Mavzu: Iqtisodiy o'sishning yangi modeli. Makroiqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash

III BOB TAHLIL
Iqtisodiy o’sishga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh omillar iqtisodiyotning jismoniy o’sish layoqatini belgilab beradi, ular taklif omillari deb ham ataladi. Bu omillar quyidagilar:
1) tabiiy resurslarning miqdori va sifati;
2) mehnat resurslari miqdori va sifati;
3) asosiy kapital (asosiy fondlar) ning hajmi;
4) texnologiya va fan-texnika taraqqiyoti.
1) Manbalar o’lchami va tarqalishi iqtisodi unumdorlik o’sishining uchinchi va to’rtinchi manbalari bo’lib birgalikda ishlab chiqarish o’sishining 15 foizini bildiradi.
2) Ta’lim Berish va Tayyorlash. Ben Franklin aytganidek “mutaxassislikka ega odam boylikka ega bo’ladi,” buning ma’nosi ilm va tayyorgarlik ishchi kuchi kapital zaxirasiga hissa qo’shsa bilim va ko’nikmalar ishchining unumdorligini
ta’minlaydi. Inson kapitalaiga investitsiyalar bu nafaqat rasmiy ta’lim bundan tashqari ishdagi o’rganishga ham bog’liq. Jismoniy kapitalga investitsiyalar kabi inson kapitaliga investitsiyalar mehnat unumdorligi va foyda tushunchalari uchun muhim. Hisoblarga ko’ra 15% unumdorlik o’sishi odamlarning ta’limi va ko’nikmalariga qilingan investitsiyalar.
Aholining mehnat sifati ko’rsatgichlaridan biri bu ta’lim, tayyorgarlik darajasidir. 1960 yilda AQSh xalqining faqatgina 41 foiz 25 yosh va undan kata aholisi kamida maktab ta’limiga ega edi; va 8 foizigina kollej yoki kollejdan keyingi ta’limga ega edi. 2004 yilga kelib bu ko’rsatgichlar 58 va 28 foiz ko’rinishiga keldi. Shunisi aniqki oxirgi vaqtlarda AQShda ta’lim olish ko’proq odam uchun imkoniyatli bo’ldi.
3) Kapital Qiymati. Ishlab chiqarishning o’sishiga ikkinchi asosiy hissa bu kapitalning o’sishi va u 30% ga yaqin unumdorlikning o’sishi bilan tushuntiriladi. Ko’proq va yaxshiroq qurilma va uskunalar ishchilarni unumliroq qiladi. Va davlat foydaning bir qismini saqlab qolish bilan ko’proq kapital oladi va uni zavodlar va uskunalarga investitsiya qiladi.
Ba`zi kapital mehnatni o’rnini bosishda ishlatilsada koproq kapital mehnatni to’ldiruvchi hisoblanadi – bu mehnatni unumliroq qiladi. Mehnat unumdorligining asosiy aniqlovchisi har bir ishchi uchun foydalanish imkoniyatidagi capital miqdoridir. Agar kapital maxsulotlar jami zaxirasi va ishchi kuchi miqdori ikkalavi ham berilgan davr mobaynida o’sha ishchining yaxshiroq uskunalar bilan ta’minlanishi va unumdorlikni o’sishi kerak bo’lmaydi. Lekin har bir AQSh ishchisiga kapital asosiy foydalanish imkoniyati bor uskunalar vaqt o’tishi bilan tez o’sdi (2003 yilda bu har bir ishchiga 83 466$ edi).
Davlatning AQSh infratuzilmasiga investitsiyalari (avto’yo’llar va ko’priklar, ijtimoiy tranzit tizimlari, oqava suvlar tizimi, suv ta’minoti imkoniyatlari, aeroport, ta’lim va shu kabilar) ham yillar davomida os’di. Bu ijtimoiy kapital (infratuzilma) shaxsiy kapitalni to’ldiradi. Yangi avto’yo’llarga investitsiya qilish shu yo’llar bo’ylab yangi ishlab chiqarishlar va magazinlar uchun shaxsiy investitsiyalar imkonini yaratadi. Mahalliy hokimiyatlar tomonidan yaratilgan sanoat parklari ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilarni jalb etadi.
Infratuzilmaga xususiy investitsiyalar ham iqtisodiy o’sishda muhim o’rin tutadi. Bir misol bu yillar davomida aloqa tizimlari bilan bog’liq shaxsiy kapitallarning oshishidir.
4) Texnologik O’sish. Ishlab chiqarish unumdorligining iqtisodiy o’sish uchun muhimligi unumdorlik o’sishiga xossasini qo’shuvchi omillarni kengroq tushuntirilishini talab etadi. Eng katta hissa qo’shuvchi bu texnologik o’sish bo’lib u unumdorlik o’sishining 40% ni tashkil etadi. Iqtisodchi Pol Romerning fikriga ko’ra “insoniyat tarixi bizni iqtisodiy o’sishning asosi bu qancha ko’p ovqat qilish emas uni yaxshiroq retseptlardan foydalangan holda qilishga bog’liqligini o’rgatadi”.
Texnologik rivojlanish o’z ichiga faqat innovatsion ishlab chiqarish texnikalarini emas, balki ishlab chiqarishni rivojlantiruvchi yangi boshqaruv usullari va yangi tadbirkorlikni tashkil etish yo’llarini oladi. Umuman olganda, texnologik rivojlanish bu yangi bilimlarning ixtirosi bo’lib unumdorlikni rivojlantiruvchi rivojlangan yo’llar bilan manbalarni qo’shish imkoniyatini beradi. Bir marta ixtiro qilingan va qo’llanilgan yangi bilimlar yaqin orada barcha tadbirkorlar va korxonalar uchun nisbatan pastroq narxlarda foydalanish imkoniyatini beradi. Texnologik rijojlanish shuning uchun butun iqtisod orqali tarqalib unumdorlik va iqtisodiy o’sishni o’stiradi.
Texnologik rivojlanish va kapital kiritish yaqindan bog’liq chunki texnologik rivojlanish odatda yangi qurilmalar va uskunalarga investitsiyalar uchun imkoniyat yaratadi. Aslida texnologik rivojlanish yangi kapitalda o’z aksini topadi. Masalan, yangi kompyuterlar olinishi sanoatga tezroq va kuchliroq yangi texnologiya kompyuterlarini olib kiradi¹.
Respublikamizda bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida amalga oshirilayotgan «tarkibiy o’zgarishlar iqtisodiy o’sishning hal qiluvchi omiliga aylanib bormoqda» Iqtisodiy o’sishga taqsimlash omillari ham ta’sir qiladi. Ishlab chiqarish potentsialidan maqsadga muvofiq foydalanish uchun nafaqat resurslar iqtisodiy jarayonga to’liq jalb qilingan bo’lishi, balki juda samarali ishlatilishi ham zarur. Resurslarning o’sib boruvchi hajmidan real foydalanish va ularni kerakli mahsulotning mutloq miqdorini oladigan qilib taqsimlash ham zarur bo’ladi.
Iqtisodiy o’sishga ta’sir ko’rsatuvchi, taklif va taqsimlash omillari o’zaro bog’liq va bir-birini taqozo qiladi. Masalan, resurslar miqdorining o’sishi va sifatining yaxshilanishi, texnologiyani takomillashtirish iqtisodiy o’sish uchun imkoniyat yaratadi. To’liq bandlik va resurslarni samarali taqsimlash bunday o’sishni ro’yobga chiqaradi.
O’sish iqtisodiy maqsadni belgilab beradi. Umumiy mahsulotni aholiga nisbatan kengayishi ish-haqilarni o’sishiga olib keladi va shuning bilan birgalida aholining turmush darajasini ko’tarilishiga sababchi bo’ladi. Yuqori o’sish bilan rivojlanayotgan iqtisodiyot kishilar ehtiyojlarini yaxshiroq qondirishga va ijtimoiy hamda iqtisodiy muammolarni hal etishga imkoniyat yaratadi. O’z navbatida, ish haqilarni oshishi kishilarga ko’proq dam olish, shaxsiy kompyuterlarni sotib olish va oily ta’limda tahsil olish kabi imkoniyatlarni yaratib beradi. Tobora yuksalib borayotgan iqtisodiyot aholini kam ta’minlangan qatlamini ahvolini yaxshilash, san’atni rivojlantirish va atrof-muhitni himoya qilish kabi muammolarni hal etishda yordam beradi.
Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi ko’p omilli va shu bilan birga ziddiyatli jarayon hisoblanadi. Iqtisodiy rivojlanish hech qachon bir tekis, yuqorilab boruvchi chiziq bo’yicha ro’y bermaydi


XULOSA
Mamlakatimiz va xorijiy davlatlar iqtisodchi olimlarining o'rganilayotgan muammolarga bag'ishlangan ilmiy ishlari, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlaridagi muammoga tegishli fikr va mulohazalari, ilmiy adabiyotlar, darsliklar, o'quv qo'llanmalar, ilmiy jurnallarda e'lon qilingan ilmiy maqolalar magistrlik ishining nazariy va uslubiy asosini tashkil etadi. Unda O'zbekiston Respublikasi Qonunlari, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlari, turli me'yoriy hujjatlar, Iqtisodiyot vazirligi, Davlat statistika qo'mitasi va rasmiy statistik ma'lumotlaridan, davriy matbuot materiallaridan foydalanildi. Ishni yozishda statistik metodlar, guruhlash, iqtisodiy va qiyosiy tahlil, taqqoslash, matematik modellashtirish, ekstropolyatsiya usullaridan foydalanildi.
Tadqiqot natijalarining ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyati, shundaki unda tavsiya etilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalardan O'zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini barqaror o'sish sur'atlariga erishish uchun chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqishda foydalanish mumkin. materiallaridan oliy o'quv yurtlarida Makroiqtisodiy tahlil va iqtisodiy o'sish modellari, Makroiqtisodiyot va Milliy iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish strategiyasi o'quv kurslarini o'qitishda foydalanish mumkin.
Ishning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, muammoning o'rganilganlik darajasi, tadqiqotning maqsadi, vazifalari, ob'ekti va predmeti, ilmiy yangiligi o'z aksini topgan.
Ishning birinchi bobidamakroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o'sish muammolarini tadqiq etishning nazariy va uslubiy asoslari o'rganilgan. Bunda makroiqtisodiy barqarorlik tushunchasining mazmun va mohiyatini ochib berishga qaratilgan turli yondashuvlar ko'rib chiqilgan. Ushbu bobda makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o'sishga ta'sir etuvchi omillar tizimi tadqiq qilingan. Iqtisodiy o'sish turli maktablar namoyondalari tomonidan taklif etilgan modellari orqali ko'rib chiqilgan va ulardan O'zbekiston iqtisodiyotida foydalanish yo'nalishlari o'rganilgan.
Respublikasida makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash va iqtisodiy o'sish dinamikasi va mamlakatda amalga oshirilgan chora-tadbirlar o'rganilgan. Ushbu bobda makroiqtisodiy barqarorlikni ifodalovchi ko'rsatkichlar tahlilini amalga oshirishga, hamda iqtisodiyotga jalb etilayotgan investitsiyalarning iqtisodiy o'sish va makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlashdagi ahamiyatini ko'rsatib berishga alohida e'tibor qaratilgan. Bundan tashqari iqtisodiyotga investitsiyalar jalb etishni takomillashtirish orqali barqaror iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish masalasi ko'rib chiqilgan.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o'sishni ta'minlash masalalariga bag'ishlangan magistrlik Kurs si ishi natijalarini umumlashtirish quyidagi xulosalarga kelish va takliflar ishlab chiqish imkonini berdi:
1. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash hukumatning eng ustuvor vazifalaridan biri sanaladi, shuning uchun uning mohiyati va xususiyatlarini o'rganish iqtisodiyotning inqirozdan keyingi rivojlanish bosqichida dolzarb bo'lmoqda.
So'nggi yillarda O'zbekistonning jahon mamlakatlari bilan savdo-iqtisodiy aloqalarining tobora kengayib borishi, rivojlangan mamlakatlar ko'magida milliy iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish, modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash bo'yicha dasturlarning amalga oshirayotganligi, mahsulot va xizmatlar eksporti va importi hajmining muttasil o'sib borishi mamlakatimizning xalqaro hamjamiyatning va global moliyaviy-iqtisodiy bozorning ajralmas tarkibiy qismiga aylanib borayotganligidan dalolat beradi. Demak, global inqirozning jahon hamjamiyatining tarkibiy qismi hisoblangan O'zbekiston iqtisodiyotiga ta'sir ko'rsatmasligi mumkin emas.
2. Keyingi yillarda respublikamiz makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o'sish ko'rsatgichlari bo'yicha ijobiy natijalarga erishmoqda. Jumladan, mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti keyingi besh yil davomida o'rtacha 8 foizdan yuqori ya'ni barqaror sur'atlarda o'sgan. 2003 yildan boshlab inflyatsiya darajasi o'rtacha 6-7 foiz atrofida bo'lmoqda. So'nggi yillarda valyuta siyosati, ya'ni milliy valyutamiz so'mning almashuv kursi barqarorligini mustahkamlash borasida bir qator choralar ko'rilishi natijasida milliy valyutamiz so'm muomalaga kiritilgan vaqtdan hozirgacha bo'lgan davrda milliy valyutaning AQSh dollariga nisbatan devalьvatsiyasi 131,2 barobarni tashkil qilgan. Aholini ish bilan ta'minlashni yanadayaxshilash va uning farovonligini oshirish bo'yicha keng ko'lamli ishlar amalga oshirilishi natijasida ishsizlikning tabiiy darajasi 5 foizdan oshmagan. Oqilona olib borilgan byudjet-soliq siyosati natijasida 2005 yildan boshlab mamlakatimiz byudjeti YaIMga nisbatan profitsit bilan ijro etilmoqda.
3. 2004-2014 yillar mobaynida mamlakatimiz YaIM qariyb 12 barobarga, uning aholi jon boshiga to'g'ri kelishi esa qariyb 10 barobarga oshdi. 2000-2014 yillarda qishloq xo'jaligini mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi ulushi 30,1 foizdan 17,2 foizgacha qisqargani holda, aksincha sanoatning ulushi mutanosib ravishda 14,2 foizdan 24,1 foizgacha oshgan. Bugungi kunda xizmat ko'rsatishning YaIMdagi ulushi 54 foizni tashkil qilmoqda. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning iqtisodiyotdagi ahamiyati yildan-yilga ortib bormoqda. Yaratilayotgan YaIMning 56 foizi aynan mazkur soha hissasiga to'g'ri kelmoqda.
4. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda investitsiyalarning o'sish sur'atlari alohida ahamiyat kasb etadi, chunki investitsiya sur'atlarining o'sishi natijasida ishlab chiqarishning texnik va texnologik ta'minoti yaxshilanadi, yangi ishlab chiqarish turlari o'zlashtiriladi, iqtisodiy o'sish sur'atlari faollashadi.Keyingi o'n yilda mamlakatimiz iqtisodiyotiga 150072,2 mlrd. so'm miqdoridagi kapital qo'yilmalar o'zlashtirilgan. Bu davrda mamlakat iqtisodiyotiga kiritilgan investitsiyalarning qariyb 23,5 foizi yoki 35189,6 mlrd. so'mi xorijiy investitsiyalar hisoblanadi.
5. O'zbekiston Respublikasida makroiqtisodiy barqarorlik hamda iqtisodiy o'sish tendentsiyalarini mustahkamlash borasida, davlat samarali iqtisodiy siyosat olib bormoqda. Mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlanishini ta'minlovchi uzoq muddatli uchta muhim dasturlar ishlab chiqildi va qabul qilindi. Bular:
 2015-2019 yillarda tayyor mahsulotlar, butlovchi buyumlar va materiallar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish Dasturi;
 2015-2019 yillarda ishlab chiqarishni modernizatsiya va diversifikatsiya qilish va tarkibiy o'zgartirishni ta'minlash Dasturi;
2015-2019 yillarda muhandislik-kommunikatsiya va yo'l-transport infratuzilmasini rivojlantirish va modernizatsiyalash Dasturi.