Mavzu: falsafa uning predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli reja: 1

Dunyoqarashning tuzilishi - dunyoni sezish, dunyoni idrok etish va 
dunyoni tushunish kabi eng muhim elementlardan iborat.
Dunyoni sezish – bu o‘zini qurshagan dunyoni sezgilar yordamida hissiy 
idrok etishdir. Bunda tuyg„ular, kayfiyat dunyoni go„yoki ranglarga bo„yaydi, 
uning obrazini subyektiv, sof individual sezgilar orqali aks ettiradi. Masalan, 
bemor odamga haddan tashqari yorug„ bo„lib tuyulishi mumkin bo„lgan nur, 
sog„lom odam uchun normal bo„ladi; daltonik ranglar gammasini, ko„rish 
qobiliyati normal bo„lgan odamga qaraganda butunlay boshqacha idrok etadi. 
Bundan dunyoni sezishning har xil, xususan optimistik, pessimistik, fojeaviy tiplari 
kelib chiqadi.
Dunyoni idrok etish – bu atrof borliqni ideal obrazlarda tasavvur 
qilishdir. Dunyoni idrok etish to„g„ri yoki noto„g„ri bo„lishi, ya‟ni borliqqa mos 
kelmasligi mumkin. Bu holda borliq noto„g„ri tasavvur qilinadi yoki illyuziyalar, 
suv parilari, alvastilar, kentavrlar haqidagi tasavvurlarga o„xshash fantaziyalar 
paydo bo„ladi.

---

Dunyoni tushunish – insonning va uni qurshagan dunyoning mohiyatini 
aniqlash, shuningdek tabiatda yuz beruvchi voqea va jarayonlarning o‘zaro 
aloqalarini tushunishga qaratilgan aqliy-bilish faoliyatidir.
Dunyoni sezish va qisman (elementar shakllarda) dunyoni idrok etish 
nafaqat insonga, balki hayvonlarga ham xos bo‘lsa, dunyoni tushunish esa faqat 
odamlarga xos xususiyatdir.
Dunyoqarashning tarixiy shakllari. Turli davrlar bilishni yanada 
teranlashtirdi va inson dunyoqarashini kengaytirdi. Shunga mos ravishda oddiy 
(empirik) dunyoqarash ham boyib bordi, uning negizida o„zini o„zi tashkil etish 
qonunlariga muvofiq yanada murakkabroq tuzilmalar asta-sekin shakllandi va bu 
pirovard natijada dunyoqarashning alohida shakllari yoki, tarixiy tiplari 
farqlanishiga olib keldi.
Tarixan dunyoqarashning dastlabki shakllari mif va din, falsafa va fan 
bo„lib, bu hol insoniyat tadrijiy rivojlanishining umumiy mantiqi bilan 
mushtarakdir. Ko„nikmalar, tajriba va oddiy bilimlar to„planishiga qarab, nafaqat 
ularni avloddan avlodga o„tkazish muammosi yuzaga kelgan, balki ibtidoiy 
odamlarning dunyoqarashi ham murakkablashib borgan. Bu dunyoqarash 
rivojlanishining muayyan bosqichida, to„plangan bilimlarning «yuqori bosqichiga» 
yetilgach, boshqa har qanday murakkab tizimda bo„lganidek, dunyoqarashda ham 
o„zini o„zi tashkil etish qonunlari amal qila boshlagan.
Masalan, bu hodisaning mohiyatini yaxshiroq tushunish uchun shaxsiy 
kutubxonada kitoblar yig‘ilishi bilan bog‘liq misolga murojaat etish o‘rinli 
bo‘ladi. Mazkur kutubxonada kitoblar bir nechta bo‘lsa, ularni tizimga solish talab 
etilmaydi, ular qayerda yotgani va ularning o‘zaro munosabati qandayligi ham 
ahamiyat kasb etmaydi. Kutubxona hajmi o‘nlab kitoblar bilan o‘lchangan 
taqdirda esa, ulardan foydalanishga qulaylik yaratish uchun kitoblarni muayyan 
tarzda joylashtirish, tizimga solish talab etiladi. Kitoblar soni qancha ko‘p bo‘lsa, 

---

ular bilan ishlash shuncha oson va qulay bo‘lishi uchun ularni tasniflash, tartibga 
solish, ruknlarga ajratish tizimi shuncha murakkab bo‘ladi. 
Ibtidoiy odamlarning ancha rivojlangan dunyoqarashida o„zini o„zi tashkil 
etish qonunlariga muvofiq ayni shunday tartiblilik dastavval mif hamda dinning ilk 
shakllari ko„rinishida vujudga keldi.