Mavzu: Deviatsiyalarni namoyon bo’lish darajalari Reja

Deviant xulq-atvor sotsiologiyasining mohiyati
Ma’lumki, sotsiologiyaning fan bo‘lib shakllanishida ijtimoiy patologiya 
omiliga e’tibor qaratilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada 
E.Dyurkgeymning to‘rtta asari chop etilgan bo‘lib, shulardan biri «O‘z joniga qasd 
qilish» (1897) kitobi deviantlik muammosiga bag‘ishlangan edi.Asotsiologiyasida 
muhim o‘rin tutuvchi ta’limotlardan biri E.Saterlendning differensial aloqalar 
ta’limotidir. Bunga ko‘ra, har qanday xulq-atvor, shu jumladan, deviant xulq-atvor 
ham o‘rganiladi, ya’ni mavjud jamiyat a’zolari tomonidan mazkur xulq-atvor 
boshqalarga o‘rgatiladi. 
Deviant xulq-atvor muammolarini tahlil qilishda R.Merton ishlab chikkan 
ta’limot sotsiologiyada yetakchi o‘rin tutadi. Edyurkgeymning anomiya g‘oyasini 
rivojlantirib, Merton deviant xulq-atvorga quyidagicha ta’rif beradi: «Deviant 
xulq-atvor jamiyatda e’lon qilingan qadriyatlar va rasmiy xulq-atvor standartlari 

---

bilan aholi xulq-atvor motivlari hamda mavjud imkoniyatlarining bir-biriga mos 
kelmay qolishi natijasidir». 
Shaxslarda yuz beruvchi deviant holatlarning paydo bo‘lishi, shakllanishi 
va rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan uchta omilni ko‘rsatish mumkin. 
Bular shaxs xususiyatlari, muammoli holat va ijtimoiy nazorat institutlari. Aynan 
mana shu omillar shaxsning qanday faoliyat yuritishini belgilab beradi. 
Shaxs xususiyatlarining shakllanishida asosan 3 ta omil muhim ahamiyat 
kasb etadi, bular: 1) irsiy omillar; 2) psixo-fiziologik omillar; 3) shaxsning bilim 
darajasi. 
Shaxs xususiyatlarining shakllanishida asosan 3 ta omil muhim ahamiyat 
kasb etadi, bular: 1) irsiy omillar; 2) psixo-fiziologik omillar; 3) shaxsning bilim 
darajasi. 
Shuningdek, ijtimoiy og‘ishlarning yuz berishiga shaxsning qat’iyatli yoki 
qatiyatsizligi, prinsipialligi yoki prinsipsizligi, qoidalarga bo‘ysunish yoki 
bo‘ysunmaslik odatlari, biron-bir qarorga kela olish imkoniyati, tashqi ta’sirga 
qanchalik berilishi, irodasi va boshqa shu kabi psixofiziologik holatlari, mijozi ham 
katta ta’sir ko‘rsatadi. 
Deviant xulq-atvorni o‘rganishda muammoli vaziyat muhim ahamiyat kasb 
etadi. Muammoli vaziyat shunday holatki, u sub’ektdan yechimini talab qiladi, 
uning yechimi ijtimoiy me’yorlarda ko‘rsatilgan bo‘lsa-da, u yoki bu sabablarga 
ko‘ra, ushbu me’yorlarni qo‘llash qiyinroq bo‘ladi. 
Eng katta muammoli vaziyat ziddiyatli holatlarda, ya’ni turli shaxslar yoki 
guruhlarning manfaatlari bir-birlariga to‘qnash kelganda yuz beradi. Shu o‘rinda 
ta’kidlab o‘tish joizki, o‘z joniga qasd qilishlarning 40%i oilaviy ziddiyatlar 
oqibatida sodir etiladi. 
Ziddiyatli holatlarning yuzaga kelishiga ba’zan shaxs xususiyatlari sabab 
bo‘lsa, ba’zan kichik ijtimoiy guruhlar, oila, mahalla, ishlab chiqarish brigadasi 
a’zolari, sinfdoshlar orasidagi salbiy munosabatlar sabab bo‘ladi. 
Jamiyatda shaxs shakllanishiga ta’sir etuvchi muammoning va uni hal 
qilish imkoniyatlarining murakkabligi darajasiga ko‘ra muammoli holatning to‘rtta 

---

asosiy holati ko‘zga tashlanadi: 1) hech qanaqa muammo yo‘q holat, bunda holat 
hech qanaqa qaror qabul qilishni talab qilmaydi; 2) muammo bor, biroq qiyinroq 
yoki osonroq bo‘lsa-da, uning yechimi ham ijtimoiy me’yorlarda ko‘rsatilgan 
holat; 3) mavjud muammoni sub’ekt ijtimoiy me’yorlar doirasida hal qila 
olmaydigan holat; 4) muammoni hech qanaqasiga hal qilib bo‘lmaydigan holat. 
Ushbu turlicha holatlar keng ko‘lamda biridan ikkinchisiga o‘tib turadi. 
Muammoli holatning mazmuni sub’ektning individual maqsadlari bilan 
jamiyat manfaatlari orasidagi maqsadlar va unga erishishning mumkin bo‘lgan 
vositalari orasidagi; faoliyatning kutilayotgan oqibatlari va uning qo‘shimcha 
natijasi (ijobiy yoki salbiy) orasidagi, shuningdek ijtimoiy me’yor talablari va 
shaxs xususiyatlari orasidagi ziddiyatlarning (ko‘pincha o‘ylab chiqarilgan) paydo 
bo‘lishidan iboratdir. 
Jamiyat a’zolari shaxsiy nuqnai nazarlarining shakllanishiga, ularning 
deviant xulq-atvorga nisbatan ijtimoiy faol munosabatlarining tarkib topishiga 
tarbiyaviy jarayonlar uchun bevosita 
mutasaddi shaxslar, tashkilotlar 
rahbarlarining o‘rni va roli kattadir. «Ba’zilarga mumkin, boshqalarga mumkin 
emas», «hozir yaxshi, ertaga yomon» va shu kabi munosabat holatlarining 
ikkilamchi fe’l-atvor shaklida, ya’ni parallel standartlar yo‘nalishida amal qilishiga 
izn berish juda xavflidir. Shu boisdan, har qanday holatlarda ham mansabdor 
shaxslar, turli jamoat tashkilotlari va mehnat jamoalarining rahbarlari, pedagog va 
tarbiyachilar, qonunni himoya qiluvchi tashkilotlar vakillarining xulq-atvor 
me’yorlarini buzishi qat’iy qoralanadi.