Mavzu: Jizzax tarixini o‘rganishda "Iqtidor-Shou" intellektual o‘yinlaridan foydalanish. Reja: I bob. Ta‘lim jarayonida o‘yinli texnologiyalarning o‘rni

1.2. Tarix fanini o‘qitishda intellektual shou o‘yinlarining ahamiyati.
Inson miyasi mushaklari kabi mashg'ulotlarga muhtoj. Ammo buning uchun faqat murakkab fanlarni yoki chet tillarini o'rganish shart emas. Bizni oddiy, ammo qiziqarli intellektual o'yinlar chalg'itishi mumkin. Ular ya‘ni intellektual o‘yinlar insonga dam beradi va shu bilan birga fikrlash, mantiq, xotira va hayot, mehnat va o'qish uchun foydali bo'lgan ko'nikmalarni rivojlantirishga hissa qo'shadi. Agar inson miyasi charxlab turilmasa, u asta-sekin "elastikligini" yo'qotadi. Bugungi kunda intellektual o'yinlar hatto balog'at yoshida ham fikrlash va aql-zakovatga ijobiy ta'sir ko'rsatishi allaqachon isbotlangan. Shu bilan bir qatorda intellektual o'yinlar inson aqlni rivojlantirishning oddiy va qulay usuli bo'lib, hayot davomida sog'lom fikr, yaxshi xotira va mantiqni saqlashga yordam beradi. Shunday ekan, har xil mantiqiy o'yinlar intellektual rivojlanishga yordam beradimi degan savolga javob berib, biz aniq ha deyishimiz mumkin. Biz qo'limizda telefon yoki kompyutersiz ham o'ynashimiz mumkin³⁴.
Dunyoda axborot texnologiyalarining rivojlanishi sharoitida zamonaviy olimlar bolalar, yoshlar va kattalarda ijodiy va intellektual tanazzul jarayonlarini, funksional savodsizlikning kuchayishini qayd etdilar. “Funktsional savodsizlik” hodisasi nafaqat yozish va o‘qishni biladiganlar, balki oliy ma’lumotli va hatto ilmiy darajaga ega bo‘lganlar orasida ham ko‘proq kuzatilmoqda. Shu bilan birga, XX asrda har bir yangi avlod uchun umumiy intellektning (konvergent fikrlashni baholash) qiymati avvalgisiga qaraganda bitta ko'proq statistik "me'yor" bo'lganligi qayd etilgan. Zamonaviy tadqiqotchilarning fikriga ko'ra, insonning bo'sh vaqtidagi faoliyati miya yarim korteksining assotsiativ sohalari, miya degradatsiyasi yoki uning rivojlanishi bilan nima sodir bo'lishini belgilaydi. XXI asr odamining bo‘sh vaqtidagi faoliyati ish vaqtidagi faollikdan ko‘ra uning intellekti va ijodkorligining rivojlanishi uchun muhimroq bo‘ladi. Bo'sh vaqtdagi intellektual yuklama (masalan, intellektual o'yin jarayoni, ilmiy faoliyat yoki chet tillarini o'rganish) insonga umrining oxirigacha aqliy faollikni yuqori darajada ushlab turish, miya degratatsiyasining oldini olish imkonini beradi. "WWW" o'yini ishtirokchilaridan biri B.R.Mandel K.E.Tsiolkovskiyning kundaligidan shaxs qobiliyatlarining rivojlanishi haqida shunday iqtibos keltiradi: "... birinchi navbatda u ko'pchilikka ma'lum bo'lgan haqiqatlarni kashf etdi, keyin u ba'zilarga ma'lum bo'lgan haqiqatlarni kashf qila boshladi, va nihoyat, hali hech kimga ma'lum bo'lmagan haqiqatlarni kashf qila boshladi". Ushbu muallif turli yillar va mamlakatlarda (Yaponiya, AQSh, Isroil) olib borilgan bir qator tadqiqotlarni jamlagan bo'lib, ularda aqliy mehnat bilan shug'ullanadigan odamlar hatto keksalikda ham yoshliklarida bo'lgani kabi tiniq fikrga ega bo'lishga imkon berishini ko'rsatadi.
Hozirgi davr ta’lim paradigmalari o‘quvchilarning ma’lum bir bosqichda bilimlarni o‘zlashtirishigagina emas, balki ularning iqtidorini, yangi bilimlarni izlash, o‘rganish, amalda qo‘llay bilish qobiliyatini, ijodkor shaxs sifatida kompleks rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan. Bu vazifani hal qilishning eng yorqin shakl va metodlaridan biri sifatida maktablarda intellektual o‘yinlarni tashkil qilishga, ulardan o‘qish jarayonida foydalanishga e’tibor kuchaymoqda. Jahon ta’lim tizimi shaxsni intensiv rivojlantirishga qaratilgan metodlardan biri – intellektual o‘yinlardan keng foydalanishga intilmoqda.
Hozirda jahonda intellektual o‘yinlar juda ommalashib ketdi. Maktab o‘quvchilaridan tortib katta yoshdagi insonlar ham bu o‘yinga qiziqish bildirishmoqda. Juda ko‘p rivojlangan mamlakatlarning maktab o‘quvchilari orasida ham bu o‘yinga qiziqish katta. O‘quvchilar o‘rtasida o‘tkazilgan turnirlarda ishtirok etuvchilar soni yildan-yilga ortib bormoqda. O‘yinda ishtirok etish bolalarda kommunikativlikni, jamoada ishlashni, tanqidiy fikrlashni va kreativlikni tarbiyalashga imkoniyat yaratgani uchun o‘qituvchilar, atrofdagilar va ota-onalar tomonidan ham qo‘llab-quvvatlanadi, rag‘batlantiriladi. Intellektual o‘yinlar kompyuter o‘yinlariga nisbatan ustun qo‘yiladi, yuqori baholanadi³⁵.
O‘quv jаrаyonini qiziqаrli, o‘zigа jаlb etuvchi, оlgаn bilimlаrni nаzоrаt qilish imkоnini bеruvchi intеllеktuаl o‘yinlаr yoshlаrning mаktаb hаyotini ijоdiy оqimgа yo‘nаltirishdа vа ulаrning yashirin qоbiliyatlаrini оchib bеrishdа nihоyatdа fоydаlidir. Оlimlаr intеllеktuаl o‘yinlаr аqlni chаrhlаydi, хоtirаni mustаhkаmlаydi, tеz fikrlаsh, diqqаtni bir yеrgа to‘plаsh qоbiliyatini rivоjlаntirаdi, dеb tа’kidlаydilаr. Ushbu jihаt yoshlаr dunyoqаrаshining shаkllаnishidа muhim аhаmiyat kаsb etаdi.
Маktаb yoshidаgi bоlаlаrdа o‘zini nаmоyon etish vа e’tirоfgа sаzоvоr bo‘lish istаgi kuchli bo‘lаdi. Bu, аyniqsа, ijоdkоr yoshlаr оrаsidа yanаdа kuchlirоq sеzilаdi. Ulаr bоshqа tеngdоshlаridаn o‘zini nаmоyon etishgа bo‘lgаn аlоhidа intilishi bilаn аjrаlib turаdilаr. Shuning uchun hаm ulаr intеllеktuаl o‘yinlаrni yaхshi ko‘rаdilаr, ulаrdа fаоl qаtnаshаdilаr. Tarix ta’limida aqliy o‘yinlar o‘quvchilarda tizimli va strategik fikrlashga o‘rgatadi, tahlil qilish qobiliyatini rivojlantiradi, eng muhimi, bolalar ichki harakat rejasini (IPA yoki oddiyroq aytganda, ongda harakat qilish) yaratishni o‘rganadilar³⁶.
Maktablarda tarix fanini o‘rgatish va o‘quvchilarda fanga nisbatan qiziqishni uyg‘otish va aqliy salohiyatini shakllantirish hamda ularda ijodiy va mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini hosil qilishda intellektual o‘yinlardan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Intellektual o‘yinlar pedagogik o‘yinlarning faoliyat mohiyatiga ko‘ra turiga kiradi. Intellektual o‘yinning tarbiyaviy maqsadi mustaqillik, irodani tarbiyalash, muayyan yondashuvlar, nuqtai nazarlar, ma’naviy, estetik va dunyoqarashni shakllantirishdagi hamkorlikni, kollektivizmni, jamoaga kirishib keta olishni, kommunikativlikni tarbiyalashga qaratilgan bo‘ladi. Tarix darslarida intellektual o‘yinlardan zakovat, to‘g‘ri top, blits o‘yin, bellashuv, rebus, krossvordlar foydalanish ham o‘yinli texnologiyalar sirasiga kiradi. Rebus so‘zi lotin tilidan olingan bo‘lib, so‘zlar orqali emas, balki rasmlar orqali ifodalash ma‘nosini anglatadi. Bu - biror so‘z yoki atamaning rasmlar, notalar, harflar bilan birgalikda ifodalanishi orqali hosil qilingan jumboqdir. Rebus – keng tarqalgan va eng mashhur o‘yinlar sirasiga kiradi. U orqali manba, tarixiy voqea parchasi, biror iborani yoki so‘zni berkitish mumkin. Undan ilk bor Fransiyada XV asrda qo‘llanilgan. Eng birinchi rebuslar to‘plami Etenom Taburo tomonidan Fransiyada 1582-yili chop etilgan. Keyinchalik Angliya, Germaniya, Italiyaga tarqalgan. Rossiyada birinchi rebuslar illyustrasiya jurnalida 1845-yili chop etilgan³⁷.
Xulosa qilib shuni aytish lozimki, tarix darslarida intellektual o‘yinlardan foydalanish natijasida yangicha yondashuv, yangicha fikrlash asosida o‘qitish jarayonida bilim oluvchilarning o‘quv-biluv faoliyatining samarali shakl va uslublarini joriy etish, ularning mustaqil, ijodiy ishlarini samarali tashkil qilish jarayoni amalga oshadi.