Mavzu: Jizzax tarixini o‘rganishda "Iqtidor-Shou" intellektual o‘yinlaridan foydalanish. Reja: I bob. Ta‘lim jarayonida o‘yinli texnologiyalarning o‘rni

2.2. Jizzax vohasining o‘rta asrlar davr tarixini intellektual o‘yinlar orqali o‘rganish.
VII asrda Arabiston yarimorolida Islom bayrog‘i ostida arab qabilalari yagona davlatga birlashdilar. Arablar qo‘shni hududlarga yurishlar olib bordi. Ular Movarounnahr va Xuroson hududlariga ham o‘z yurishlarini amalga oshirdilar. Arab qo`shinlari 713-yilda Ustrushona, Choch va Farg`ona vodiysi tomon yurish boshlaydi. 713-yilda Ustrushona hududlari, jumladan, Jizzax, Xo`jand, Choch viloyati, so`ngra Farg`ona vodiysi, arablar tomonidan ishg`ol qilinadi. Jizzaxdagi zardushtiylik dini - otashparastlar sig`ingan toshsanamlar va muqaddas joylar yo`q qilinadi. Arab xalifaligi, eng avvalo, o`lka hukmdorlari oldiga Islom dinini qabul qilishini shart qilib qo`yadilar. Arablar Ustrushona xalqiga Islom dinini singdirishga erishdilar. Bu Ustrushona hokimi - afshin Haydar ibn Kovus davrida to`liq amalga oshirildi. Xalifa Horun ar-Rashidning o`g`li Ma’mun xalifaligi davrida (813-833 yillar) Haydar ibn Kovus Bag`dodga xalifa saroyiga taklif qilinadi va unga katta shohona siylovlar qilinadi. Haydarga xalifaning farmoyishi bilan Islom lashkarboshilari qatoridan o`rin beriladi. Shundan so‘ng Haydar ibn Kovus uchun shuhrat va qayg`ularga to`la suronli yillar boshlanadi. Bu paytda Ustrushonada Haydarning o‘g`li Hasan noib-hokim etib tayinlangan edi. Haydar ibn Kovus 831-yilda Vizantiya bilan bo`layotgan urushda hamda Misrdagi qo`zg`olonlarni bostirishda eng nufuzli lashkarboshilardan biriga aylanadi.
Ozarbayjon va G`arbiy Eronda dahriylik g`oyalarini ilgari surgan xurramiylarning Bobek (Bobuk) boshchiligidagi arablarga qarshi qo`zg`oloni IX asrning 30-yillari boshida kuchayib ketgan edi. Xalifa Mu’tasim (833-842) Vizantiya bilan yarash bitimi tuzib, o`z kuchlarini qo`zg`olonni bostirishga tashlaydi. Arab qo`shiniga xalifaning eng yirik qo`mondoni Ustrushona hokimi Haydar ibn Kovus sarkarda etib tayinlanadi. Haydar ibn Kovus 835-838-yillarda Bobek boshchiligida qo`zg`olon ko`targan xurramiylar harakatini bostiradi. Bu g`alaba Haydar ibn Kovusning o`z davrida Islom dunyosida xalifa Mutasimdan keyin ikkinchi shaxsga aylanishiga olib kelgan edi. Biroq, xalifa saroyida Haydar ibn Kovusning shuhratiga hasad bilan qarovchilar ham bor edi. Haydar ibn Kovus „Xalifalikka qarshi kayfiyat yuritganlik, otashparastlik dinini saqlab qolish niyatida Islom dinini yolg`ondakam qabul qilganlikda ayblanib, hibsga olinadi. 840-yilda Haydar ibn Kovus ustidan o‘tkazilgan sud jarayonida uning diniy tobeligi ko`rildi. Sud jarayonining asosiy tashkilotchilaridan biri Xurosonning o`sha paytdagi noibi Abdulloh ibn Tohir (830-844) edi. O`z davrida islom dinini qabul qilgan Haydar ibn Kovus soxta musulmonlikda, shu yo‘l bilan Ustrushonada davlat to`ntarishi yasab, mustaqil davlat tuzishga intilishda va uning zardushtiylik dinini tiklashga harakat qilganlikda ayblanadi. Ayblovga asos qilib, Haydarning xalifalik markazida bo`lgan davrida ustrushonaliklarning islomni shunchaki og`izda qabul qilishib, amalda esa o`zlarining qadimgi zardushtiylik dinlariga - otashparastlikka sig`inishni davom ettirganligi ro`kach qilinadi. Asossiz va g`arazli aybnoma bilan Haydar ibn Kovus o`limga hukm qilinadi<sup>65</sup>.
Tarixiy manbalarda bayon qilinishicha, ustrushonaliklar Arab xalifaligi yuritgan siyosatga qattiq qarshilik ko`rsatgani sababli, 822-yili Ustrushona Xurosonda xalifa noibi bo‘lgan Tohiriylar boshqaruvi tarkibiga kiritadi. Tohir ibn Husayn (821—822)ning o`g`li Talha ibn Tohir (822-828) davrida, zardushtiylik dinini yuqori mavqega ko‘tarib kelgan Ustrushona xalqi qilich kuchi bilan qaytadan Islomga kiritiladi⁶⁶.
Arab xalifaligi hukmronligi davrida Jizzax shahrida aholi o`rtasida ko`pgina ijobiy afzalliklarga ega bo`lgan Islom dinini singdirish, arab tili va yozuvini joriy etish ishlari qiyinchilik bilan amalga oshirildi. Jizzaxda islom dinining aholi o`rtasida tez yoyilishida Islom dinini qabul qilgan musulmonlardan yer va jon solig`i olinishini qisman kamaytirilishi arablarga qarshi qaratilgan harakatlarni kuchsizlanishiga, ularga xayrixoh kishilarning ko‘payishiga sabab bo`ldi. Ammo Islom dini qabul qilinishiga qaramay ko`p zamonlar mahalliy aholi o`zlarining eski diniy urf-odatlariga amal qilishni davom ettiraverdilar⁶⁷.
Jizzaxda musulmonlar o`rtasida islom diniga amal qilinishi esa Said Mirxalil, Sa’d Vaqqos avliyo, avliyo Boboyakka, avliyo Narvon ota, Qulfisar, Parpiota, Ko‘kgumbaz singari ko`plab ziyoratgohlarni, xonaqoh va masjidlarning yuzaga kelishi va obod bo`lishiga sabab bo`ladi. Jizzaxdan X-XI asrlarda yetishib chiqqan, Dizakiy nisbati bilan ijod kilgan ulamo va faqihlar ham Islom dini rivojiga o‘zlarining hissalarini qo`shganlar. Bular jumlasiga muhaddis Abdulaziz ibn Muhammad al-Dizakiy, Muhammad ibn Ali ibn Ismoil al-Dizakiy, faqih Abu Hafs Usar ibn Ahmad al-Dizakiy va boshqalar kiradi<sup>68</sup>.
806-yili xalifalikka qarshi Rofe ibn Lays boshchiligida qo‘zg‘olon yuz berdi. Bu paytda Marvda, Ma‘mun saroyida xizmatda bo‘lgan Asad ibn Somonxudotning o‘g‘illari Nuh, Ahmad, Yahyo va Ilyos qo‘zg‘olonning bostirilishida yordam beradi. Buning evaziga Ma’mun ularni Movarounnahrning bir necha viloyatlariga amir etib tayinlaydi. Nuh - Samarqand amiri, Ahmad - Farg`ona amiri, Yahyo - Ustrushona va Shosh amiri, Ilyos esa Hirot amiri etib tayinlanadi. Keyinchalik IX asrning ikkinchi yarmidan butun Movarounnahrda hokimiyat Somoniylar qo‘l ostiga o‘tadi. Bu davrda Sangzor vodiysi, Jizzax va butun Ustrushona Somoniylar davlati tasarrufida bo‘ladi.
Ustrushona hokimi somoniy amir tomonidan tayinlangan. Bu mansabga ko`pincha ustrushonalik yer egalari va viloyat hokimlari xonadoni vakillari tayinlanar edi. Jizzax shahrining boshqaruv raisi Ustrushona hokimi tomonidan tayinlanardi. Bu davrda Jizzaxda ko‘plab saroy, masjid, xonaqoh, karvonsaroy va timlar (savdo do‘konlari) quriladi. Jizzax ma’naviy hayotining asosi hisoblangan Islom mafkurasiga ustod deb atalgan din va ilm peshvolari rahnamolik qilganlar. Keyinchalik bu nom shayxulislom nomi bilan yanada ulug`langan⁶⁹.
X asr o`rtalarida Issiqko‘lning janubi va Qashqarda tashkil topgan Qoraxoniylar davlati Bug`roxon davrida Movarounnahrning Farg`ona, Shosh va Ustrushona viloyatlarini egalladi. Shu davrdan boshlab Ustrushona hududlari Qoraxoniylar davlati tarkibiga kirdi. XI asrda sharqdan yangi bosqinchi kuchlar Qoraxitoylar hujumi boshlandi. Qoraxitoylar Movarounnaxrga yurish qilib Farg`ona, Shosh, Ustrushona vohalariga bostirib keladilar. 1137-yilda Xo`jand shahri yaqinida Ustrushonadagi qoraxoniylar elakxoni Mahmudga qoraxitoylar qaqshatqich zarba beradilar. O`zaro sulh tuzilib, qoraxoniylardan katta tovon olingach, qoraxitoylar o‘z yurtlariga qaytib ketadilar. 1141-yilda qoraxitoylar yana Movarounnahrga bostirib kirib, qoraxoniylarni uzil-kesil yengib, Movarounnahrni o‘z tasarrufiga kiritdilar ⁷⁰.
XIII asr boshlarida butun Movarounnahr va Xuroson, Eron hududlari Xorazmshohlar davlati tarkibiga kirgan edi. Bu davrda Ustrushona viloyati, jumladan, Jizzax shahri Xorazmshohlar davlati tasarrufida bo`lgan. Xorazmshoh Muhammad hukmronligi davrida Ustrushona, jumladan, Jizzaxda Jaloliddin Manguberdining safdoshi Temur Malik hokimlik qilardi. Temur Malikning qarorgohi Xo`jand shahrida edi⁷¹.
XIII asr boshlarida Mo‘g‘uliston hududida Chingizxon boshchiligidagi yangi tuzilgan davlat o‘z hududini g‘arbga tomon kengaytirmoqda edi. 1219-1221-yillarda mo‘g‘ullar Xorazmshohlar davlatini ham o‘z tatkibiga qo‘shib oladilar. 1219-yil Chingizxon qo‘shini Movarounnahrga bostirib kirib, birin-ketin shaharlarni zabt eta boshladi. Chingizxon o‘z qo‘shinini O‘trorda to‘rt qismga bo‘lib, o‘zi boshchiligidagi asosiy qo‘shin bilan Jizzax, Samarqand va Buxoro tomon yurish qildi. Jizzax Buxoro-O`tror yo`lidagi muhim mudofaa shaharlaridan biri edi. Shuning uchun ham Chingizxon Jizzaxni bosib olishga har tomonlama puxta tayyorgarlik ko`radi. Chingizxon qo`shinlari Buyuk Ipak yo`lidan o`rin olgan Zomin, Xudoyjir, Hasan, Ravot qal’a-qo`rg`onlariga hujum boshlab, bosib oladi. Tursunqul Turdiqulovning „Xovos - ko‘hna diyor" nomli kitobida va mahalliy tarixchilar Pirimqul Do`stmatov, Xudoyqul Karimovlarning matbuot sahifalarida chop qilingan maqolalarida O`ratepa, Xovos, Zomin, Jizzax aholisining bosqinchilarga qarshi olib borgan kurashlari haqida tarixiy ma’lumotlar bayon qilinadi⁷².
Jizzax aholisi bosqinchilarga qarshi shiddatli kurash olib boradilar. Aholi o`rtasida saqlanib qolgan rivoyatlarda ta’kidlanishicha, Jizzax shahar himoyachilari Donishmand Hojib keltirgan Chingizxonning shaharni jangsiz topshirish haqidagi talabnomasini rad etib, bir necha kun mobaynida mo‘g‘ul qo`shinlari bilan yuzma-yuz jang olib boradilar. Bosqinchilar tomonidan shaharni suv bilan ta’minlovchi ariqlar ko`mib tashlanadi. Qaliya atrofidagi istehkomlar, O`rda qal’asi devorlari manjaniq (toshotar) qurollar yordamida buzib tashlanadi. Jizzax himoyachilari ilojsiz taslim bo`ladilar. Asir olinganlar boshqa qal’a, shaharlarni ishg‘ol qilishda jonli nishon sifatida foydalaniladi. Chingizxon qo`shinlari Jizzax shahrini ishg‘ol qilgach ba’zi bir mahalliy xoinlarning maslahati bilan Buxoro shahriga hozirgi Forish tumani orqali o`tadigan Buyuk Ipak yo`li orqali o`z yurishlarini davom ettiradilar, bosqinchi qo‘shinlar hech qanday talafotsiz Nur (hozirgi Nurota) shahrini egallab Buxoro shahriga yo`l oldilar va uni ishg‘ol qiladilar⁷³. Mo‘g‘ul bosqini oqibatida Movarounnahrning obod qishloqlari, karvonsaroylar, masjidlar, yuzlab uy-joylar yondiriladi va bog‘lar, ekinzorlar payhon qilinadi. Ekinzorlarga ob-hayot keltirgan shohariqlar ishdan chiqarilib, dehqonlarga juda katta moddiy zarar yetkaziladi.
Mo‘g‘ul bosqinidan keyin Movarounnahr hududlari Chig‘atoyxon ulusi tarkibiga kiradi. XIV asr boshlarida mo‘g‘ul qabilalari o‘rtasida o‘troqlikka o‘tish, shahar hayotiga yaqinlashish jarayonlari kuchaydi. Chig‘atoy xonlaridan Kebekxon (1318-1326) davriga kelib ayniqsa bu jarayonlar kuchaydi. Kebekxon davlatda ayrim islohotlar o‘tkazdi. U ulusni tumanlarga bo‘lib, ularni noiblar orqali idora etish tartibini yo‘lga qo‘yadi. Jumladan, Jizzax shahri va uning atrofidagi qishloq va ovullar bitta ma‘muriy-hududiy birlikka birlashtirilib Jizzax tumani tashkil etiladi⁷⁴.
XIV asr o‘rtalariga kelib Movarounnahrda feodal tarqoqlik kuchayib, har bir viloyat alohida mayda bo‘laklarga bo‘linib ketadi. O‘sha paytda Xo‘jand va Jizzaxda amir Boyazid jaloyir o‘zini hokimi mutloq deb e‘lon qilgan edi. Bunday boshboshdoqliklardan foydalangan Mo‘g‘uliston hukmdori Tug‘liq Temur bir necha bor Movarounnahrga bostirib kiradi. Movarounnahr hududini mo‘g‘ul zulmidan ozod qilish uchun Amir Temur kurash maydoniga chiqdi. 1370-yil iyulda Samarqanddagi qurultoyda u Movarounnahr amiri deb e‘lon qilindi. Shunday qilib Temuriylar davlatiga asos solinadi⁷⁵. Jizzax vohasi hududlari ham Temuriylar davlati tarkibiga kirdi. Temuriylar davrida Jizzax hududida bir qancha muhim tarixiy voqelar bo‘lib o‘tdi. Amir Temur Jizzax hududida harboy yurishlaridan so‘ng dam olganligi, harbiy ko‘riklar o‘tkazgani, Zomin hududlarida ov qilganligi manbalarda keltirib o‘tilgan⁷⁶. Amir Temur Oltin O‘rda xoni To‘xtamishxonga dastavval 1389-yilda Jizzaxning Achchi mavzesida qattiq zarba beradi⁷⁷.
Keksa avlod vakillarining hikoya qilishlaricha, hozirgi G‘allaorol tumani hududidagi Ko‘kgumbaz qal‘asi yonidagi har tomonlama qulay bo‘lgan hudud Amir Temur Sharqqa qilgan yurishlari oldidan muntazam ravishda askarlar mashqini o‘tkazadigan maydon bo‘lgan. Sarbozor qishlog‘idagi Qorovultepa suv omboriga tutash xushmanzara joyda Bibixonimning qo‘nalg‘agohlari barpo qilingan⁷⁸.
Mirzo Ulug‘bek 1425-yil erta bahorda Mo‘g‘ulistonga yurish qilib, g‘alaba qozonadi. Bu zafarli yurishning nishonasi tarzida Ilono‘tti darasi qoyatoshiga hijriy 828 (1428) yilda Ulug‘bek tomonidan yozdirilgan bitik o‘ziga xos "Zafarnoma" bo‘lib, hozirga qadar saqlanmoqda.
XV asr oxiri - XVI asr boshlarida Temuriylar davlatida ichki nizolar va o‘zaro nizolar avj olib, davlat parchalanib ketdi. Bundan foydalangan Dashti Qipchoq o‘zbeklari Movarounnahrga hujum qildilar. Bu davrda Umarshayx Mirzoning o‘g‘li Zahiriddin Muhammad Bobur kurash maydoniga chiqdi. U 1501-yili Samarqandda Shayboniyxondan mag‘lub bo‘lib, ortga chekinganda Jizzax hududida to‘xtab o‘tganligini o‘z estaliklarida yozib qoldirgan. Bobur Mirzo yo`lda otdan yiqilib, boshidan jarohatlanadi va ming azob-uqubatlar bilan Ilono`tti darasidan o`tib, Jizzaxga keladi. Bobur Mirzo bu voqealarni shunday tasvirlaydi: ,,Kech namozgar Ilono`ttida tushub, ot o`lturub, etini shishlab, kabob qilib, otni lahza tindurub, otlanduk. Tongdin burunroq Xaliliya kentiga kelib tushduk. Xaliliyadan Zak (Dizak) kelindi, ul fursatda Zakta Hofiz Muhammadbek do‘ldoyning o`g`li Tohir do‘ldoy edi. Semiz etlar va mayda etmaklar, arzon, chuchuk qovunlar va yaxshi uzumlar farovon. Andoq usrattin mundoq arzonlik va andoq baliyattin mundoq amonliqqa keldik. Umrimizda muncha farog‘at qilmaydur eduk. Uch-to`rt kun Dizakta istirohat qilduk. Andin so‘ng O`ratepa sari azimat qilduk"<sup>79</sup>.
1500-yilda Shayboniyxon Samarqandni egallab, Shayboniylar davlatiga asos soldi. Butun Movarounnahr, xususan Jizzax vohasi Buxoro xonligi tarkibiga kirdi. Bu davrda Jizzax vohasida bir qancha diqqatga sazovor ijtimoiy-siyosiy voqealar ro‘y berdi. Abdullaxon II 1556-1582-yillarda Baroqxonning avlodlari Bobo Sulton va Darveshxonlarga qarshi, Hisor va Samarqand sultonlariga qarshi uzoq yillar urush qilib g‘alaba qozonadi. Qonli janglardan biri 1557-yilda Ilono‘tti darasida bo‘ldi. Abdullaxon II Ilono‘tti darasidagi jangda katta harbiy mahorat ko‘rsatdi va jangda g‘alaba qozonadi<sup>80</sup>. Bobo Sulton yana fitna uyushtirib, 1578 yilda Samarqand sari qo‘shin tortadi. Bu xabar Abdullaxon II ga etib kelgach, o`z birodarlari, arkoni davlatlari hamda a’yonlari bilan dushmanlarga qarshi borish haqida maslahatlashadi. Abdullaxon II qo`shinlari 1578-yil 10-iyun, shanba kuni Konigildan chiqib, Jizzax tomon yuradilar. Ikki tomonning ilg`or kuchlari Jizzaxdan 24 km janubi-sharqda joylashgan Raboti Malik (Rabot qishlog‘i)da to`qnashadilar va Bobo Sultonning ilg‘or qismi yengilib, bir qismi asirga olinadi, bir qismi orqaga qochadilar. Abdullaxon II asirga olinganlardan dushmanlarning soni va kayfiyatini bilib oladi va Dizak (Jizzax) mavzeiga kelib, baland chodir tikib, 10 kun katta jangga tayyorgarlik ko`radi, Jizzaxda ikki kun to`y beradi. Shundan keyin 1578-yil 25-iyul juma kuni Abdullaxon II Zomin tomondagi dushmanga qarshi yurish boshlaydi va 30-iyulda Qizil rabotning g‘arbiy tarafidagi Achchi qishlog`iga yetib boradi. Zomin tumanidagi Achchi qo`rg`oni yonida Bobo Sulton, Muhammad Sharof Sulton, Muhammad Qosim Sultonning birlashgan qo`shiniga qarshi Abdullaxon II yana jangga kiradi va g‘alaba qozonadi. Bu urushlarda Jizzax ham katta talafot ko`radi. Aholi hozirgi eski bozordagi O`ratepaga ko`chishga majbur bo`lgan. Abdullaxon II davrida Zarafshon daryosidan Jizzaxgacha Tuyatortar nomli kanalning qayta tiklanishi, qurilishi natijasida Jizzax vohasida dehqonchilik ishlari yanada rivoj topdi.
Hotam Bozorovning "Jizzax ovozi" gazetasining 2000-yil 15-aprel sonida chop qilingan, "Jizzax muzofotining qadimgi hokimlari haqida"gi maqolasida bayon qilinishicha, XVII asrning birinchi yarmi Ashtarxoniylar sulolasi uchun O`ratepa, Zomin, Jizzax hududlari strategik ahamiyatga ega bo‘lgan joylardan biri hisoblangan. Maqolada yozilishicha, agar shunday bo`lmaganida, Buxoro xoni Nodir Muhammadxonning o`g`li Abdulazizxon (1645-1681) o`zini Buxoro xoni deb e’lon qilinishi va toj kiydirilish marosimini O`ratepaning saroy dahasida o`tkazmagan bo`lardi<sup>81</sup>. Bu tarixiy voqeadan keyin Abdulazizxon 1645-yilda Turk (o`zbek) qabilalarining yuz urug`idan bo`lgan Boqibiyni O`ratepa, Zomin, Jizzax, Xo`jand hududlariga hokim etib tayinlaydi. Biroq ikki-uch yil mobaynida Jizzax, Zomin, O`ratepa, Xo`jand hokimlari bir necha marta almashtiriladi. Qoravulbegining o`g`li hoji Yovqotibiy 1659-1660 yillarning etti-sakkiz oyi mobaynida hukmronlik qiladi. Undan keyin birin-ketin Cho`libiyning o`gli Shodibiy, Mirmuhammadning o`g`li Muhammad Yasovul hokimlik qilgan. Toj-taxt uchun bo`lgan o`zaro kurashlar aholining turmush darajasini pasayishiga olib keladi. O`sha davrga oid biror tarixiy obida qurilmagani, bu davr adabiyoti va san’atining past saviyada ekanligining boisi ham shunda edi. Bu davrda aholi o`rtasida turli xil soliqlarning oshirilishi aholi noroziligining kuchayishiga sabab bo`lgan edi<sup>82</sup>. 1681-yili Subhonqulixon (1681 — 1702) taxtga o‘tiradi. O`sha yili O`ratepa, Zomin, Jizzax hududlariga Muhammad Rahimbiy otaliq (1680-1695) hokimlik qiladi. U Buxoro mulkining tarixida ham katta maqomga ega edi. Subhonqulixon ayrim muhim ishlarni Muhammad Rahimbiy otaliq bilan maslahatlashib qilardi. U o`z tasarrufida bo`lgan hududlarni bosqinchilardan muhofaza qilish bilan birga Zomin, Jizzax, Yom, Sangzor va boshqa joylarda dehqonchilik, mayda hunarmandchilik hamda savdo ishlarini yaxshilash borasida ko‘p ishlarni amalga oshiradi<sup>83</sup>.
Uzoq yillar davomida Zomin, Jizzax, O`ratepa va Xo`jand uchun Buxoro va Qo`qon hukmdorlari o`rtasida qirg‘in-barot urushlar bo`lib turdi. Mazkur hududlar ikki xonlik o`rtasida urush maydoniga aylanib, qo`ldan qo`lga o`tib turdi. Qo`qon xoni Abdurahimbiy (1721-1733) davrida Xo`jand, O`ratepa, Zomin, Jizzax Qo‘qon xonligi tasarrufiga olinadi. Qo`qon xonlari Xo`jand viloyatiga hamda O`ratepa, Zomin va Jizzaxga hokimlar tayinlaydi. Norbo`tabiy (1798-1810) davrida Irisqulbiy O`ratepaga hokim etib tayinlanadi. Keyinroq Jizzaxga Fozilbiy keladi va Buxoro xonlari hujumidan saqlanish uchun bir qator tadbirlarni amalga oshiradi. U Jizzaxda turib, jizzaxlik, zominlik kuchli, jasur va mergan yigitlarni to`plab, askarlar sonini ko`paytiradi. Jizzax va Zomin qal’alarining atrofidagi devorlarni ta’mirlash, buzilgan joylarni qayta tiklash ishlarini uyushtiradi. Fozilbiy bir guruh otliqlarni O`ratepaga yuborib, keyin o`ng yo`l bilan Jizzaxga ketishlarini buyuradi. Otliqlar bu topshiriqlarni qanday buyurilgan bo`lsa, shunday qilib bajaradilar. Bu xabar Irisqulbiyga yetib boradi. U dushmanni quvvatsiz deb, pisand qilmay quva boshlaydi. Yo`lda ularni kutib turgan Fozilbiyning o‘g‘li Xudoyorbiy askarlari bilan qattiq urush boshlanadi. Urushda Irisqulbiy halok bo`ladi, tirik qolgan askarlari qo‘lga tushadi. Shunday qilib, Fozilbiyning o‘g‘li Xudoyorbiy O‘ratepa hududlariga hokim bo`ladi.
Eron shohi Nodirshoh ko`p joylarni bosib olgan bo‘lsa ham, Fozilbiyni o`ziga bo`ysundira olmadi. Fozilbiy eronliklar va buxoroliklardan ham O`ratepa, Zomin, Jizzax hududlarining mustaqilligini, daxlsizligini saqlab qoldi. Shu bilan birga u qo`shinlarining kuch-qudratini, o`zining obro‘-e’tiborini, xususan, yuzlar ichida yuqori pog‘onalarga ko‘tardi. Fozilbiy bir necha marta Buxoroga qarshi urushlarda qatnashdi. Masalan, 1747-yili Fozilbiy Nurota, Keshtut, Urgut, Hisor, Shahrisabz hokimlari bilan birgalikda Buxoro xonligining susayib qolganligidan foydalanib, uning hududiga bostirib kiradilar. 1749-yil 17-iyulda ular Qarshini egallaydilar. Keyin Xatirchi, Karmana va Kattaqo‘rg‘onni ham bosib oladilar. Buxoro bilan sulhga imzo chekib, Samarqandga kelib, kichik o‘g‘li Bobobiyni Samarqand hokimi etib tayinlaydi va o`zi yana O`ratepaga qaytib keladi<sup>84</sup>. Fozilbiy va uning o`g`illari Xudoyorbiy, Bobobiy davrlarida O`ratepa, Zomin, Jizzax hududi ancha kengayadi. Sharqiy tomondan Xojaboqirg‘onsoy, Nov, Xo`jand, Konibodomning Mahramigacha, shimoli-sharq tomonidan Sirdaryo, Bekobod, Xovosni o`z ichiga olib, shimoldan Toshkent bilan, g`arbdan Samarqand bilan chegaradosh bo`lib, Jizzax, Yom, Pishog‘or, Zomin kabi shaharlarni o`z ichiga olardi. Agar ikki-uch urushni hisobga olmaganda Fozilbiy, Xudoyorbiy, Bobobiy hukmronlik qilgan davrlarda O`ratepa, Jizzax, Zomin, Yom, Pishog‘or kabi qo`rg`onlar, qal‘alar va ularning atroflaridagi qishloqlarning aholisi tinch, o`zaro ichki urushlarda bo`ladigan talon-tarojlarga uchramasdan hayot kechiradilar. Xudoyorbiy vafotidan keyin uning o`g`li Bekmurodbiy O`ratepa mulkiga hokimlik qiladi. Xudoyorbiy vafot etganidan keyin O`ratepa va uning tasarrufidagi hududlarni, jumladan, Jizzaxni ham Buxoro amiri Shohmurod bosib oladi va O`ratepaga Xudoyorbiyning ukasi, Jizzaxning sobiq hokimi Bobobiyni, Xo`jandga Bekmurodbiyni hokim etib tayinlaydi. Shohmurod vafot etganidan keyin Bobobiy (ba’zan uni Bobo Parvonachi deb ham tilga oladilar) Jizzax shahrini Buxoro amiridan tortib olish rejasini tuzadi. Rejaga asosan u Jizzaxni qamal qiladi. Bu vaqtda Jizzaxda Muhammad Aminxo‘janing o`g`li Muhammad Yusufxo`ja hokimlik qilardi, qamal vaqtida esa u Kattaqo`rg`onda edi. Bu xabarni eshitgach, hokim tezda Jizzaxga yetib keladi. Urushda Bobobiy yengiladi. Ko‘p o‘tmay Bekmurodbiy o`zining amakisi Bobobiyni o`ldirib, uning o`rniga O`ratepaga hokim bo`ladi. Buxoro amiri Haydar O`ratepani bosib olish uchun Zominga kelib, u yerda bir oz turadi. 22 yoshli O`ratepa hokimi Bekmurodbiy va uning a’yonlari amir Haydarni kutib olish uchun ko`p sovg‘alar olib Zominga keladilar. Ammo amir Haydar Bekmurodbiyni ushlab, Bobobiyning o`g`illari qo`liga o`ldirishga topshiradi. Amir Haydar O`ratepaga Ernazarbiyni, Zominga Aflotun G‘ulomni, Jizzaxga Husaynbiyni hokim etib tayinlab, Buxoroga qaytib ketadi. Ko‘p utmay Pishog‘or hokimi Muhammad Rahim Otaliq (ayrim qo`lyozmalarda Atoliqbek deb tilga olinadi) O`ratepaga hokim etib tayinlanadi. Uning tasarrufiga Jizzax, Zomin, Yom hududlari bo`ysunadi. 1826-yildan Buxoroda amir Nasrulloning hokimligi boshlanib, Pishog`or hokimi Atoliqbekni Buxoroga chaqirtiradi. Amir Nasrullo o‘z hokimiyatini mustahkamlash maqsadida Jizzaxni Atoliqbekdan tortib oladi. Bunga, birinchidan, Atoliqbek rozi bo‘lmagan bo`lsa, ikkinchidan, Jizzax shahri aholisi o`z noroziligini bildiradi. Bu vaziyatdan foydalangan Qo`qon xoni Muhammad Alixon (1822-1842) O`ratepa va uning hududlarini bosib oladi. Atoliqbek Shahrisabzga qochib ketadi. Ko`p o`tmay O`ratepa hokimligi Isobekka o`tadi. Zomin, Yom ham unga bo`ysunardi. 1849 yilning oxirlarida O`ratepaga Abdug‘afforbek hokim etib tayinlanadi⁸⁵.