Mavzu: Fermer xo’jaliklarida tabiiy resurslaridan foydalanishni boshqarish samarqand 2020

1 fermer uchun o'rtacha
-	yer maydoni	g^a	36,2	35,3		38,3		2,1	105,9
-	yetkazilgan suv resurslari	• 3 ming m^3	211,5	233,9		263,1		51,6	124,4
-	olingan daromad	ming so'm	349640,3	358517,2		415606,0		65965,7	118,9
-	xarajatlar	ming so'm	301649,9	308720,9		364527,4		62877,5	120,8
-	foyda	ming so'm	47990,4	49796,3		51078,6		3088,2	106,4
8.	O'rtacha 1 ga yer hisobiga
-	yetkazilgan suv resurslari	m^3	5843,1	6634,8		6863,1		1020,0	117,5
-	olingan daromad	ming so'm	9657,9	10169,8		10839,9		1182,0	112,2
-	xarajatlar	ming so'm	8332,3	8757,2		9507,6		1175,4	114,1
-	foyda	ming so'm	1325,6	1412,5		1332,2		6,6	100,5
9.	O'rtacha 1000 m^3 hisobiga
-	Yer maydoni	g^a	0,17	0,15		0,15		-0,02	85,1
-	olingan daromad	ming so'm	1652,9	1532,8		1579,4		-73,4	95,6
-	xarajatlar	ming so'm	1426,0	1319,9		1385,3		-40,7	97,1
-	foyda	ming so'm	226,9	212,9		194,1		-32,7	85,6
*Manba: Payariq tumani qish					oq xo’jaligi bo’		imi ma’ lumotlari

3.2.2-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, tumanda 2018 yilda 1736 fermer xo’jaliklari bo’lgan, ular ixtiyorida 66559 ga yer maydoni bo’lib, ularga 456,8 mln m³ suv yetkazib berilgan. Tuman fermer xo’jaliklarida 1 fermer uchun o’rtacha ko’rsatkichlar va o’rtacha 1 ga yer maydoniga to’g’ri kelgan

18

ko’rsatkichlarda o’sish kuzatilgan bo’lsa, o’rtacha 1000 m³ suv resursi hisobiga olingan ko’rsatkichlarda kamayish kuzatildi.

Tumanda 1 fermer uchun o'rtacha yer maydonida - 5,9%, yetkazilgan suv resurslari - 24,4%, olingan daromad - 18,9%, xarajatlar - 20,8%, foyda - 6,4% oshgan. O'rtacha 1 ga yer hisobiga yetkazilgan suv resurslari - 17,5%, olingan daromad - 12,2%, xarajatlar - 14,1, foyda - 0,5% oshgan. O'rtacha 1000 m3 hisobiga to’g’ri keladigan yer maydoni - 14,9%, olingan daromad - 4,4%, xarajatlar - 2,9%, foyda - 14,4% kamayganligi aniqlandi.

2. 
   
   Fermer xo’jaliklarida tabiiy resurslardan foydalanish samaradorligining hozirgi holati va dinamikasi
   

Agrar sohada ishlab chiqarishni yersiz tasavvur etib bo’lmaydi. O’zbekiston Respublikasi xalqi hayoti, faoliyati va farovonligining asosi sifatida ulardan oqilona hamda samarali foydalanish zarurligi «Yer kodeksi»da, «Suvdan foydalanish to’g’risida»gi qonunda alohida ta’kidlangan. Respublika hududidagi barcha korxonalar, fuqarolar bu qonuniy talabni bajarishlari shart. Shuning uchun ular tuproq unumdorligini saqlash va oshirishga, suvni iflos qilmaslikka, shuning negizidan ulardan talab darajasida samarali foydalanishga katta ye’tibor berishlari lozim. Shu ma’suliyatni his etgan holda qishloq xo’jalik korxonalari uni ijobiy hal etishga, foydalanish mumkin bo’lgan maydonlardan to’liq va samarali foydalanishga intilmoqdalar.

O’zbekistonda serunum yer va ayniqsa, suv resurslari chegaralangan. Mavjud resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish, birinchi navbatda har bir gektar paxtadan olinadigan hosildorlikni oshirish hisobiga erishiladi.
Hosildorlikni oshirish kompleks agrotexnologik jarayonlarni sifatli va qisqa muddatlarda bajarish bilan bog’liq. Tarmoqni tashkil etishning barcha davrlarida va istiqbolida ham yuqori hosil olish uchun quyidagi imkoniyatlardan to’laroq foydalanish zarur.
Paxtachilikning xususiyatlarini hisobga olib dastavval almashlab ekishni ilmiy asosda amalga oshirish lozim. Uzoq yillar g’o’za va beda almashlab ekish tavsiya etilgan edi. Natijada tuproq unumdorligi saqlanadi, ekin maydonlari begona o’tlardan va kasalliklardan tozalanadi, ularning sho’rlanish darajasi pasayadi va x.k. Mustaqil rivojlanish yillarida g’o’za-don, g’o’za-yem-xashak va boshqa ekinlar bilan almashlab ekish ham amalga oshirilmoqda.
Hosildorlik seleksiya va urug’chilik ishlarining holatiga ham bog’liq. Respublika xo’jaliklarida davlat nav sinovidan o’tgan, tuproq-iqlim sharoitiga mos navlar ekiladi. Seleksioner olimlar va mutaxassislar tomonidan yaratilgan Toshkent-

6. S-6530, Buxoro-6, Oqdaryo-6,7, Navbahor, Yulduz, Mehr va boshqa navlar ilmiy asoslangan va texnologik jixatidan joriy etilgan 35-50 s. va undan yuqori hosil berish potensial imkoniyatiga ega. Urug’chilik xo’jaliklarida elita, tovar xo’jaliklarida I va

   
   

2. klass urug’larni ekish uchun sharoit yaratilgan.

   
   

Haydalma qatlami qalin bo’lgan tuproqli yerlarda shudgor chuqurligi 30-35 sm bo’lishi tavsiya etilgan. Bunday tuproqlarda 4-5 yil oralig’ida 45-50 sm

19

chuqurlikda, yiliga 30 sm chuqurlikda shudgorlansa, hosildorlikka optimal sharoit yaratiladi.Chigitni pushtaga, plyonka ostiga va qo’shqatorlab ekish hosildorlikni oshiradi, uning erta pishib yetilishiga imkon beradi.

Mineral va mahalliy o’g’itlardan ilmiy asoslangan me’yor va muddatlarda foydalanilsa g’o’zaning rivojlanishi jadallashadi, ko’saklarning yetilishi tezlashadi.
Tadqiqotlarning natijalariga ko’ra, bir tonna paxta yetishtirish uchun o’rta hisobda 50-60 kg azot, 15-20 kg fosfor, 50-60 kg kaliy sarflanadi. Ularni organik o’g’itlar bilan birga qo’llanilganda, mineral o’g’itlarning iqtisodiy samaradorligi ancha yuqori bo’ladi. Eskidan paxta ekiladigan maydonlarda har 3-4 yilda bir marta 20-30 tonna go’ng solish yaxshi samara beradi.
G’o’zani oziqlantirishda mineral o’g’itlarga chirigan va elangan go’ng aralashtiriladi. Bunda 1 kg ammiakli selitraga 2-2,5 kg., 1 kg superfosfatga 6-7 kg, 1 kg ammofosga 1,5-2 kg go’ng qo’shish yuqori samara beradi. Organik o’g’itlar paxtachilikning barcha mikroelementlarga bo’lgan talabini qondirishni ham kuchaytiradi.
Sifatli hosil olish g’o’za kasalliklari(ildiz chirish, gommoz, vilt va boshqa)ga va zararkunandalari(g’o’za biti, o’rgimchakkana, karodrina va boshqa)ga qarshi kurash, g’o’zani defolyasiya va desikasiya qilish, hosilni qo’lda hamda mashinada terishni belgilangan qisqa muddatlarda bajarish bilan bevosita bog’liq.
Vaholanki, yuqorida ko’rsatilgan texnologik jarayonlar ayrim korxonalarda turli darajada bajariladi, binobarin, gektaridan olinadigan hosildorlik ham mos ravishda farq qiladi. Bu ko’rsatkichga tabiiy obyektiv omillar ham ta’sir etadi, albatta. Bunda asosiy vazifa tarmoqni intensiv rivojlantirish imkoniyatlaridan to’laroq foydalanish, ko’proq, sifatliroq va raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishdir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulot birligi tannarxini pasaytirish alohida ahamiyat kasb etadi. Vaholanki, mustaqil rivojlanish yillarida barcha turdagi korxonalarda 1 s. paxta xom ashyosi tannarxining ko’tarilishi kuzatilmoqda. Bunday jarayon paxtachilikda ishlatiladigan traktorlar va boshqa asosiy vositalarga, energetik resurslarga, mineral o’g’itlarga va boshqa aylanma vositalarga ko’tara hamda chakana baholarning oshishi, nominal brutto mehnat haqi fondi, undan ajratmalar va soliqlar hisobiga sodir bo’lmoqda.
Paxtachilik sermehnat, binobarin, mehnat haqi ko’p sarflanadigan tarmoq. Tarmoqda 60 dan ko’proq jarayon bajariladi. Jami kishi/soatida sarflangan mehnatning 90% dan ko’prog’i qo’l vositalari bilan bajarilgan vaqtga to’g’ri keladi. Bu vaqtga mashinalar yordamida bajarilgan vaqtga nisbatan 1,5-2 marta ko’p mehnat haqi tulanadi. Ammo, kam unumli qo’l mehnatining ko’payishi hisobiga uning unumdorligi pasayadi, natijada mahsulot birligi tannarxi ko’tariladi.
Bu dolzarb muammoni tezroq amalga oshirish barcha ishlarni, ayniqsa sermehnat ishlar(g’o’zani yagonalash, sug’orish, chilpish, hosilni yig’ib olish)ni mexanizasiyalash, gektaridan hosildorlikni oshirish, paxtakorlarni mehnat natijalariga qarab moddiy va ma’naviy rag’batlantirish imkoniyatlaridan to’laroq foydalanishga va h.k.ga bog’liq.

20

		O’lchov birligi		Yillar				2018 yilda 2016 yilga nisbatan o’zgarish
			2016	2017		2018		+/-	%
1.	Yer maydoni	ga	59155	59155		66559		7404,0	112,5
2.	Yetkazib berilgan suv miqdori	mln m^3	345,7	392,5		456,8		111,2	132,2
3.	Fermerlar soni	dona	1634	1678		1736		102	106,2
4.	Olingan daromad	mln so'm	571312,3	601591,9		721492,0		150179,7	126,3
5.	Xarajatlar	mln so'm	492896,0	518033,7		632819,6		139923,6	128,4
6.	Yalpi foyda	mln so'm	78416,3	83558,2		88672,4		10256,1	113,1
7.	1 fermer uchun o'rtacha	ming so'm	47990,4	49796,3		51078,6		3088,2	106,4
8.	O'rtacha 1 ga yer hisobiga	ming so'm	1325,6	1412,5		1332,2		6,6	100,5
9.	O'rtacha 1000 m^3 hisobiga	ming so'm	226,9	212,9		194,1		-32,7	85,6
	*Manba: Payariq tumani qish				oq xo’jaligi bo’		imi ma’ lumotlari

1. jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, Payariq tumani fermer xo’jaliklarida tabiiy resurslar hisobiga olingan foyda turli ko’rinishda o’zgargan. Tuman fermer xo’jaliklarida foyda 1 fermer uchun o'rtacha 2016 yilda 47990,4 ming so'm bo’lib, 2018 yilda 51078,6 ming so'mni tashkil etdi va 3088,2 ming so'm yoki 6,4%ga oshgan. O'rtacha 1 ga yer hisobiga 2018 yilda 1332,2 ming so'm bo’lib, 2016 yilga nisbatan 6,6 ming so'm yoki 0,5%ga oshgan. O'rtacha 1000 m³ hisobiga 2018 yilda 194,1 ming so'mni tashkil etib, 2016 yilga nisbatan 32,7 ming so'm yoki 14,4%ga kamaygan.

   
   

21

3.