Mavzu: Jizzax tarixini o‘rganishda "Iqtidor-Shou" intellektual o‘yinlaridan foydalanish. Reja: I bob. Ta‘lim jarayonida o‘yinli texnologiyalarning o‘rni

II BOB. Jizzax vohasi tarixini intellektual o‘yinlar orqali o‘rganish
2.1. Qadimgi Ustrushona davlati tarixi bo‘yicha "Zakovat" intellektual o‘yini tashkil etish
Jizzax vohasi tarixi bo‘yicha keng jamoatchilikda ma‘lumotlarning yetarli emasligi, bu haqida manbalarning kamligi Jizzax tarixi bo‘yicha "Zakovat" o‘yinlarini o‘tkazishni biroz qiyinlashtiradi. Shu sababli ham Qadimgi Ustrushona va Jizzax vohasining keyingi davrlardagi tarixi bo‘yicha "Zakovat" o‘yinlarini faqatgina soha mutaxassislari va voha tarixiga qiziquvchilar o‘rtasida o‘tkazish kerak bo‘ladi.
Toponomist olimlar Jizzax nomini sugʻdiycha „Dizak“ („qalʼacha“) soʻzi bilan bogʻlaydilar³⁸. Professor To‘ra Nafasov "Dizak" so‘zining paydo bo‘lishi haqida to‘xtalib: "Dizak" yasama so‘z. Yasalishiga asos bo‘lgan so‘z - diz, so‘g‘d tilida diz - qal‘a. "Diz" so‘ziga kichik ma‘nosini ifodalovchi -ak qo‘shimchasi qo‘shilib, "Dizak" so‘zi yasalgan. "Dizak - kichik qal‘a, qo‘rg‘on yoki qo‘rg‘oncha ma‘nosini anglatadi"³⁹ deb yozadi. Tarixda bu shahar Dizak, Gazo, Tayzaq, Tuzihaq, Faknon va boshqa nomlar bilan shuhrat qozongan⁴⁰.
Jizzax shahri ko’plab tarixiy manbalarda tilga olingan. Yunon-Rim tarixchilari Gerodot, Strabon, Ktetsiya, Ksenafont, Arrian, arab muarrixlari: Hofiz-Tarobiy, ibn Havqal, ibn Hurdodbek, Istahriy, ibn Batuta, Yoqub Hamaviy, Ibn Arabshoh, Muhammad Solih, Hofiz Tanish Buxoriy, Hamidulla Kazviniy, Sharafiddin Ali Yazdiy, Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqa allomalar o’z asarlarida shahar tarixi, aholisining urf-odatlari, dini, madaniyati haqida bitiklar yozib qoldirishgan⁴¹.
O‘lkaning qadimgi tarixini yorituvchi tarixiy manbalar juda kam bo‘lib, davrlar bo‘yicha uzil-kesil taqsimlangan. Antik mualliflarning asarlarida asosan Aleksandr Makedonskiyning bu hududdagi faoliyati yoritilgan. Xitoy yozma manbalari esa asosan Ustrushonaning ilk o‘rta asrlar davrini yoritadi⁴².
Qаdimgi уunоn tаrіхсһіlаrі Gazoni аlоһіda tіlga оlіsһаdі. Аrхеolоglar Gаzо shahrining joylashgan joyini aniq va asosli ayta olmasalarda, tarixiy manbalarda bu yer Samarqand va Toshkent orasida joylashganligi aytiladi. Olimlar Gazoni qadimiy Jizzax deb taxmin qiladilar⁴³.
Jizzax shahri arab geograf olimlari va sayyohlaridan Ibn Havkal va Muqaddasiylarning asarlarida Ustrushonaning Faknon viloyatidagi shahar deb tilga olinadi. X asrda yashagan arab geografi, Abul-Qosim Muhammad ibn Havqalning yozishicha "Ushrusana bu (bir) viloyatning nomi, xuddi as-Sug‘d ham viloyat nomi (bo‘lganidek). Unda bu nomli shahar yo‘q...Dizak tekislikda (joylashgan) shahar. Uning yonida Fankon nomli rustoqi bor. Urush vaqtida unda Samarqand aholisi toplanadi. Unda kop sonli odamlarni sigdiradigan rabotlar bor... Dizakda oqar suvlar va boglar bor. U hosildor shahar”⁴⁴.
Shahar arablar istilosidan oldin ham mavjud boʻlgan. Jizzax IX-X asrlarda Somoniylar, XI-XIII asr boshida Qoraxoniylar, Xorazmshohlar davlati, XIV-XV asrlarda Temuriylar davlati, XVI-XVIII asr 1-yarmida Buxoro xonligi, XVIII asr 2-yarmidan 1866-yilgacha Buxoro amirligiga tobe boʻlgan⁴⁵.
Ustrushonaning qadimgi davri deganda antik va ilk o‘rta asrlar, ya‘ni mil.avv. IV asrdan milodiy VIII asrlargacha bo‘lgan davrni tushunish lozim. Bu davrda turli xil nomlar bilan ataluvchi turkiy qabilalarning Yevroosiyo dashtlaridan tinimsiz kirib kelishi natijasida, turkiy xalqlarning muloqot maydoni Sirdaryodan Amudaryo bo‘ylarigacha kirib borib, O‘rta Osiyo hududida bir-biriga yaqin madaniyat vujudga keldi⁴⁶.
So`nggi yillar mobaynida Samarqand arxeologiya instituti olimlari tomonidan Jizzax viloyati hududlarida arxeologik tadqiqotlar olib borildi. Jizzax va G‘allaorol vohalarida, Xarakana (G`allaorol tumani) majmuasida antik va o`rta asr yodgorliklari - Oydinsoytepa, Qingirtepa, Jalmantena, Lapaktera, Nushkent singari yodgorliklarni ochib o`rganishlari natijasida bu hududda istiqomat qilgan ibtidoiy odamlarning hayot tarzi, xo`jalik faoliyatiga doir ma’lumotlar to`plandi⁴⁷. Sangzor daryosi havzasidagi vodiyda qadimdan aholi yashaganligi, dehqonchilik, chorvachilikka asoslangan o`troq va yarim-o`troq hayot qaror topganligi ma’lum bo`ldi. Arxeologik qazilmalar paytida topilgan qadimgi ashyoviy dalil neolit (yangi) tosh davridayoq Jizzax vohasida, xususan, Sangzor vodiysi, Ilono`tti darasi, Tuzkon hududlarida aholi manzilgohlari bo`lganligini ko`rsatadi. Demak, Sangzor vodiysidagi yerlarning ajdodlarimiz tomonidan o`zlashtirilishi qariyb V ming yillik tarixga ega<sup>48</sup>. Ustrushona hududida so‘nggi bronza va ilk temir davriga kelib o‘zida shahar belgilarini mujassam qiluvchi yirik manzilgohlar barpo etila boshlanadi. Inson faoliyati bilan bog‘liq ijtimoiy jarayonlar tufayli Ustrushonada ham ilk temir davri, xususan, mil. avv.gi VII-VI asrlarda shahar qurilishiga asos solinib, fanda “Nurtepa madaniyati” nomi bilan qayd etilgan, ilk shaharmonand manziloh Nurtepa vujudga kelgan. Nurtepa madaniyatning ta‘siri ostida Kiropol deb e‘tirof etilgan, mil. avv. VI asr boshlarida asos solingan Mugtepa, Aleksandr Makedonskiyga qarshi qo‘zg‘olon ko‘targan shaharlar sifatida qayd etilgan, Kurkatdagi Shirin, Savatdagi Xontepa, Soganoqtepa I, II kabi ilk shahar yodgorliklari bunyod etilgan<sup>49</sup>.
Ahamoniylar davlati qo‘shinlari Turkiston va Nurota tog‘ tizmalari oralig‘idan o‘tib Sangzor va Sirdaryo oralig‘ida joylashgan Ustrushona viloyati hududlarini ham bosib oladi. Ahamoniylar podshosi o‘z davlatining shimoli-sharqiy chegaralarini mustahkamlash maqsadida Sirdaryoning so‘l qirg‘og‘idagi Ustrushona hududlarida 7 ta chegara shahar qal‘asini qurdiradi. Sangzor daryosi quyi oqimi bo‘yida - hozirgi Jizzax shahri o‘rnida qurilgan qal‘a-shaharchaga Dizak deb nom beriladi. Ustrushona (Dizak) hududi Parfiya, Xorazm, So‘g‘diyona hududlari bilan birga 16-satrapiyaga qaragan. Ustrushonaning Chotqol tog‘i tizmalaridan oltin, Nurota tog‘ tizmalaridan metall, qimmatbaho toshlar qazib olingani va Eronga olib ketilgani haqida tarixiy manbalarda qayd etilgan. O‘sha paytlardayoq Turkiston va Nurota tog‘ tizmalari oralig‘idan o‘tadigan yo‘lda joylashgan Jizzax karvonlar to‘xtab o‘tadigan bekat bo‘lgan, savdo-sotiq rivojlangan. Bu davrda Dizak aholisi oromiy yozuviga asoslangan So‘g‘d yozuvidan foydalangan. Aholi zardushtiylik diniga e‘tiqod qilishgan. Aholi hunarmandchilik, Sangzor daryosi vohalarida dehqonchilik, cho‘l, qir-adirlarda chorvachilik bilan shug‘ullanib tirikchilik qilishgan<sup>50</sup>.
Ustrushonaning dehqonchilik vohalari haqida bayon qiluvchi, ilk yozma xabarlar qadimgi yunon tarixchilarining Aleksandr Makedonskiy harbiy yurishlari haqidagi asarlarda yoritilgan. Bu manbalarning aksariyatida, Eron shohi Kir davrida qurilgan yetti shahar va bu shaharlarning bir-biri bilan bog‘liq holda Aleksandrga qarshi qo‘zg‘olon ko‘targanligi haqida ma‘lumotlar berilgan<sup>51</sup>. Ularda yoritilishicha, Maroqand va uning atrofidagi qishloqlarni o‘ziga tobe qilgan Aleksandr ko‘p sonli armiyasi bilan mil.avv. 328-yilda Ustrushona tomon yurish qiladi. Iskandar Turkiston tizma tog‘larining shimoliy qismidagi daralarda aholining qattiq qarshiligiga uchradi. Tog‘ daralaridagi janglarda mahalliy aholidan 22 ming kishi halok bo‘ldi<sup>52</sup>. Aleksandr bu qoyani katta qiyinchilik va talofat bilan egallaydi. Jang paytida uning o‘zi ham qattiq yaralanadi. Ustrushonaning tog‘li qoyalarida ilk bor mag‘lubiyat alamini tortgan Aleksandr, o‘zining jahonda tengsiz hisoblagan armiyasini tog‘lik qoyalarda jang olib borish taktikasi kuchli emasligini anglab qolgan. Ustrushonaliklar esa bunday qoyalarda jang olib borishni nihoyatda yaxshi o‘zlashtirgan edilar. Biroq, Aleksandr qo‘shinlarining bir necha baravar ko‘pligi va ularning zamonaviy qurollanganligi urush taqdirini hal qiladi. Arrianning yozishicha, "tog‘ cho‘qqisidagi himoyachilarni bir qismi joyida qirib tashlanadi, ko‘plari dushman qo‘liga tushmaslik uchun qoyadan o‘zlarini tashlab halok bo‘lishadi"<sup>53</sup>.
Arrianning "Aleksandr anabasisi" asarida qayd etilishicha, Aleksandr Ustrushonadagi 7 shaharni egallaydi. Janggu jadallar bilan Iskandar qo‘shinlari Sirdaryoning chap sohiligacha bo‘lgan yerlarni bosib oladi. Aleksandr daryo bo‘yiga o‘tnashib, qo‘shiniga dam beradi. Ayni paytda u qo‘shin joylashgan yer atrofini uzunligi 60 stadiy (1 stadiy 176,6 metrga teng) devor bilan o‘rab bir shahar qutishni amr qiladi. Bu shahar saklarga qarshi urushlarda mudofaa uchun zarur edi. Shahar 17 kun deganda qurib bitkaziladi. Mazkur shahar hozirgi Xo‘jand shahriga yaqin joyda qurilgan bo‘lib, unga Aleksandriya Esxata deya nom berilgan<sup>54</sup>.
Arriannning yozishicha, bu vaqtda Ustrushonada mavjud bo‘lgan yettita shaharda isyon ko‘tarilib ular o‘zlarining mustaqilligini, Aleksandrga bo‘ysunmasligini e‘lon qiladilar. Aleksandrning ularni yana qaytadan bo‘ysundirishiga to‘g‘ri keladi. Aleksandr o‘z sarkardasi Kraterni Kiropolga jo‘natib, o‘zi Gazoga qo‘shin tortadi. Aleksandr Gazo (Dizak)da ko‘tarilgan qo‘zg‘olonni bostirish harakatiga tushgan paytda, saklar hukmdorining ukasi Kartazes boshchiligidagi katta qo‘shin qo‘zg‘olonchilarga yordamga keladi. Bundan xabar topgan Aleksandr Gazodagi jangga 2000 kishilik qo‘shin tashlaydi. Kartazesning yordamchi qo‘shinlari yetib kelgach, qo‘zg‘olonchilar dushmanni Sirdaryo tomon chelinishga majbur qiladi. Biroq Aleksandrning o‘zi boshliq katta qo‘shin Gazoga hujum qilib, qo‘zg‘olon bostiriladi<sup>55</sup>.
Manbalarda ta‘kidlanishicha ikki kun ichida besh shaharni vayron qilib tiz cho‘ktirgan Aleksandr, daryo bo‘yi "varvarlari”ning eng katta shahri Kiropolga tomon yuzlanadi. Kvint Kursiy Rufning ma‘lumot berishicha, Kiropolliklar shaharni topshirmaslikka ahd qilishadi. Ularga taslim bo‘lishsa jonlari omon qolishiga va‘da berib, Aleksandr 50 otliq jangchisini shaharga elchilikka yuboradi. Shahardagilar elchilarni barcha rasm-rusumlarga amal qilgan holda izzat bilan kutib olishadi, keyin esa, mehmondorchilik va sharobxorlik ta‘sirida tezda uyquga ketgan 50 chavandozning hammasi qilichdan o‘tkaziladi. Bundan qattiq g‘azablangan Aleksandr darhol hujumga o‘tadi, hujum natijasiz tugagach, lashkarboshilar Meliogr va Perdikkega shaharni qamal qilishni buyuradi<sup>56</sup>. Hech qachon, hech qaysi shahar qamalga bunchalik qahramonlarcha bardosh bermagan edi. Aleksandrning o‘zi ham gardanidan tosh tegib qattiq yaralanadi va hushidan ketadi. Ko‘plar uni o‘ldi deb hisoblashadi. Lekin, u hushiga kelgach qamalni yanada qattiq va shafqatsizlik bilan davom ettiradi. Kiropol shahri mudofaa devorlari ostidan lahm kovlanib, devorning bir bo‘lagi qulab tushgandan keyingina makedoniyaliklar shahar ichiga yopirilib kirishadi. Shahar zabt etiladi va vayron qilinadi. Kiropolni o‘zida 8 ming tub aholi qirib tashlanadi<sup>57</sup>. N.N.Negmatovning yozishicha Aleksandrga qarshi qo‘zg‘olon ko‘targanlar, Ustrushonaning tekislik qismida joylashgan Kiropol, Gaza, Baga, Kurkat, Sabat, Shavkat va Xovost shahar aholisi bo‘lgan<sup>58</sup>. A.A.Gritsinaning yozishicha Aleksandrga qarshi qo‘zg‘olon ko‘targan shaharlardan biri Xantepa (Sobot) bo‘lgan”<sup>59</sup>.
Aleksandr Makedonskiy tuzgan davlat parchalangach, Suriyadan Sirdayogacha bo‘lgan hududlarni, shu jumladan, Ustrushona hududlari va Hind daryosigacha yerlarni Aleksandrning sarkardasi Salavk o`z tasarrufiga kiritdi va Salavkiylar davlatiga asos soldi. Salavk va uning o`g`li Antiox I davrida O`rta Osiyo bitta satrapiyaga birlashtirildi. Salavkiylar davlati parchalangach, Sirdaryoning o‘rta qismida Qang‘ davlati tashkil topdi. Aleksandra Esxata, Kiropol, Dizak yoki Gazo (hozirgi Jizzax) shaharlari Qang‘ davlati tarkibida bo‘lgan⁶⁰.
Ustrushonada milodiy IV-V asrlarda mustaqil boshqaruv tizimi qaror topa boradi. Ilk o‘rta asrlarga oid manbalarda O‘rta Osiyoning So‘g‘d, Choch, Farg‘ona kabi dehqonchilik mulklari qatorida Ustrushona haqida ham eslatiladi. Bunday ma‘lumotlar ilk bor Xitoy yilnomalarida uchray boshlaydi. Xitoy imperatorlarining sulolaviy (Sin Tan shu -Tan saroyi tarixi) yilnomasida bu davlat ya‘ni Sharqiy Sao (davlati) Shuaydushana, Suduyshana, Szebutseyuyna (Szebudana), Sudushini kabi to‘rtta nom bilan ataladi. Suyshu (Suy sulolasi tarixi) ning 83-bobida Farg‘onadan Sutrishona (Suduyshana) davlatigacha 500 li (288) deb ta‘kidlangan⁶¹. "Veyshu"da Kangiya (Qang) davlati o‘rnida tashkil topgan o‘n bitta davlatlar qatorida Sao hokimligi ham sanab o‘tilgan⁶².
Keyingi davrlarda Jizzax vohasi Kushonlar, Xioniylar, Kidariylar, Eftallar va Turk xoqonligi tarkibida bo‘ldi. Xioniylar IV asrning 70-yillarida Gurumbat boshchiligida So‘g‘diyona, Ustrushona hududlarini egallaydi va Sirdaryodan Amudaryogacha hududlarda xioniylar hukmronligi o‘rnatiladi. Bu davrda Ustrushona va So‘g‘diyonada bir qator turkiy qabilalar o‘rnashib qoladilar. V asr o‘rtalarida Eftallar xioniylarga zarba berib, So‘g‘diyona va Ustrushonani o‘z tasarrufiga kiritdilar. Dastlab ular So‘g‘diyona, Ustrushonadagi keng yaylovlarda chorvachilik bilan shug‘ullanganlar. Aholining bir qismi so‘g‘d tilida, bir qismi turkiy tilda so‘zlashar edi. VI asr o‘rtalarida tashkil topgan Turk xoqonligi davlati o‘z hududini g‘arbga tomon kengaytirishni boshladi. Istami yabg‘u qo‘shinlari Sirdaryodan o‘tib, Ustrushonani, shu jumladan, Jizzax shahrini bosib oladi va Sangzor daryosi bo‘ylab yurib Ilono‘tdi darasidan o‘tib, Zarafshon vodiysiga kirib bordilar⁶³. Turk xoqonlari mahalliy aholining ichki ishlariga aralashmasdan Chirchiq, Ustrushona, So‘g‘diyona va boshqa hududlarda mayda hokimliklar tuzilib, ularning iqtisodiy va siyosiy boshqaruvini mahalliy hukmdorlar qo‘lida qoldiradi, ulardan boj va yasoq undirilib olish bilan cheklanardilar. Ustrushona alohida hokimlik bo‘lib, siyosiy va iqtisodiy boshqaruv yerli hokim - afshinlar qo‘lida edi. Bu davrda ichki va tashqi savdo birmuncha rivojlanadi. 627-yilda Ustrushona karvon elchiligi Choch-Taroz-Suyab-Janubiy Issiqko‘l-Sharqiy Turkiston orqali Xitoyga borganligi haqida tarixiy manbalarda qayd etilgan. Ustrushona hokimining oz sonli chokarlari bo‘lib, zarur bo‘lganda ularni dehqonlar hisobiga ko‘paytirganlar⁶⁴.