kamaytiradi. 
Shuning uchun donacha o`lchamini toblash texnologiyasini tanlanayotganda albatta 
hisobga olish kerak. Donachalarni o`lchamlarini bir tekisda bo`lmasligi ham konstruktiv 
mustahkamlikni kamaytiradi. Chunki unda ichki kuchlanish bor.
Martensit deb uglerodni temirdagi to`yintirilgan qattiq eritmasiga aytiladi. Agar normal
temperaturada uglerod temirda 0,02% gacha eriy olsa (ferrit) martensitda esa uglerod austenitda


qancha bo`lsa, shunchaligicha qoladi, ya'ni 2,14% gacha bo`lishi mumkin. Uglerod temir 
panjarasida oktoedr shaklida bo`shliqlarga joylashgan bo`lib, temir kristall panjarasini bir tarafga 
qarab suradi. Shuning uchun martensit kristall panjarasi tetrogonal shakliga ega. Uglerod
po`latda qancha ko`p bo`lsa, shuncha tetrogonallik ortadi, kristall panjara asosi kichrayadi, ya'ni 
a=v kamayadi, C esa ortadi. Demak qancha uglerod ko`p bo`lsa, C/a nisbati shuncha katta 
bo`ladi. Imperik ravishda tetrogonallik bilan uglerod miqdori (massasi) bo`yicha quyidagicha 
bog`lanish mavjud s/a =1+0,046 C%. Bu yerda C% uglerod % miqdori. 
Parchalanishning martensit mexanizmi. Austenit juda katta o`ta sovutilganda diffuzion 
protsesslar o`ta olmaydi, natijada martensit struktura hosil bo`ladi, ya'ni sovutish tezligi shunday 
bo`lish kerakki diffuziyani to`xtata olishi kerak. Martensit strukturasi atomlarni austenit-
martensit chegarasida qayta taqsimlanishi natijasida vujudga kelmaganligi uchun, uni bir 
komponentli jismda faza o`zgarishi jarayoni deb qarash kerak. Martensit shunda hosil bo`ladiki, 
qachonki uning erkinlik darajasi austenitni erkinlik darajasidan kichigi bo`lganda. Bu austenitni 
nazariy kristallanish temperaturasidan sovutilgan sodir bo`lishi mumkin. Martensitga 
parchalanish boshlanishi uchun, o`ta sovutish yetarli darajada bo`lishi kerak, qachonki austenit 
va martensitni sof erkinlik energiyani o`zgarishi D, yuzaning va elastiklikning sof energiyalarini 
o`zgarishidan katta bo`lishi kerak. Xuddi shunday hodisa qizdirilganda ham bo`ladi.
Lekin qizdirishda martensitni austenitga aylanishi kuzatilmaydi. Chunki qizdirilganda 
diffuziya oldin paydo bo`lib, martensitning ferrit perlit strukturasn parchalanadi. Austenit 
martensitga parchalanishi va teskarisi - martensitni austenitga parchalanishi Mk Nk va A,, Kk 
temperatura intervallarida o`tadi va bu interval austenitni deformatsiyalanishi ham 
parchalanishiga olib keladi. Lekin martensit deformatsiya martensiti deb ataladi. Martensitga 
parchalanishni martensit mexanizmi atomlari kooperativ bir yo`nalish bo`yicha siljishi natijasida 
panjara qayta ko`riladi. Ayrim atomlar bir atom masofadan kam masofaga kuchadi, lekin Gp 
qo`shni atomlar holati o`zgarmagan holda ajralish yuzasidan qancha ichkari bo`lsa, absolyut 
siljish shuncha katta bo`ladi. Bu esa makroskopik siljishga olib keladi, uning tashqi ko`rinishi 
metall namunasini yuzasida ninasimon mikrorelf holida bo`ladi. Martensitga kristallarni hosil 
bo`lishida ma'lum yo`nalishlarda u austenit kristallariga yondoshgan bo`lib, martensit kristalli 
bilan austenit asos bo`ladi. Martensit kristallari matrisani nuqson joylarida ham uglerodga kam 
bog`langan donacha, ya'ni fluktaksion holati ro`y bergan joylarda paydo bo`ladi. Martensit 
kristalli panjarasi bilan austenit kristall panjarasi o`rtasida kogerent bog`lanishi saqlanib turgan 
davrda martensit markazlari hosil bo`lishi tezligi hali katta bo`ladi. 
Martensitni hosil bo`lishida atomlarning kooperativ siljish mavjud ekan, martensitni hosil 
bo`lishi hattoki absolyut 0° gacha tez boradi. Martensitni va austenitni hajmi bir-biridan farq 
qilgani uchun, martensitni o`sish davrida vujudga kelgan ichki kuchlanishlar natijada 2 kristall 
panjara kogerentlik yo`qolib yangi kristall panjara o`sib ajralish yuzalariga yaqinlashganda, 
yangi kristallda yana nuqsonlar yog`ilib boradi. Kogerentlik yo`qolishi bilan austenitdan 
martensitga atomlarni tartibli taxlanishi yo`qoladi va martensitni o`sishi to`xtaydi. 


Elastiklikning sof energiyasi natijasida ham martensitni o`sishi to`xtashi mumkin. Bu holda 
yangi martensit fazasi bilan matritsa orasida termoelastik muvozanat vujudga kelishi mumkin. 
Temperatura sof erkinlik darajasi va martensit kristallari kamayadi, agar temperatura pasaysa 
hajmni sof erkinlik darajasi va martensit o`sadi. Kogerentlik buzilmaguncha va yangi 
termoelastik muvozanat vujudga kelmaguncha shunday bo`laveradi.
Termoalastik muvozanatni 1949 yilda G.V.Kurdyumov va A.G.Xandr tomonidan 
topilgan. Bu kashfiyot Kurdyumov effekti deb ham ataladi. Parchalanishi borishi natijasida 
martensit kristallari paydo bo`liveradi.
Martensit kristallari lk kristallarini joylanishi bog`liq bo`ladi. Shuning uchun martensiti 
o`sishi har xil kristallografik yo`nalishlari har xil bo`ladi. Buning natijasi I martensit kristallari
plastinkasimon bo`lad i va ma`lum qonuniyat bo`yicha faza austenitni tuzilishi bo`yicha 
joylashadi. Martensit kristallarini asosan 2 xil mofologik tipi ma'lum: paketsimon (yakka oynali 
taxlama va plastinkasimon (dvoynoy). Uglerodli va legirlanish po`latlarda uglerod miqdori 0,5 
bo`lsa martensit parchalanish nuqtasi ancha yuqori temperatura I bo`lsa martensit paketsimon 
(taxlama) bo`ladi. Bunday kristallar ipka (0,1-0,2) MKM reykalardan (qatlamlardan) iborat 
bo`ladi. Guruh parallel kristal har paketini hosil qiladi. Har bir austenit donachasida har xil 
yo`nalishga ega bo`lgan bir necha (2-4) paketlar hosil bo`ladi. Agar mikroskopda ko`rsak, ana 
shu paketlar ko`rinmaydi, balki martensit monokristal sharini chegaralari ko`rinadi. Paketlar 
orasida qisman martensitga parchalanmagan qoldiq austsnit bo`lishi mumkin. 
Martensitga parchalanish kinetikasi. Martensitga parchalanish odatda ma'lum bir 
temperpturadagi boshlanadi (M"). Bu temperatura chet el kitoblarida Mx tamon bo`lish 
temperaturasi esa (M) (81ts) bilan belgilanadi. Martensit austenitga o`xshab izotermik 
parchalanmay balki ma'lum bir temperatura intervalida sovutish natijasida bo`ladi. 
Martensitga parchalanish uzluksiz borishi uchun M temperaturasidan pastda to`xtovsiz sovutish 
kerak. Agar sovutishni to`xtatsak, martensitga parchanish ham to`xtaydi. Martensitni bunday 
parchalanishi perlitga parchalanishi butunlay farq qiladi. Ma'lumki perlitga parchalanish 
izotermik sharoitda to`la o`tishi mumkin. Po`latni M nuqtadan past temperaturada to`xtovsiz 
sovutilganda, martensitni miqdori qaysi temperaturagacha sovutilishiga bog`liq.
Beyning tabiati. U perlit va martensit mexanizmlari orasida o`tadigan parchalanishiga oraliq 
parchalanishi yoki beynitga parchalamish deb adaladi. 
Agar struttura yuqoriroq temperaturada hosil bo`lsa yuqori beynit, agar struktura pastroq 
temperaturada (350-Mk) hosil bo`lsa pastki beynit deb ataladi.
Oraliq parchalanish mexanizmi. Oraliq parchalanish mexanizmi perlitsimon va martensit 
parchalanish mexanizmlarini qismlaridan iborat bo`ladi, ya'ni austenitdan uglerod diffuzion usul 
bilan qayta taqsimlanadi perlit yoki shunga o`xshash strukturada hosil bo`ladi, qisman esa 
martensit mexanizm bo`yicha ko`chish sodir bo`ladi martensit hosil bo`ladi. Demak natijada 
parchalanish ham diffuzion ham bediffuzion bo`ladi. 
Beynitga parchalanish shunday temperaturada intervalida o`tadiki. qachonki temir va 
legirlovchi elementlarni atomlarini diffuzion ko`chishi qiyinlashadi. Uglerod diffuziya tezligi 
hali yuqori darajada bo`ladi. Shu bilan beynitni parchalanish boshqa parchalanishlardan farq 
qiladi. Boshlang`ich davrda austenetda uglerod diffuzion qayta taqsimlana boshlanadi, natijada 
uglerodga boy va kambag`al bo`lgan tarkib hosil bo`ladi. Uglerodga kambag`al bo`lgan 
austenitda agar M, temperatura shu qaralayotgan temperaturaga yetsa va o`zgarish sodir bo`ladi, 
ya'ni matensit hosil bo`ladi. Lekin hosil bo`lgan martensit ana shu temperaturasida bo`shatilib 
beynit hosil bo`ladi. Uglerodga boy bo`lgan austenitda izotermik ushlab turish jarayonida karbid 
ajralib chiqishi mumkin, uglerodga kambag`allanishi austenitni yana parchalanish mexanizmi 
martensit bo`yicha boradi. Hosil bo`lgan martensit bo`shab, yana beynit struktura hosil bo`ladi. 
Beynitga parchalanishda to`xtovsiz martensit mexamizmi bajarilib turganligi uchun 
struktura ninasimon bo`ladi, ayniqsa pastki beynit hosil bo`lishida bu yaqqol ko`rinadi. Yuqori 
va pastki beynitlarni hosil bo`lish mexanizmlari bir xil, faqat uglerod konsentrasiyasini
qayta taqsimlanishi bilan ajralib turadi. Beynit parchalanish ham martensit parchalanish kabi


oxirigacha bormaydi. Izotermik ushlab turish natijasida, austenit qisman martensitga 
parchalanishi mumkin, qisman esa qolishi ham mumkin (qoldiq austenit sifatida).
Beynit strukturali po`latni mexanik xossalari. Perlitsimon strukturaga qaraganda yuqori 
beynitni plastikligi kam, qattiqligi va mustahkamligi kam farq qiladi. Yuqori beynitni 
plastikligini kalitiga ferrit atrofiga yiqilgan sementitdan deb qarash kerak. Pastki beynitni 
mexanik xossalari yuqori beynitda farq qiladi: plastikligi, mustahkamligi va zarbiy 
qovushqoqligi yaxshi. Austenitda diffuzion parchalanish natijasida hosil bo`lgan strukturalarga 
(sorbit, trostit) qaraganda ham pastki beynitni xossalari yaxshi yuqori mustahkamlikka,
qattiqlikka va zarbiy qovushqoqlikka ega. Pastki beynitni bunday yaxshi xossalarga ega 
bo`lishiga sabab birinchidan, fazali beynitda uglerod miqdori ko`p bo`ladi va dislokatsiya 
zichligi ka'ra bo`ladi. 
Oraliq parchalanishga asoslangan termik ishlov (izotermik) toblash po`latga fizik 
mexanik xossalarining eng yaxshi kompleksini ato etadi, asosan yuqori konstruktiv 
mustahkamlikni ta'minlaydi, shuning uchun bunday termik ishlov detallarini mustahkamligini 
oshirish uchun keng qo`llaniladi. 
Legirlangan po`latlarda austenitni izotermik parchalanishi. Yuqorida quyilgan austenitni 
izotermik parchalanish diagrammasi faqat uglerodli po`latlar uchungina taaluqli edi. Legirlangan 
po`latlar uchun diagrammani formasi va holati o`zgaradi, chunki legirlovchi elementlar 
karbidlarni hosil qiladi. 
Kobaltdan boshqa legirlovchi elementlar o`ta sovutilgan austenitni turg`unlik davrini 
oshiradi, ya'ni izotermik diagrammani uni tarafga suradi. Diagrammadagi bunday o`zgarish 
albatta legirlovchi elementni protsent miqdoriga bog`liq bo`ladi. Legirlovchi elementlarning 
bunday ta'sir etishiga sabab, ular faza o`zgarishiga ta'sir ko`rsatib uni qiyinlashtiradi, bundan 
tashqari maxsus karbidlarni hosil qiladi, natijada yangi struktura hosil qilish uchun faqat 
uglerodnigina emas, balki legirlovchi elementlar ham qayta taqsimlanishi kerak. Karbid hosil 
qiluvchi elementlar karbidlarga o`tishi kerak, karbid hosil qilmaydigan elementni esa ferritda 
erishi kerak. Perlitsimon strukturaga parchalanishda diffuziya tezligi kamayadi, chunki
legirlovchi elementlar diffuziya tezligi kam, uning ustiga legirlovchi elementlarni o`zlari ham
uglerodli diffuziyasiga ta'sir ko`rsatadi. Bundan tashqari karbid hosil qiluvchi elementlar u-o`zgarishini sekinlashtiradi, bunday faza o`zgarish esa austenitni parchalanish asosini tashkil 
qiladi. Oraliq parchalanish temperatura intervalida faqat uglerod diffuziyasi bo`lishi mumkin, 
legirlovchi elementlarni diffuziyasi bo`lmaydi. Shuning uchun bunda austenit parchalanishi 
natijasida to`yintirilgan qattiq eritma bilan sementit tipidagi karbidlar hosil bo`ladi, austenitda 
qancha legirlangan elementlar bo`lsa, karbitda ham shuncha qoladi. Shuning uchun beynitni 
hosil bo`lishi uchun faqat uglerodni diffuzion taqsimlanishi zarur, legirlovchi elementlar esa o`z 
holiga taqsimlanmay qoladi. 
Agar po`lat kompleks legirlangan bo`lsa, austenitni turg`unligi oshadi (Sg, Mo, yoki Sg 
va h.k.). Lekin legirlovchi elementni ta'siri bir xil emas. Shunday qilib austenitni izotermik 
diagrammasi po`latlarda qanday faza o`zgarishlari sodir bo`lishi va o`zgarishlarni temperatura va 
o`ta sovutishga qanday bog`liqligini ko`rsatadi. 
Austenit holatigacha qizidirilgan po`latlari to`xtovsiz sovutilganda ro`y beradigan 
o`zgarishlar. Austenitni A nuqtagacha sovishi va undagi sof erkinlik energiyasi past 
temperaturali austenitni sof energiyasiga teng, shuning uchun bu temperaturagacha hech qanday 
faza o`zgarish sodir bo`lmaydi. Real sovitsa ezilishiga austenitni A dan past temperaturagacha 
sovutsak, avval metastabil struktura hosil bo`ladi va keyingi muvozanatdagi struktura hosil 
bo`lishi mumkin. Sovutish tezligini oshirgan sari A nuqtaga nisbatan austenitni sovish darajasi 
ortib boradi. Evtektoid po`lati uchun austenitni to`xtovsiz sovutish natijasida, uni parchalanish 
diagrammasi qanday struktura hosil bo`lishini ko`rsatadi, metastabil va stabil strukturalarining 
hosil bo`lish sharoitini ko`rsatadi. 
Diagrammadan ko`rinib turibdiki, qancha sovitish tezligi katta bo`lsa va austenitni 
parchalanish temperaturasi qancha past bo`lsa, shuncha mayda struktura hosil bo`ladi. Agar 
tezlik uncha katta bo`lmasa perlit, undan kattaroq tezliklarda sorbit va trostit srukturalari hosil


bo`ladi, ya'ni izotermik parchalanishdagi kabi, lekin izotermik parchalanishda hosil bo`ladigan 
beynit struktura austenitni to`xtovsiz sovitilganda hosil bo`lmaydi. Nisbatli katta tezlikda hosil
bo`lgan struktura trostit bilan martensitdan iborat bo`ladi. Agar tezlik juda katta bo`lsa austenit 
perlitsimon strukturaga parchalanishi mumkin bo`lmay qoladi va u to`la marensitga
parchalaniladi. Lekin austenit martensitga parchalanish oxirigacha bormaydi, shuning uchun 
toblangan po`lat strukturasida martensit bilan bir qatorda qoldiq austenit ham bo`ladi. Austenitni 
to`la martensitga (Mn) parchalash nuqtasiga sovitish tezligiga kritik deb ataladi. Boshqacha qilib 
aytganda martensit strukturasini hosil qilish uchun austenitni U tezlik bilan sovitish kerak. 
Legirlangan po`latlarda austenitni har xil tezliklarda sovitilganda murakkab tarkibdagi
strukturalar hosil bo`ladi. Bunda perlitsimon struktura bilan bir qatorda beynit, martensit hamda
qoldiq austenit hosil bo`ladi. Legirlangan po`latlar uchun toblash kritik nuqtalari har xil bo`ladi,
ya'ni po`latni ximtarkibiga bog`liq bo`ladi. 
Martensitni va qoldiq austenitni qayta qizdirilib parchalanishi va toblangan po`latlarni A 
chizig`idan past temperaturada qizdirib, so`ngra asta sekin sovitishga bo`shatish deb ataladi. 
Ma'lumki toblangan po`lat strukturasi martensit va qoldiq austenitdan iborat bo`ladi, ya'ni 
metastabil struktura bo`ladi. Shuning uchun po`lat barqaror strukturaga ega bo`lishi uchun 
martensit parchalanib ferrit perlit struktura hosil bo`lishi kerak. Martensitni parchalanish tezligi 
bo`shatishdagi qizdirish temperaturasiga bog`liq. Martensitni A nuqtasigacha qizdirilganda uch 
xil bir-biridan farq qiladigan parchalanishlarni ko`rish mumkin. 
Martensitni parchalanishida to 1<100-150°C gacha qizdirilishda sezilarli o`zgarish yuz 
bermaydi. Hosil bo`lgan ye karbil mustaqil faza bo`lmasdan balki va qattiq qotishma bilan 
kogerent birlashgan bo`ladi. 
Parchalinishni ikkinchi stadiyasi. (100° - 350°C) da martensitda karbid ajralib chiqa boshlaydi, 
martensitda borgan sari uglerod kamayib boradi. Lekin bu davrda uglerod diffuziyasi ortib 
boradi, ortiqcha uglerod ye karbid bilan birlashadi. Lekin hosil bo`lgan karbid o`zining 
ximtarkibi va morfologiyasi bo`yicha sementatsiyadan farq qiladi. Martensitni 350°C dan past 
temperaturada qizdirib, asta sekin sovitish natijasida hosil bo`lgan strukturaga bo`shatilgan 
martensit deb atalali. Bumday martensit toblashda hosil bo`lgan martensitdan uglerod kamligi 
hamda plastinka shaklida va karbid borligi bilan farq qiladi. Bo`shatilgan martensitni 
morfologiyasi toblangan martensit morfologiyasini saqlab qoladi, lekin kogerentligi va nuqsoni 
kamroq bo`ladi. 
Parchalanishni uchinchi stadiyasida (350° - 450°C) ichki kuchlanishlar kamayadi, alohida karbid 
fazasi ajralib chiqadi, ya'ni qattiq eritmalar uglerod butunlay ajralib chiqadi, lekin hosil bo`lgan 
karbid plastikasimon emas, balki donador bo`ladi. Demak, karbidni formasi o`zgaradi, sfera 
formasini qiladi. Bundan tashqari qattiq eritmada ham o`zgarish sodir bo`ladi, poligonlar hosil 
bo`ladi, Makro kuchlanishlar yo`qoladi. Martensitni 350° - 450°C gradusgacha qizdirilib, 
so`ngra sorbit natijasida hosil bo`lgan strukturaga bo`shatishlari trostit deb ataladi. 
Bo`shatishda uglerodli po`latlar uchun sovitish tezligi mexanik xossalarga ta`sir 
ko`rsatmaydi. Lekin ba'zi bir legirlangan po`latlarda bo`shatishda mo`rtlik mavjud bo`ladi. 
Hamma uglerodli va legirlangan 250°-400°C birinchi tur mo`rtligi paydo bo`ladi. Uni yo`qotish 
uchun po`latni 400°C dan yuqoriroq qizdirib sovitilgandan keyin, ikkinchi sharoitda 250°-400°C 
gacha qizdirsak mo`rtlik yo`qoladi. Legirlangan po`latlarda 600°C atrofida sekin sovitilganda 
ikkinchi tur mo`rtlik paydo bo`ladi. Uni yo`qotish uchun, tez sovitish kerak. 
Nazorat savollari. 
1. 
Ferrit-karbid strukturasi qizdirganda qanday bosqichlarda austenitga aylanadi? 
2. 
O`ta qizish, o`ta quyish qachon sodir bo`ladi? 
3. 
Dona o`lchami 5" b^, KSU.b ga ?anday ta'sir ko`rsatadi? 
4. 
Austenitning izotermik parchalanishi qanday sodir bo`ladi? 
5. 
Legirlovchi elementlar austenitning izotermik pachalanishiga qanday ta'sir ko`rsatadi? 
6. 
Austenitning perlitga parchalanishida qanday strukturalar hosil bo`ladi? 
7. 
Martensit deb nimaga aytiladi? 


8. 
Kritik tezlik qanday tezlik? 
9. 
Martensitning hosil bo`lishida M" va M" temperaturada chiziqlari qanday chiziq va unga 
po`lat tarkibining ta'siri? 
10. 
Qoldiq austenitni hosil bo`lishiga sabab nima va uni qanday yo`qotiladi? 
11. 
Austenitni beynitga aylanish mexanizmi qanday? 
12. 
Bo`shatilgan sorbit, trostit, perlit strukturalarida qanday farq bor? 
Adabiyotlar: [1] 110-117 bet, [2] 156-170 bet, [3] 89-93 bet [4] 145-154 bet. 



Yüklə 1,73 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   17




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin