Mavzu: Fermer xo’jaliklarida tabiiy resurslaridan foydalanishni boshqarish samarqand 2020

Moddiy resurslar va ulardan foydalanishni boshqarish holati

Moddiy resurslar tarkibida salmoqli o’rinni asosiy vositalar egallaydi. Shu sababdan ham, Payariq tumani fermer xo’jaliklarida asosiy fondlar qiymatini tahlil qilib o’rgandik.

10

Asosiy vositalarning guruhlari	Asosiy vositalarini qiymatini ular xarid qilingan (tayorlangan, qurilgan) davrlar bo’yicha qayta baholash koeffitsiyentlari
	2002-2008 yil	2009 yil	2011 yil
Ishlab chiqarish va noishlab chiqarish binolar	1,087	1,109	1,002
Inshoatlar	1,087	1,109	1,002
Uzatma qurilmalar	1,142	1,165	1,014
Mashina va asbob-uskunalar:
Quvvat mashinalari va uskunalari	1,105	1,128	1,013
Ishchi mashinalar va asbob- uskunalar	1,105	1,128	1,013
Asboblar va laboratoriya asbob- uskunalari	1,105	1,128	1,013
Hisoblash texnikasi	1,000	1,000	1,000
Boshqa mashina va asbob- uskunalar	1,105	1,128	1,013
Transport vositalari:
Yengil avtomobillar	1,132	1,156	1,008
Boshqa transport vositalari	1,103	1,126	1,012
Asbob uskunalar	1,098	1,120	1,020
Ishlab chiqarish va xo’jalik inventari (mebelsiz)	1,098	1,120	1,020
Boshqa asosiy vositalar	1,083	1,106	1,018

1. jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki 2011 yilda asosiy vositalarning qayta baholash qiymatlari kamaygan. Shuningdek, asosiy vositalar tashkilot yoki

   
   

11

№	Ko’rsatkichlar	Yillar				2018 yilda 2016 yilga nisbatan o’zgarish
		2016	2017	2018	+/-		%
1.	Fermer xo’jaliklari a’zolari	7389	7688	8856	1467		119,9
	Sh.j.: xotin-qizlar	2616	2798	2869	254		109,7
2	Doimiy ishchilar	4581	4843	5579	998		121,8
3	Yollanma ishchilar	2808	2845	3277	469		116,7
4	Rahbar xodimlar	1634	1710	1764	130		108,0

*Manba: Payariq tuman qishloq xo’jaligi bo’limi ma’lumotlari.

1. jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, fermer xo’jaliklari a’zolari soni 8856 kishi bo’lib, 2016 yilga nisbatan 1467 kishi yoki 19,9 foizga ko’paygan. Ishchilar tarkibida doimiy ishchilar soni 998 kishiga ko’payganligi va yollanma ishchilarning 469 kishiga ko’paygani kuzatildi.

   
   

12

2. 
   
   FERMER XO’JALIKLARIDA TABIIY RESURSLARDAN FOYDALANISHNI BOSHQARISH SAMARADORLIGI, MEZONI VA KO’RSATKICHLARI. 3.1. Fermer xo’jaliklarida tabiiy resurslar foydalanishni boshqarish samaradorligi tushunchasi va mezoni.
   

Ma’lumki, hozirgi kunda yurtimizda 51 foizdan ziyod aholi qishloq joylarda yashaydi. Biroq qishloq xo’jaligi mahsulotlarining mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi ulushi 17 foizdan oshmaydi. Agrar soha mahsulotlarini qayta ishlash hajmi esa 10 foizga ham yetmaydi. Holbuki, rivojlangan davlatlarda bu ko’rsatkich 50 foizdan ortiqni tashkil etadi. Shu munosabat bilanqishloq xo’jaligini yanada isloh qilish bo’yicha kompleks dastur ishlab chiqish lozim.

Ayniqsa, oziq-ovqat xavfsizligi muammosini hal etish, genetik modifikasiya qilingan mahsulotlar yetishtirmaslik bo’yicha qat’iy nazorat o’rnatishga alohida e’tibor qaratish talab etiladi. So’nggi yillarda mamlakatimiz bozorlarida import meva-sabzavot mahsulotlari ko’payib borayotgani bizni albatta hushyorlikka chaqirishi kerak. Bunday holatning oldini olish uchun, avvalo, yo’qolib borayotgan qadimgi navlarni tiklash, seleksiya ishlarini oqilona va samarali yo’lga qo’yish, sohaga ilm-fan yutuqlari, innovasion ishlanmalarni keng joriy etishimiz zarur.
Qishloq xo’jaligida yer-suv resurslaridan foydalanishning iqtisodiy samaradorligi xo’jaliklarga berkitilgan yer resurslardan foydalanish samaradorligi sifatida ham, qishloq xo’jaligiga yaroqli yer va uning alohida turlari bo’yicha foydalanishning samaradorligi sifatida ham xarakterlaydigan ko’rsatkichlar tizimi orqali ifodalanishi mumkin. Ko’rsatkichlarning bir qismi turli xil yer-suv resurslari maydonlari hajmining miqdoriy o’zgarishlarini xarakterlaydi va ma’lum darajada ulardan foydalanishning ekstensiv xarakterini aks ettiradi, boshqa qismi yerdan foydalanishning intensiv darajasini xarakterlaydi, ya’ni 1 gektar maydon hisobiga to’g’ri kelgan u yoki bu ishlab chiqarish samarasini aks ettiradi.
Birinchi guruh ko’rsatkichlarga, yer-suv resurslarini qishloq xo’jaligi oborotiga jalb qilish darajasini aks ettiruvchi, yer-suv resurslaridan, qishloq xo’jaligiga yaroqli yerdan va haydaladigan yerdan foydalanish koeffisiyentlari kiradi.
Yer resurslaridan foydalanish koeffisiyenti ( YeRFK) qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlarni xo’jalikka berkitilgan jami yer maydoniga nisbati bilan ifodalanadi.
Q/XYaYe
YeRFK =
JEM
Qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlardan foydalanish koeffisiyenti (Q/XYaYeFK). Haydaladigan yerlarni(HYe) qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlarga(Q/XYaYe ) nisbati bilan ifodalanadi.
XE
Q/XYaYeFK =
Q/XYaYe
13
Haydaladigan yerlardan foydalanish koeffisiyenti (HYeFK) jami ekin maydonlarini(JEM) haydaladigan yerlarga(HYe) nisbati bilan ifodalanadi.
JEM
HYeFK =
HYe
Qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlardan intensiv foydalanish samaradorligining asosiy ko’rsatkichlari yer qaytimi va yer sig’imidir. Yer qaytimi 1 ga qishloq xo’jaligiga yaroqli yerga to’g’ri kelgan sof mahsulotni(SM) ifodalasa, yer sig’imi, 1 so’mlik sof mahsulot qancha gektar yerdan olinganligini ifodalaydi.
SM Q/XYaYe
YeK = ; YeS =
Q/XYaYe SM
Qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlardan intensiv foydalanish samaradorligining qo’shimcha ko’rsatkichlari ana shu yerlardan olingan natura va qiymat shaklidagi yalpi va tovar mahsulotlari hisoblanadi. Yer qaytimi va yer sig’imining natural ko’rsatkichlari alohida olingan xo’jaliklarda yoki bir xil tabiiy va iqtisodiy sharoitlarda joylashgan va bir xil ixtisoslashgan xo’jaliklarda alohida mahsulot turlarini ishlab chiqarish nuqtai nazaridan qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlardan foydalanish samaradorligini baholashda foydalanilinadi. Yer qaytimi va yer sig’imining natural ko’rsatkichlari 1 ga qishloq xo’jaligiga yaroqli yer hisobiga to’g’ri kelgan qishloq xo’jaligi yalpi va tovar mahsulotini xarakterlaydi va aksincha:
YaM; TM Q/XYaYe
YeK = ; YeS =
Q/XYaYe YaM; TM
Bunda har bir tur qishloq xo’jaligi mahsuloti uni ishlab chiqarish uchun kerak bo’lgan qishloq xo’jaligiga yaroqli yerga mos keladi. Yer qaytimining natural ko’rsatkichlariga quyidagilar kiradi:

1. ga yerdan olingan qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligi; 100ga haydaladigan yer hisobiga to’g’ri kelgan, sentner: g’alla, paxta, kartoshka, sabzavot va boshqalar.

   
   

100 ga qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlarga yoki ozuqa ekinlari maydoni hisobiga ozuqa ishlab chiqarish, ozuqa birligi.

100 ga qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlar hisobiga ishlab chiqarish, sentner sut, go’sht (turli xil), jun, tuxum, g’alla, paxta va boshqalar.
Qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarishni ko’paytirishning zaruriy sharti, hozirgi vaqtda ayni dolzarb masala bo’lgan, yer-suv resurslaridan foydalanish samaradorligini sezilarli darajada oshirish hisoblanadi. Chunki hozirgi vaqtda respublikada ham, viloyatda ham asossiz ravishda qishloq xo’jaligidagi unumlm yerlar oborotdan chiqarilib, sanoat va grajdan qurilishiga, aholiga uy-joy qurish uchun berib yuborilmokda. Tuproq erroziyasi, yerdan xo’jasizlarcha foydalanish va boshqa omillar ham yerdan foydalanishga salbiy ta’sir ko’rsatmokda.

14
Bozor munosabatlariga o’tish, yerga nisbatan davlat mulki monopoliyasini va markazlashtirishni bekor qilish, yer munosabatlarining bozor iqtisodiyoti tizimiga faol kirib borishini taqozo etadi.

Yer resurslaridan yuqori, samarali foydalanish—qishloq xo’jaligi ekinlari hosildorligini ko’paytirish va tuproq unumdorligini oshirish ta’siri ostida bo’ladi. Bu omillar yerga bo’lgan mulkchilik va zonalararo ilmiy asoslangan dehqonchilik sistemasidir.
Birinchi guruh omillar, bu yerga bo’lgan mulkchilik bo’lib, uning shakllari yuqorida ta’kidlanganidek quyidagilardan kelib chiqadi:

1. Yerga bo’lgan xususiy mulk;

   
   

2. Yerga umrbod merosli egalik qilish;

   
   

3. Yerdan foydalanish;

   
   

4. Yerni ijaraga berish;

   
   

5. Yer uchun to’lov.

   
   

Yer resurslaridan samarali foydalanishning umumlash-tiruvchi ikkinchi guruh omillari ilmiy asoslangan dehqonchilik sistemasi bo’lib, u tuproq unumdorligini tiklaydigan, saqlay-digan va oshiradigan, dehqonchilik mahsulotlari ishlab chiqa-rishning qulay sharoit yaratishga yo’naltirilgan, kompleks o’zaro aloqador agrotexnik, meliorativ va tashkiliy-iqtisodiy tadbirlarni ifodalaydi.

O’zbekiston sharoitida suv xo’jaligi tizimiga sug’oriladigan yerlarni zaxini va sho’rini qochiruvchi drenajlar ham kiradi. Ammo axoli yashovchi maskanlar va sanoat sanoat maydonlarini zaxini qochiruvchi drenajlar kommunal xizmati va sanoat korxonalari qaramog’ida qoldirilgan.
Suv xo’jaligi sohasini o’zlashtirish, bu yo’nalishida amaliy va ilmiy ish yuritish bir qator atama va tushunchalar tarifini aniqlab olishni taqozo qiladi. Bulardan asosiylari quyidagilardir.
Suv resurslari (SR) umumiy va ekspluatasion bo’ladi. Umumiy SR deb u yoki bu maqsadlarda ishlatilgan, ishlatilayotgan yoki ishlatilishi mumkin bo’lgan suv miqdoriga aytiladi. Ekspluatasion SR ishlatilgan, ishlatilayotgan yoki malum hisobiy davrda ular miqdori va sifatini boshqarish yo’li bilan ishlatitishi mumkin bo’lgan suv miqdoriga aytiladi.
Suv resurslaridan samarali foydalanish deb tabiat muxofazasi xaqidagi barcha qonun va qoidalarga to’la rioya qilgan holda ulardan foydalanish jamiyatga faqat hozirgi kunda emas, balki tassavur mumkin bo’lgan uzoq kelajakda ham eng yuqori samara olishni taminlovchi foydalanishga aytiladi.
Suv resurslaridan samarali foydalanishga ular resurslaridan mukammal (kompleks) foydalanilgandagina erishish mumkin. Suv manbalarining hamma foydali xossa va xususiyatlaridan bir vaqtda yoki ketma- ket iqtisodiyjihatdan samarali foydalanish ulardan mukammal foydalanish deyiladi.
Suv resurslarining muhofaza qilish deb ular xossalarini buzilishi va ifloslanishi, behuda sarflanishi va barvaqt kamayib ketishini bartaraf qilishga yo’naltirilgan huquqiy, ijtimoiy, tashkiliy, texnik va iqtisodiy tadbirlar majmuasiga aytiladi.
Suv resurslarini boshqarish deb ularni maydon va vaqt ichida tarqalishini istyemolchi talabiga moslashtirishga aytiladi.
15

№	Ko’rsatkichlar	O’lchov birligi	Yillar			2018 yilda 2016 yilga nisbatan o'zgarish
			2016	2017	2018	+/-	%
1.	Yer maydoni	g^a	59155,0	59155,0	66559,0	7404,0	112,5
2.	Mehnat resurslari soni	kishi	7389	7688	8856	1467	119,9
3.	Moddiy resurslar qiymati	mln so’m	24806,1	25958,5	26958,4	2152,3	108,7
4.	Jami daromad	mln so’m	571312,3	601591,9	721492,0	150179,7	126,3
5.	Jami xarajatlar	mln so’m	492896,0	518033,7	632819,6	139923,6	128,4
6.	Yalpi foyda	mln so’m	78416,3	83558,2	88672,4	10256,1	113,1
7.	Asosiy yetishtirilgan mahsulotlar
-	paxta	tonna	34746,0	33945,0	19259,0	-15487,0	55,4
-	g’alla	tonna	81024,0	70722,0	46078,0	-34946,0	56,9
-	sabzavot	tonna	139672,0	156703,0	102909,0	-36763,0	73,7
8.	Rentabellik darajasi	%	15,9	16,1	14,0	1,9 punktga pasaygan
*		Vlanba: Payariq tumani qish		oq xo’jaligi bo’limi ma’lumotlari

1. jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Payariq tumani fermer xo’jaliklarida 2016-2018 yillarda ishlab chiqarishning sifatiy ko’rsatkichlari va asosiy qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishda pasayish kuzatildi. Tuman fermer xo’jaliklarining resurslar bilan ta’minoti yaxshilangan, jumladan, yer resurslarida - 12,5%, mehnat resurslarida - 19,9%, moddiy resurslar qiymatida - 8,7% o’sish kuzatildi. Olingan daromad 2018 yilda 721492,0 mln so’m bo’lib, 2016 yilga nisbatan - 150179,7 mln so’m yoki 26,3%ga oshgan. Jami xarajatlar - 2016­2018 yillarda 139923,6 mln so’mga yoki 28,4%ga oshgan. Yalpi foydada o’sish 13,1%ni tashkil etdi. Tuman fermer xo’jaliklarining rentabellik darajasi 2016 yilda 15,9%, 2018 yilda - 14,0%ni tashkil etib, 1,9 punktga pasaygan.

   
   

2.