Mashinalarni loyixalash asoslari

2-rasm. Меtallar uchun tizimning erkin energiyasini xaroratga 
bog’liqligi (1-suyuq va 2-kristall metallar uchun) 

---

Real kristallarning tuzilishi va xossalari. 
Real kristallarning tuzilishi ideal kristallarning tuzilishidan farq qiladi. Real kristall
yacheykalarida atomlarning tartibli joylashishida nuqson (nuqson)lar mavjud bo`ladi. Bunday
nuqsonlar odatda barqaror holatda bo`ladi, ya'ni ular doim harakatlanib turadilar. Metallarda
bo`ladigan ko`pchilik protsesslar (masalan termik ishlashda) ana shu muqsonlar bilan bog`liq. 
Nuqsonlar asosan uch xil bo`ladi: nuqtaviy nuqson, chiziqli defekt, yuza (sirt) nuqsonlari. 
Nuqtaviy nuqsomlar. 
Bunday nuqsonlarga elementar yacheykaning bir tugunida atom bo`lmay qolmasligi yoki 
o`zga qo`shimchalar atomi elementar yacheyka atomlari orasiga joylashishga aytiladi. Nuqtaviy 
nuqsonlar ikkinchi xilida qo`shimcha atom bir yoki bir necha yacheyka oraligida o`rin 
almashtirish yoki singdirish qattiq eritmasini hosil qilishi mumkin. hamma nuqtaviy nuqsonlar 
kristall panjarani qiyshaytiradi, elektr qarshiligini oshiradi va ma'lum miqdorda mustahkamlikni 
oshiradi. Demak nuqtaviy nuqsonlar o`lchami yo`nalishida ham o`lchamlari ham kichikdir. 
Chiziqli nuqsosnlar. 
O`lchamlari faqat ikki yo`nalishdagina kichik bo`lgan nuqsonlarga aytiladi. Bunday 
nuqsonlarning eng muhimi dislokatsiyadir. Nuqtaviy nuqsonlar zanjiri ham chiziqli 
dislokatsiyaga kiradi. 
Sirt (yuza) nuqsonlar. 
O`lchamlari faqat bir yo`nalishda kichik bo`lgan nuqsonlarga aytiladi. Bunday 
nuqsonlarning kristall donachalari orasidagi chegaralar, bloklar orasidagi chegara yoki fazalar 
orasidagi chegara yuzalari ham yuza (sirt) nuqsonga ko`radi. 
Dislokatsiya deb deformatsiya natijasida chegaradagi yacheykani atomlarining o`z 
o`rnidan ko`chmasligiga aytiladi. Demak, dislokatsiyaning eng muhim parametri siljish 
vektoridir. Siljish vektori odatda Byurgers vektori ham deb ataladi. Dislokatsiya surila oladigan 
yoki tutilib qoladigan bo`lishi mumkin, boshqacha qilib aytganda, mukammal yoki nomukammal 
bo`lishi mumkin. Nomukammal diklokatsiya deformatsiyalangan paytda to`siqlik qilishi 
mumkin. Shuning uchun ham deormasiyaga qarshiligi ortadi. 
Dislokatsiyaning o`zi chiziqli yoki burama bo`lishi mumkin. Chiziqli dislokatsiya deb, 
siljish vektoriga perpendikulyar bo`lgan dislokatsiyaga aytiladi. Burama dislokatsiyada 
atomlarning siljish yo`nalishi siljish vektoriga parallel bo`ladi. 
Shuni ham, aytish kerakki, dislokatsiya surilish yo`li bilan yoki diffuziya yo`li bilan 
ko`chishi mumkin.