Mavzu: boshlang’ich sinflaeda so’z tarkibi mavzusini o’rgatish metodikasi ilmiy rahbar : Eshonkulova Surayyo Isomiddinovna chirchiq-2023

Birinchi guruh mashqlarga har xil so’z yasovchi qo’shimcha qo’shish bilan hosil bo’lgan bir xil o’zakli so’zlarning ma’no jihatdan farqini qiyoslashga oid vazifalar kiradi. Masalan, gul so’zidan -chi, -zor so’z yasovchi qo’shimchalari bilan yangi so’z yasang. Hosil bo’lgan so’zlarni ma’nosi va tarkibiga ko’ra qiyoslang. Ularda nima o’xshash? So’zning qaysi qismi ularni ma’nosiga ko’ra farqlayapti? Yangi so’zlarni qatnashtirib gap tuzing.
Ikkinchi guruh mashqlarga bir so’z yasovchi qo’shimchani har xil so’zlarga qo’shishdan hosil bo’lgan so’zlarda so’z yasovchi qo’shimchaning ma’nosini qiyoslashga oid vazifalar kiradi. Bunday mashqlarning maqsadi so’z yasovchi qo’shimchaningma’nosi haqidagi bilimni elementar tarzda umumlashtirish hisoblanadi. Masalan, ishchi, suvchi, gulchiso’zlarini taqqoslash, ma’nosiga ko’ra o’xshash tomonini belgilash (biror ishni, vazifani bajaradigan kishini – shaxsni bildiradi), so’zning qaysi qismi bajaruvchi shaxs ma’nosini bildirayotganligini aniqlash (so’z yasovchi qo’shimcha-chi).
Uchinchi guruh mashqlarga matnni leksik-grammatik va leksik-stilistik tahlil qilishga oid vazifalar kiradi. Masalan, matndan o’zakdosh so’zlarni topish, ularning ma’nosidagi farqni aytish, bu farq so’zning qaysi qismi yordamida berilayotganini aniqlash; berilgan so’zlardan namunadagidek gap tuzish (masalan, Soatsoz soatni tuzatdi. Traktorchi yerni traktor bilan haydaydi); o’zakdosh so’zlarni aniqlash va tarkibiga ko’ra tahlil qilish va h.k.Shakl yasovchi qo’shimchalarni o’rganish xususiyatlari. Har bir morfemaning lingvistik mohiyatida o’ziga xoslik bo’lib, uni o’rganish metodikasi ham o’ziga xos xususiyatlarga ega. Shakl yasovchi qo’shimchada grammatik vazifa yetakchi hisoblanadi, bu bilan u so’z yasovchi qo’shimchadan farqlanadi. Shakl yasovchi qo’shimcha so’zning grammatik ma’nosini ifodalovchi vosita hisoblanadi. O’quvchilar so’zning grammatik ma’nosini bilmay turib shakl yasovchi qo’shimchaning vazifasini hamanglab yetmaydilar.
Bundan tashqari, shakl yasovchi qo’shimcha bir necha ma’no ifodalaydi (masalan, kitobni o’qidim so’z birikmasidagi –mI shaxs birlik ma’nosini bildiradi). Shakl yasovchi qo’shimchani o’rgatishda uning mana shu xususiyatlari hisobga olinadi, boshlang’ich sinf o’quvchilari uning ikki belgisi bilan (so’z shaklini o’zgartirishi va gapda so’zlarni bir-biriga bog’lashi bilan) amaliy tanishtiriladi. O’quvchilar otlarda birlik va ko’plik, bo’lishli va bo’lishsiz fe’llar, otlarning egalik va kelishik qo’shimchalari bilan o’zgarishi, kishilik olmoshlarining kelishiklar bilan turlanishi, fe’llarda shaxs-son, zamonni o’rganishlari bilan bog’liq holda ularning shakl yasovchi qo’shimcha haqidagi bilimlari asta-sekin chuqurlashtirila boriladi.
O’quvchilarda gapda so’zlar shakl yasovchi qo’shimcha yordamida bog’lanishi haqidagi dastlabki tasavvur mashqlarni bajarish jarayonida hosil qilinadi. Masalan, gapning mazmuniga mos ravishda ajratib berilgan so’zning shaklini so’roqlardan foydalanib o’zgartirish va u so’z gapdagi qaysi so’z bilan bog’langanini aniqlash so’raladi: O’quvchi (nimani?) kitob... sevadi. U (nimadan?) kitob... yaxshi foydalanadi? O’quvchilar o’qituvchi rahbarligida “So’zning shaklini nima uchun o’zgartirishga to’g’ri keldi? So’z shaklini o’zgartirish bilan nimaga erishildi?” savollariga javob beradilar.O’quvchilar shakl yasovchi qo’shimchalarning sintaktik vazifasini gapda so’zlarning bog’lanishi va so’z birikmasini o’zlashtirish jarayonida o’zlashtiradilar. O’quvchilarning so’zlarning bog’lanishi haqidagi bilimi elementar xarakterda bo’lsa ham, ularning so’z birikmasidagi so’zlar ma’no va grammatik jihatdan shakl yasovchi qo’shimchalar yordamida bog’lanishini tushunishiga erishiladi. O’quvchilar ot va kishilik olmoshlarining kelishik qo’shimchalari bilan turlanishini o’rganganlaridan so’ng gapda ma’no va grammatik jihatdan o’zaro bog’langan so’zlarni ajrata olish va nimalar yordamida bog’langanini tushuntirish ko’nikmalariga ega bo’lishlari mumkin, so’ngra shakl yasovchi qo’shimchalarning sintaktik vazifasini o’zlashtira boshlaydilar.
O’quvchilar har bir morfemaning vazifasini boshqa morfemalar bilan qiyoslab ko’rsatish talab qilingan vazifani bajarish jarayonida shakl yasovchi qo’shimchaning o’ziga xos xususiyatini yaxshi o’zlashtiradilar. Masalan, o’zakdosh so’zlar tanlash vazifasini bajarish davomida so’z yasash uchun qanday morfemalardan foydalanilgani, so’z yasovchi qo’shimcha tufayli so’zning ma’nosi qanday o’zgargani aniqlanadi. Shundan so’ng o’quvchilarga “Otni shunday o’zgartiringki, u birlikni emas, ko’plikni bildirsin” topshirig’i beriladi. Bolalar bu vazifani bajarib, otga shakl yasovchi ko’plik qo’shimchasi qo’shilganda, so’zning leksik ma’nosi o’zgarmaganini, faqat shakli o’zgarganini, ko’plik bildirganiniaytadilar. So’z yasovchi qo’shimcha bilan shakl yasovchi qo’shimchalarni taqqoslash orqali o’quvchilar shakl yasovchi qo’shimchaning so’z shaklini o’zgartirishdagi o’rnini yaqqol ko’radilar.
TO’RTINCHI BOSQICH – so’z turkumlarini o’rganish bilan bog’liq holda so’zning tarkibi ustida ishlash (III-sinf). So’zning morfemik tarkibini o’rganish tizimida bu bosqichning maqsadi so’z yasovchi qo’shimchaning so’z yasashdagi ahamiyati va shakl yasovchi qo’shimchaning so’z shaklini o’zgartirishdagi ahamiyati haqidagi bilimni chuqurlashtirish; o’quvchilarni ot, sifat, fe’llarning yasalish xususiyatlarini tushunishga tayyorlash hisoblanadi.So’z turkumlarini o’rganish jarayonida o’qituvchi o’quvchilarga so’z yasalishi asoslarini, so’z yasovchi qo’shimcha yordamida bir so’z turkumidan boshqasini yoki shu so’z turkumining o’zini yasash mumkinligini tushuntiradi. Masalan, ot ko’proq boshqa bir otdan (ishchi, baliqchi; sinfdosh, sirdosh; bog’bon, oshpaz, kitobxon, zargar), shuningdek, fe’ldan (elak, kurak, yutuq, o’roq, yotoq, terim, bilim); sifat ko’proq otdan (suvli, suvsiz; yozgi, qishki, ishchan, ishli, ishsiz), shuningdek, fe’ldan (maqtanchoq, o’tkir, sezgir); fe’llar otdan (ishla, gulla, gapir), sifatdan (oqla, yaxshila, oqar, qoray) yasaladi.
O’quvchilarni so’z yasalish xususiyatlarini tushunishga tayyorlash uchun o’qituvchi ularga muayyan bir yangi so’z qaysi so’zdan va qaysi morfema yordamida yasalganini aniqlashga qaratilgan topshiriqberadi. Masalan, o’qituvchi chegara otini aytadi va chegaraniqo’riqlaydigan kishini bildiradigan o’zakdosh ot tanlashni topshiradi (chegarachi). Vazifani boshqacharoq berish ham mumkin: o’qituvchi so’zni va so’z yasovchi morfemani beradi. O’quvchining vazifasi yangi so’zni to’g’ri yasash va leksik ma’nosini tushuntirish hisoblanadi. Masalan, baliq so’zidan –chi qo’shimchasi yordamida yangi so’z yasash (baliqchi), uning leksik ma’nosini tushuntirish, qaysi so’z turkumi ekanini aytish topshiriladi. Ikkala topshiriqda ham o’quvchilar so’zni morfemik tahlil qiladilar. Bunda o’qituvchi o’quvchilar e’tiborini hosil bo’lgan so’z qaysi morfema yordamida, qaysi so’z turkumidan yasalganiga, qanday ma’no anglatishi va qaysi so’z turkumi ekaniga qaratadi. Bunday mashqlarda tilda mavjud bo’lgan so’zlarning leksik ma’nosi bilan morfemik tarkibining o’zaro bog’liqigiga va biror so’z turkumiga xarakterli bo’lgan so’z yasalishi usuliga asoslaniladi.Ta`limning samaradorligini ko`p jihatdan tafakkurning rivojlanganlik darajasiga bog`liq. “Tafakkur – deb qayd qiladi psixolog M.T. Davletshin, - kishi aqliy faoliyatining yuksak formasi bo`lib, real borliqning bilvosita va umumlashgan intiqosi, borliqdagi buyumlar hamda hodisalar o`rtasidagi aloqa – munosabatlar va ularning umumiy xossalarining aks etish jarayonidir”. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilar tafakkuri maktabga kelganga qadar ancha shakllangan bo`lib, u maktabda o`qish jarayonida takomillashib boradi. Boshlang`ich ta`lim davrida bolalarning idroki va xotirasi ustida ishlash tafakkurining rivojlanishi uchun muhim shart-sharoit yaratadi. Bu davrda bolalardagi idrok va xotira sifat jihatdan qayta o`zgarishga uchraydi, ya`ni ixtiyoriy va boshqariladigan jarayonga aylanadi. O`qishning dastlabki paytlarida bolalar konkret tafakkur qilishadi. Ta`lim ta`siri bilan asta–sekin ularda tahlil qilinayotgan yoki o`rganilayotgan ma`lumotlarning mohiyatini anglash muhim xususiyat va belgilarning tafakkurda aks etishi bilan boshlandi. Ma`lumki, psixologlar tafakkurining ikki darajada namoyon bo`lishini qayd qiladilar: 1) reproduktiv (tasavvur etish) tafakkur; 2) ijodiy tafakkur. Reproduktiv taffakur o`quvchining tayyor bilimlar olishi va ularni tushunib olib, og`zaki yoki yozma ravishda eslab qolishi bilan xarakterlanadi. Ijodiy tafakkur jarayonida o`quvchi bilimlarni tayyor holda qabul qilmaydi, balki uni mustaqil ravishda, aqliy faoliyat usullarini ishga solgan holda egallaydi. Bir soatlik dars mashg`ulotida o`qituvchi o`rni kelganda reproduktiv tafakkurga, o`rni kelganda esa ijodiy tafakkurga tayanib ish ko`radi.
Ta`limning samaradorligi o`quvchilardan hukm va xulosalar chiqara olish qobiliyatini ham talab qiladi. Ona tili mashg`ulotlarida hukm va xulosalar chiqarish; unli va undosh tovushlarni, so`z va qo`shimchalarni, gap qurilishlarini o`zaro qiyoslash; ularning o`xshash- farqli tomonlarini aniqlash; uyadosh so`z va qo`shimchalar ro`yxatini tuzish; ularni muayyan belgilariga qarab guruhlash singarilar asosida amalga oshiriladi. Shuning uchun boshlang’ich sinf oquvchilarini bu aqliy faoliyat usullarini bajarishga o`rgatish muhim ahamiyat kasb etadi.Aqliy faoliyat usullariga o`rgatish, avvalo, o`quvchini ta`lim jarayonining sub`ekti (faol ishlovchisi) ga aylantirishni taqozo etadi. O`quvchi ta`lim jarayonining faol ishlovchisiga aylansagina, u til hodisalarini kuzatib, taqqoslab, ular o`rtasidagi o`xshash va farqli tomonlarni aniqlaydi, muayyan belgilariga qarab guruhlarga ajratadi. Har bir guruhni qanday qilib mustaqil davom ettirish mumkinligini anglab yetadi, shaxsiy kuzatishlarga asoslanib hukm va xulosalar chiqara oladi. O`quvchining ta`lim jarayonining sub`ektiga aylanishi, o`qituvchini bu jarayondan chetda qoldirilmaydi, aksincha, uning ta`sirini kuchaytiradi. Bu murakkab jarayonda o`qituvchi nafaqat nazoratchi, balki tashkilotchiga, bevosita o`quvchi faoliyatining boshqaruvchisiga aylanadi.Kuzatish, taqqoslash, guruhlash, umumlashtirish o`zaro chambarchas bog`langan shunday aqliy faoliyat usullariki, ta`lim jarayoni ularning barchasini zaruriyatga aylantiradi. Ayni vaqtda bu faoliyat usullarining birortasi e`tibordan chetda qolsa, ikkinchisi ko`zlagan natijani bermaydi. Til hodisalarini taqqoslash uchun ularni diqqat bilan kuzata olmoq, guruhlash uchun qiyoslay olmoq, xulosa va hukmlar chiqarmoq uchun kuzatilgan, qiyoslangan va guruhlanganlarni umumlashtira olmoq talab etiladi. Masalan, “Shaxsning xususiyatini ifodalovchi so`zlar” mavzusini o`rganishda insonning xususiyati, uning belgilarini ifodalovchi so`zlar aralash holda berilgan mashqdan faqat insonning xususiyatini bildiruvchi (chiroyli, xushmuomala, serjahl, bosiq, samimiy, o`jar v.h) so`zlarni bir uyaga guruhlash topshiriladi. Ayniqsa, namuna sifatida bir uyaga mansub 3-3 ta so`zni berib, bu so`zlar ro`yxatini mustaqil davom ettirish, bolalarda aqliy faoliyat usullarini rivojlantirishning muhim omillaridan biridir. Ta`lim jarayonida o`quvchilarning bilimga qiziqishlari ham muhim ahamiyatga ega. Psixologik adabiyotlardan qiziqishning ikki turi bizga ma`lum.
O’quvchilarni so’z yasalish xususiyatlarini tushunishga tayyorlash uchun o’qituvchi ularga muayyan bir yangi so’z qaysi so’zdan va qaysi morfema yordamida yasalganini aniqlashga qaratilgan topshiriqberadi. Masalan, o’qituvchi chegara otini aytadi va chegaraniqo’riqlaydigan kishini bildiradigan o’zakdosh ot tanlashni topshiradi (chegarachi). Vazifani boshqacharoq berish ham mumkin: o’qituvchi so’zni va so’z yasovchi morfemani beradi. O’quvchining vazifasi yangi so’zni to’g’ri yasash va leksik ma’nosini tushuntirish hisoblanadi. Masalan, baliq so’zidan –chi qo’shimchasi yordamida yangi so’z yasash (baliqchi), uning leksik ma’nosini tushuntirish, qaysi so’z turkumi ekanini aytish topshiriladi. Ikkala topshiriqda ham o’quvchilar so’zni morfemik tahlil qiladilar. Bunda o’qituvchi o’quvchilar e’tiborini hosil bo’lgan so’z qaysi morfema yordamida, qaysi so’z turkumidan yasalganiga, qanday ma’no anglatishi va qaysi so’z turkumi ekaniga qaratadi. Bunday mashqlarda tilda mavjud bo’lgan so’zlarning leksik ma’nosi bilan morfemik tarkibining o’zaro bog’liqigiga va biror so’z turkumiga xarakterli bo’lgan so’z yasalishi usuliga asoslaniladi. Qiziqishning birinchi ko`rinishi muayyan paytda, muayyan faoliyat jarayonida qo`zg`aladigan qiziqish bo`lsa, ikkinchisi, maqsad qiziqishi bo`lib, tashqi ta`sir natijasida o`quvchi oldiga muayyan maqsadini qo`yib, uni shunga qiziqtirishdir. Har bir o`qituvchi o`z faniga nisbatan barqaror, bilvosita qiziqishni tarkib toptirishga erishishlari lozim. “Ona tili” faniga qiziqtirish dars mashg`ulotlarini qiziqarli tashkil etish, тopshiriqlarning rang-barangligiga erishish, ko`rgazmali, audiovizual va texnik vositalardan unumli foydalanish, dars mashg`ulotlarining amaliy yo`nalishini kuchaytirish, o`quvchini ta`lim jarayonining sub`ektiga aylantirish singari omillar bilan chambarchas bog`lan.
Kichik maktab yoshidagi bolalarda fanga qiziqish o`qituvchini sevishdan boshlanadi. Kichik maktab yoshida bolalar uchun eng katta obro’ bu o`qituvchi. Bola ona tili fanidan dars beradigan o`qituvchini sevsa, uning o`qitadigan fanini ham yoqtiradi. O`qituvchidan bezgan o`quvchi uning fanidan ham bezadi. Kichik yoshli maktabxon har qanday bilimni o`qituvchisi orqali idrok etadi. O`quvchilar o`qituvchining oliy himmat, kuyunchak, mehribon ekanligini, ularning har birini tushunish mahoratini hamda o`sib ulg`ayib, kamol topib borayotganligidan xursand bo`lish qobiliyatlarini, o`ta bilimli o`qituvchi ekanligini sezishlari kerak. Ana shundagina, o`quvchilarning sizga degan mehri tobora oshib boraveradi. Siz ularning eng yaqin mehribon kishisiga aylanasiz. Ona tili ta`limining samaradorligi ko`p jihatdan bolalarning real o`quv imkoniyatlarini hisobga olish bilan chambarchas bog`langan. Bolalarning real o`quv imkoniyatini aniqlash, ularning o`zlashtirish darajasi, o`quv topshiriqlarini bajara olish qobiliyati, o`quv qiyinchiliklarini bartaraf eta olish imkoniyati kabilarini hisobga olish bilan uzviy bog`liqdir. Chunki, bolaning nimaga qodir ekanligini bilmay turib, uni o`qitib bo`lmaydi. Ona tili o`qituvchisi boshlang`ich sinf o`qituvchisi bilan hamkorlikda har bir bolaning real o`quv imkoniyatini aniqlash, shundan kelib chiqib, o`quv topshiriqlarining murakkablik darajasini belgilashi lozim. Shunday qilib, boshlang’ich sinf o`quvchilarining yosh xususiyatlarini hisobga olish va undan kelib chiqqan holda ona tilini o`rganish imkoniyatlarini aniqlash quyidagi natijalarga erishishga ko`maklashadi:
1.Ona tili ta`limi mazmunini o`quvchilarning real o`quv imkoniyatlariga muvofiqlashtirish. “Ona tili” darsligida beriladigan o`quv topshiriqlari, tushuncha va qoidalar sharhi yoki o`qituvchi tomonidan tanlanadigan qo`shimcha o`quv materiallari bolalarning yosh xususiyatiga qancha muvofiq kelsa, samaradorlik shuncha yuqori bo`ladi.
2.Boshlang’ich sinf o`quvchilarining yosh xususiyati va ona tilini o`rganish imkoniyatlarini aniqlash dars mashg`ulotini to`g`ri tashkil etish, pedagogik texnologiyalardan maqsadga muvofiq ravishda foydalanish imkoniyatini yaratadi. O`qituvchi bolalarning yoshini hisobga olsa, darsni to`g`ri tashkil etadi, o`qitishning maqsadga muvofiq metodini tanlaydi, muammoli vaziyatlar yaratadi va h.
3.Boshlang’ich sinf o`quvchilarining yosh xususiyatini aniqlamay turib, “O`quvchi + o`quv topshirig`i + o`qituvchi” o`rtasidagi munosabatlarni to`g`ri belgilash mumkin emas. O`qituvchi o`quv topshiriqlari orqali o`quvchi bilan aloqa bog`laydi. Bolalarning yoshini bilish o`qituvchi va o’quvchi orasidagi hamkorlikni to`g`ri yo`lga qo`yishga keng imkoniyat yaratadi.
4.Boshlang’ich sinf o`quvchilarining real o`quv imkoniyatini aniqlash, bolalarning o`zlashtirish darajasiga qarab topshiriqlarni tabaqalashtirishga shart-sharoit yaratadi. Topshiriqlar o`quvchilarning bilim sa’viyasiga mos bo`lsagina u samarali bo`ladi.
So’zning tub (lug’aviy) ma’nosini bildirib, ma’noli bo’laklarga bo’linmaydigan qism o’zak deyiladi: gulzor, bog’bon, chizg’ich, paxtakor. Ayrim darsliklarda bunday qism asos deb atalgan va unga quyidagicha ta’rif berilgan: So’zning asosiy ma’nosini ifodalab, mustaqil qo’llana oladigan qismi asos deyiladi
Bir o’zakdan hosil bo’lgan so’zlar bir xil o’zakli (o’zakdosh) so’zlar deyiladi: bilim, bilimdon, bilag’on, biluvchi. Bunday so’zlar o’zaro sinonim ham bo’lishi mumkin: serhosil – hosildor, beg’ubor – g’uborsiz, tilchi – tilshunos
O’zakka qo’shilib, turli ma’nolarni ifodalaydigan qism qo’shimcha deyiladi: ishchi, bahola, olmazor, ishla, yozgi.
Qo’shimchalar so’z tarkibida qatnashmasligi ham mumkin, ular ayrim qo’llanmaydi, doim o’zakka qo’shilib keladi.
O’zak va qo’shimchalar so’zning ma’noli qismlari (morfemalar)dir.
Qo’shimchalar vazifasi va so’zga qo’shilib anglatadigan ma’nosiga ko’ra uch turli bo’ladi (Ayrim darsliklarda qo’shimchalar ikki turga bo’linadi: so’z yasovchi va shakl yasovchi qo’shimchalar
1. So’z yasovchiqo’shimchalar o’zakka qo’shilib, yangi ma’noli so’z hosil qiladigan qo’shimchalardir: o’t - o’tloq, arra - arrala, kuch - kuchli, hosil -serhosil. So’z yasovchi qo’shimchalar unumli(-li, -la, -chi, ser-, -dosh, -kor) va unumsiz (-vul, -ag’on, -chil, -in, -a) bo’lishimumkin.
2. So’z o’zgartiruvchi qo’shimchalar (ayrim darsliklarda “aloqa- munosabat shakli qo’shimchalari” deyiladi (19; 18)gapda so’zlarni bir-biriga bog’laydigan qo’shimchalardir. Bular 3 turli bo’ladi: 1) kelishik qo’shimchalari: kitobni, uyga, daftarning. 2) egalik qo’shimchalari: maktabimiz, ukam, bog’i.
3) shaxs-son qo’shim­chalari: yedik, bordim, kelding, yurasan.
3.Shakl yasovchi qo’shimchalar (ayrim darsliklarda «lug’aviy shakl qo’shimchalari” deyiladi.O’zakka qo’shilib, ma’noni bir oz o’zgartiradigan, qo’shimcha ma’no orttiradigan, lekin yangi so’z yasamaydigan qo’shimchalardir. Bular so’zlarni bir-biriga bog’lash vazifasini bajarmaydi, balki ko’plik (kitoblar), kichraytirish (uycha), erkalash (qizaloq), chegaralash (uygacha), kamlik (oqarinqiramoq), kuchaytirish (tepkilamoq, chayqa), gumon (kimdir), daraja (kattaroq) kabi ma’nolarni ifodalaydi. O’zbek tilida qo’shimchalarning o’zakka qo’shilish tartibi, odatda, quyidagicha: Asos + so’z yasovchi qo’shimchalar + lug’aviy shakl yasovchi qo’shimchalar +so’z o’zgartuvchi(sintaktik shakl yasovchi) qo’shimchalar: kitob+xon+lar+ning.