Mavzu: Avstro-Vengriya birinchi jahon urushi yillarida. Reja: Kirish Asosiy qism i-bob avstriya-Vengriya birinchi jahon urushi arafasida va urushga kirishi

2.2 Avstriya-Vengriya uchun urush natijalari
Birinchi Jaxon Urushi (1914-1918) Avstriya-Vengriya imperiyasi uchun katta falokatga olib keldi. Imperiya urush boshida Germaniya va Italiya bilan birgalikda Ittifoq davlatlarini tuzdi va butun urush davomida katta harbiy va iqtisodiy majburiyatni o'z zimmasiga oldi.
Urushning dastlabki yillarida Avstriya-Vengriya imperiyasi Sharqiy frontda Rossiyaga qarshi kurashgan va dastlab muvaffaqiyat qozongan. Biroq, urushning keyingi yillarida u Rossiyadan tashqari Italiya, Ruminiya va Serbiya kabi boshqa dushman kuchlari bilan kurashishga majbur bo'ldi.Urushning so'nggi yillarida imperiya iqtisodiy qiyinchiliklarga duch keldi va harbiy yo'qotishlarning ko'payishi ijtimoiy norozilikni kuchaytirdi. Shuningdek, imperiyaning turli etnik guruhlari o'rtasidagi ziddiyatlar urush oxirida ajralishga olib keldi.
Urush oxirida Avstriya-Vengriya imperiyasi yutqazdi va I. u ikkinchi Jahon urushidagi g'olib davlatlar tomonidan og'ir urush kompensatsiyalarini to'lashga majbur bo'ldi.imperiyaning qulashi Evropada katta siyosiy va ijtimoiy o'zgarishlarga olib keldi va ko'plab yangi davlatlarning paydo bo'lishiga olib keldi.
Birinchi Jahon urushi Avstriya-Vengriya imperiyasi uchun nafaqat iqtisodiy va siyosiy qiyinchiliklarni keltirib chiqardi, balki ijtimoiy va madaniy o'zgarishlarga ham olib keldi. Urush davomida turli etnik guruhlar o'rtasidagi ziddiyatlar munosib ravishda kuchaydi va imperiya ichidagi millatchi harakatlar kuchaydi.
Urush oxirida imperiyaning tarqalishi bilan ko'plab yangi milliy davlatlar shakllandi. Chexoslovakiya, Yugoslaviya va Polsha kabi davlatlar imperiyaning turli etnik guruhlarini ajratish bilan paydo bo'ldi. Avstriya va Vengriya alohida respublikalar sifatida qayta tiklandi.
Urush natijasida imperiya hududining katta qismi yo'qoldi va yangi chegaralar o'rnatildi. Imperiyaning tarqalishi Evropada katta siyosiy va ijtimoiy o'zgarishlarni keltirib chiqardi va ikkinchi Jahon urushi boshlandi. Ikkinchi Jahon urushigacha davom etadigan beqarorlik davri boshlandi.
Bu jarayon Avstriya-Vengriya imperiyasining tarixiy va madaniy merosining yo'qolishiga ham sabab bo'ldi. Imperiyaning kosmopolit tuzilishi va turli etnik guruhlarning madaniy o'zaro ta'siri urush natijasida parchalanib, Evropaning madaniy xilma-xilligiga doimiy ta'sir ko'rsatdi.
Birinchi Jahon urushi, Avstriya-Vengriya imperiyasining parchalanishidan tashqari, Evropa tarixidagi eng qonli va halokatli urushlardan biri edi. Urushda millionlab odamlar hayotdan ko'z yumdi va ko'p odamlar jarohat oldi. Urush natijasida Evropaning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tuzilishi tubdan o'zgardi.
Urush qurol texnologiyasining jadal rivojlanishi bilan ajralib turardi. Yangi qurollar urushning o'limini oshirdi va jang maydonlarida katta vayronagarchiliklarga sabab bo'ldi. Bundan tashqari, urush natijasida Evropadagi ijtimoiy tuzilishda ham o'zgarishlar yuz berdi. Urush ayollarning ishchi kuchidagi ishtirokining oshishiga va gender rollarining o'zgarishiga olib keldi.
Urushdan keyingi davrda Avstriya-Vengriya imperiyasining parchalanishi Evropada yangi siyosiy tuzilmalarning paydo bo'lishiga olib keldi. Urushning g'olib davlatlari tomonidan o'rnatilgan yangi chegaralar Evropadagi etnik guruhlar o'rtasidagi ziddiyatlarni kuchaytirdi va urushdan keyingi davrda beqarorlik davom etdi.
Birinchi Jahon urushi natijasida Evropada siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tuzilishda inqilobiy o'zgarishlar yuz berdi. Urush Evropaning tarixiy, madaniy va siyosiy tuzilishini tubdan o'zgartirib, ikkinchi Jahon urushiga olib keldi. bu ikkinchi Jahon urushi boshlangunga qadar davom etadigan beqarorlik davrini boshladi.
Avstriya-Vengriya imperiyasi o'z tarixi davomida ko'p marta urushda qatnashgan va dushmanlarini mag'lub etish uchun urush taktikasida turli strategiyalardan foydalangan. Biroq, I. ikkinchi Jahon urushida imperiyaning jangovar taktikasi va strategiyasi urush natijasini belgilovchi omillardan biriga aylandi.
Urush boshida Avstriya-Vengriya imperiyasi Germaniya va Italiya bilan birgalikda Ittifoq davlatlarini tuzdi va Sharqiy frontda Rossiyaga qarshi urushga kirishdi. Biroq, urushning dastlabki yillarida Rossiyaning muvaffaqiyatli hujumlari va Italiyaning urushga kirishi tufayli imperiya qiyin ahvolda edi.
Avstriya-Vengriya imperiyasi urushning keyingi yillarida Germaniya yordamida urushni davom ettirdi va bir qancha muvaffaqiyatli operatsiyalarni amalga oshirdi. Biroq, urushning so'nggi yillarida imperiya iqtisodiy qiyinchiliklarga duch keldi va harbiy yo'qotishlarning ko'payishi ijtimoiy norozilikni kuchaytirdi.
Urush oxirida Avstriya-Vengriya imperiyasi mag'lubiyatga uchradi va imperiya hududi bo'linib ketdi. Urush natijasida imperiyaning qulashiga sabab bo'lgan omillar orasida imperiyaning turli etnik guruhlari o'rtasidagi ziddiyat va iqtisodiy qiyinchiliklar, urush taktikasi va strategiyasi kabi munosib edi.

Birinchi Jahon urushidan keyin Avstriya-Vengriya imperiyasining qulashi Evropa tarixidagi muhim burilish nuqtasi deb hisoblandi va urush taktikasi va strategiyasi urush natijalariga ta'sir qiluvchi omillardan biri sifatida esga olinadi.

XULOSA
Xulosa o`rnida shuni ta`kidlash joizki Avstriyada davom qilgan partiya kurashi ikki yangi partiyaning: pangeomanlar partiyasi va xristian sotsialistlar partiyasining tuzilishiga olib keldi. Pangerman partiyasi Avstriya-Vengriyani Germaniya bilan birlashtirishga harakat qildi. Bu partiya tarafdorlari, Avstriya slavyan xalqlarining o’sib borayotgan milliy ozodlik harakatining o’z kuchi bilan bartaraf qilolmaydi, deb hisoblardilar. Pangermanchilar programmasi slavyanlarga qarshi kurashish, «irqlar sofligi» ideyasini tashviqot qilish, kayzer Germaniyasiga bo’ysunishni asos qilib olgan edi.
Ko’proq avstriyalik katoliklardan iborat bo’lgan xristian-sotsial partiyaga o’taketgan reakcioner Lyueger boshchilik qilardi. Bu partiyaning arboblari buyuk german tashviqotsini sinfiy tinchlikni targ’ib qilish, hamma ijtimoiy janjallarni «inoqlik va muhabbat ruhida»  hal qilishga da’vat kilish va antisemitizmni tashviqot qilish bilan birga qo’shib olib borardilar.
Pangermanchilarning ta’siri kuchaiib ketganiga qaramay, Taaffe ba’zi bir masalalarda chexlarning talabiga yon berishga majbur bo’lgan edi. 1880 yili Chexiyada sud va ma’muriyat ishchilari u_Chu_N ikki til joriy qilingan edi. Rasmiy yozishmalar nemis tilida olib boriladi. Lekin hamma ma’muriy organlar qaysi tilda suroq tushgan bo’lsa, aholiga shu tilda javob 6erishga majbur edilar. 1882 yildan boshlab Praga universitetida nemis va chex tillarida dars beriladigan bo’ldi. Nihoyat yana shu 1882 yilda chex seymiga va delegaciyalarga chexlardan olinadigan vakillarning soni ko’paytirildi. Bu yon berishlar chex burjuaziyasini ma’lum darajada qanoatlantirgan edi.
Lekin bundan keyingi o’n yillikda Chexiyada milliy kurash yanada keskin kuch bilan boshlanib ketdi.
Taaffe hukumatining ayrim masalalardagi arzimagan yon berishlari Chexiya mehnatkashlarini aslo kanoatlantirmadi. Chexiya mexnatkashlari avtonomiya berilishini chex va nemis tillarining teng huquqli bo’lishini talab qildilar. 1890 yil yanvarida Avstriya hukumati eski chexlar bilan kelishib turib, Vena kompromissi degan ahdnoma tuzganida mil­liy ziddiyatlar yanada avjiga chiqdi. Bu bitimga muvofiq Chexiya nemis va chex okruglariga bo’linishi, milliy maktablar ochilishi, sud va ma’muriy organlar milliy alomatlarga qarab bir-biridan ajratilishi ko’zda tutilgan edi. Milliy ziddiyatlarni birmuncha yumshatish maqsadida shu masalalarda yon berishga qaror qilingan edi. Lekin bu bitimda qadimgi chex territoriyasining nemis okruglari deb e’lon qilinishi chex aholisining g’azab o’tini qo’zg’adi; bu bitim nemis millatchilarining ham g’azabini qo’zg’adi, ular hatto chexlar ko’pchilikni tashkil qilgan okruglarda ham chex tilini tan olgilari kelmas edi. Chexlar xarakatiga yosh chexlar rahbarlik qildi. Chexiyada
milliy kurash kuchayib boraverdi. Hukumat ta’qib choralarini kuchaytirdi: Praga va uning atroflari harbiy holatda deb e’lon qilindi. Natijada Vena kompromissi barbod bo’ldi. 70 - 80- yillarda kapitalizmning rivojlanishi ishchilar sinfining yanada o’sishiga, sinfiy kurashning keskinlashuviga va ishchilar harakatining yuksalishiga olib keldi.
1869 yil 13 dekabrda Venada ishchilar ommaviy namoyish uyushtirib, reyxstrat binosi tomon yo’l oldilar. Ular soyuzlar va majlislar erkinligini, muntazam armiyani tarqatib yuborib, uning o’rniga hammaning qurollanishini talab qildilar. Bu namoyishning alohida ahamiyati shundan iborat ediki, u birinchi daf’a turli millat ishchilarini birlashtirdi, Pra­ga, Budapesht va boshca shaharlarda bu namoyishning ta’siri juda katta bo’ldi.
Avstriya ishchilar harakatiga marksizm ideyalari tobora ko’proq kirib borishi bilan bir qatorda, Lassal ideyalari xam keng tarqaldi. Lassalchi Gartun: «Davlat ishchilarga madadkorlik qiluvchi kuchdir» degan shiorni maydonga tashladi. U umumiy saylov huquqiga ega bo’lishni harakatning asl masadi deb qaradi. Lassalchilarning rahbarlaridan biri Obervinder 10 ming nusha tarqatilgan, burjua millatchiligi va Avstriya shovinizmi ideyalarini himoya qilgan programmaning avtori edi.
Shunga qaramay Avstriya ishchilari vakillarining eyzenax s'ezdida qatnashganligi va 13 dekabrdagi ommaviy namoiish Avstriya ishchilarining korxona egalari va hukmdorlar ta’qibi ostida qolishiga sabab bo’ldi. 1870 yilda Avstriya ishchi­lar harakatining rahbarlari davlatga xiyonat qilishda ayblanib, sud javobgarligiga tortildilar. Ularning hammasi ancha-ancha yildan qamoqqa hukm qilindi.
1884 yilda Taaffe Bismarkdan o’rnak olib, ishchilar harakatiga qarshi kurash maqsadida «favqulodda qonun» chiqardi, bu qonunga muvofiq ishchilarni ta’kib qilish va politsiya terro­ri kuchaytirildi. 80- yillarning oxiriga borib ishchi soyuzlari tarqatib yuborildi, ishchi gazetalari bekitildi, majlislar qat’iy man qilindi. Lekin ta’qiblar ishchilarning kurashga bo’lgan irodasini sindirolmadi. Ishchi tashkilotlari qayta paydo bo’ldi, kurashga bo’lgan iroda tobora kuchayaverdi.
Vengriyada ham ishchilar harakati o’sib bordi. 60- yillarda ishchilar harakatining mashhur arbobi Mixay Tanchich rahbarligi ostida Umumiy ishchilar soyuzi paydo bo’ldi. Bu soyuz sotsial talablardan tashqari, milliy mustakillik uchun kurash vazifalarini ham o’rtaga qo’ydi. Keyinchalik bu tashkilot tobora lassalchilar tashkilotiga aylanib ketdi. 70- yillarning o’rtalariga borib Umumiy ishchilar soyuzi yo’q bo’lib ketdi.
yana o’sha 1893 yili 9 iyulda Venada umumiy, teng, to’ppa-to’g’ri saylov huquqini talab qilgan 50 ming kishilik juda katta namoyish bo’ldi. Ishchilar ratushani egallab oldilar, u harakatning markazi bo’lib qoldi. Shu namoyish munosabati bilan engel’s bunday degai edi: «Aziz o’rtoqlar, men Vena ko’chalarini kezib, siz qahramonlik bilan o’z qo’lingizga olgan ajoyib ratusha binosini ko’rsatishlarini... iltimos qildim. Siz shu binoni qo’lga olgan kuningizdan boshlab endi hamma sizning qadringshzga etadigan bo’lib qoldi. Bu kun butun bir davr yaratdi».
Taaffe hukumati saylov reformasi loyihasini muhokamaga qo’yishga majbur bo’ldi, bu loyiha 1896 yilda qonunga aylandi.