Mavzu: Jizzax tarixini o‘rganishda "Iqtidor-Shou" intellektual o‘yinlaridan foydalanish. Reja: I bob. Ta‘lim jarayonida o‘yinli texnologiyalarning o‘rni

BMI ning tuzilishi va hajmi. Ushbu BMI kirish, 2 bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlardan iborat.


I BOB. Ta‘lim jarayonida o‘yinli texnologiyalarning o‘rni.
1.1. Intellektual shou o‘yinlarining paydo bo‘lishi va ta‘lim jarayonida tutgan o‘rni.
"Intellektual o‘yin" – bu fikrlash va xotira to‘liq ishtirok etadigan, o‘yin ishtirokchilarining aqliy salohiyati taqdim etilgan savolning javobini aniqlash va tushunishga qaratilgan; ma'lum bir vaziyatning to'g'riligi to'g'risida taxminiy xulosani olish uchun konvergent (bitta to'g'ri javobni olgandan keyin bir yo'nalishda qidirish) va divergent (turli yo'nalishlarda qidirish) mahsuldorlikka ega bo'lgan o'yin.
Intеllеktuаl o‘yinlаrni tа’lim jаrаyonidа tizimli tаshkil qilishning tа’limiy fоydаsi kеng qаmrоvlidir:
– O‘quvchilаr jаmоаdа ishlаshgа o‘rgаnаdi. Sаvоllаrgа to‘g‘ri jаvоb tоpishdа ulаr bir-birini eshitishni, tushunishni o‘rgаnаdilаr.
– O‘quvchilаr mаntiqiy fikr yuritishgа o‘rgаnаdi. Hаmmа vаqt hаm to‘g‘ri jаvоbni tоpish оsоn kеchmаydi. Bа’zi hоllаrdа jаmоа а’zоlаri mаntiqiy fikrlаr zаnjiri оrаsidаn yagоnа jаvоbni tаnlаshlаri kеrаk bo‘lаdi.
– O‘yin ishtirоqchilаri o‘zlаrini qiziqtirgаn sоhаlаr bo‘yichа yangi bilimlаrni egаllаshgа intilаdilаr. Bu esа ulаrdа kеng dunyoqаrаshning shаkllаnishigа оlib kеlаdi.
– Sаvоllаrgа jаvоbni qisqа vаqt ichidа bеrish lоzimligi o‘yin ishtirоqchilаridаn to‘g‘ri jаvоbni tеz tоpishni tаlаb qilаdi. Bu esа ulаrni vаqtni tеjаshgа, yakuniy jаvоbni tеz tоpishgа o‘rgаtаdi.
– Intеllеktuаl o‘yinlаr jаmоа а’zоlаri o‘rtаsidа vа bоshqа jаmоа bilаn dоimiy аlоqаdа bo‘lishni tаlаb qilаdi. Bu esа ulаrdа kоmmunikаtiv qоbiliyatlаrining rivоjlаnishigа оlib kеlаdi.
– Intеllеktuаl o‘yinlаr ishtirоkchilаrning nоstаndаrt vа ijоdiy tаfаkkurining rivоjlаnishigа ijоbiy tа’sir ko‘rsаtаdi.
– Intеllеktuаl o‘yinlаrning eng muhim jihаti, ulаrning qiziqаrli, yoqimli vа musоbаqа shаklidа o‘tkаzilishidir¹⁵.
Endi intellektual o‘yinlar tarixiga bir nazar tashlasak. Ilmiy hamjamiyatga XIX asrning o'rtalaridan boshlab har xil turdagi o'yinlarga nisbatan "intellektual o'yinlar" atamasining og'zaki ta'rifi kiritilgan. Intellektual o‘yinlarning xalqaro doiralarda o‘tkazilayotganiga hali ko‘p vaqt bo‘lganicha yo‘q. Biz dunyoning turli shaharlarida yosh bolalar uchun turli mantiqiy o'yinlar ishlab chiqish va maktab o'yinlarini o'ynoqi tarzda tayyorlash, shuningdek, maktab o'quvchilari va maktabgacha yoshdagi bolalar uchun intellektual rivojlantiruvchi o'yinlarni bo'yicha xizmatlarni taklif qiluvchi turli kompaniyalarning tabelalari ko'rishimiz mumkin. Ularda yoshlar va kattalar uchun stol o'yinlari va intellektual kvestlar uchun o'yin xonalari taklif etiladi. Har bir universitetda intellektual musobaqalar uchun talabalardan tuzilgan jamoalari mavjud.
Dunyo hamjamiyatida intellektual harakatlarga qiziqish tobora kuchayib bormoqda va “aqlli o‘yin”larning ta’lim jarayoniga ta’siri yaqqol sezilmoqda. Juda ko‘p mamlakatlarda intellektual o‘yinlar o‘tkazish an’anaga aylanib ulgurgani ijobiy baholanmoqda. Masalan Rossiya Federatsiyasida har yili an‘anaviy tarzda intellektual o‘yinlar festivali o‘tkazilmoqda¹⁶.
Nima? Qayerda? Qachon? (rus: Что? Где? Когда?) — 1970-yillarning oʻrtalaridan boshlab rus tilidagi ommaviy axborot vositalari va boshqa MDH davlatlarida yaxshi maʼlum boʻlgan intellektual oʻyin shousi. Bugungi kunda u Rossiyaning "Первый канал" telekanalining "ТВ ИГРА" teleko‘rsatuvi tomonidan ishlab chiqarilgan va Jahon klublari assotsiatsiyasi tomonidan tashkil etilgan klublarda o'ynaladigan raqobatbardosh o'yin sifatida mavjud¹⁷.
O'yin 1975-1977-yillarda rassom, teleboshlovchi va rejissyor Vladimir Voroshilov va muharrir Natalya Stetsenko tomonidan ishlab chiqilgan. O'yin birinchi marta 1975-yil 4-sentyabrda efirga uzatilgan. Bu o‘yin 1977-yil 24-dekabrda bugungi formatga yaqin holada ikkinchi marta efirga uzatildi. Aylana stol atrofidagi 6 kishilik jamoa vakillari bir daqiqa davomida tomoshabinlar tomonidan yuborilgan savolni muhokama qilganlar. 1978-yildan boshlab o'yin muntazam ravishda efirga uzatila boshlandi. 1986-yildan o'yinlar jonli efirga uzatila boshlandi. 1991-yilda o'yin SSSRda teletomoshabinlar va o‘yin ishtirokchilari pul mukofotlarini olishlari mumkin bo'lgan birinchi teleko'rsatuv bo'ldi. 2001-yildan esa faqat teletomoshabinlar pul mukofotlarini olishlari mumkin¹⁸.
2010-yilning yozida AQShda bu shouning Amerikacha versiyasi bo'lib o'tdi. O'yin nomi avval "Six Minds" keyinchalik esa "Million Dollar Mind Game"ga o'zgartirildi. O'yin premyerasi 2011-yil 23-oktyabr yakshanba kuni ABC telekanalida efirga uzatildi. AQSh versiyasida olti kishidan iborat jamoa bir qator savollarga javob berish uchun birgalikda raqobatlashdi. Har bir toʻgʻri javob uchun pul mukofotining miqdori oshar edi. Dastlab 6000 dollardan boshlanib, oʻninchi javob uchun esa 1 million dollargacha koʻtarildi. Biroq, agarda jamoa jami to'rtta savolga javob bera olmasa o'yin tugaydi va ular hamma narsani yo'qotadilar. Har bir savolni muhokama qilish uchun ularga 60 soniya vaqt beriladi, shundan so'ng bu savolga jamoa sardori javob beradi. Ishtirokchilarda savollarga javob berish uchun yordam olish imkoni bor edi. Unga ko‘ra yordamning uchta shakli mavjud bo'lib, ular qo'shimcha muhokama uchun 30 soniya vaqt olish, savolni bir xil pul darajasida boshqasi bilan almashtirish yoki jamoa sardorining javobini rad etish va boshqasini berishdan iborat edi. Ularning har biri bir marta ishlatilishi mumkin edi. 2012-yil may oyida telekanal vakili "Million Dollar Mind Game" o‘yini to‘xtatilganini tasdiqladi¹⁹.
"Oq tunlar" - 1991-yildan beri har yili Sankt-Peterburgda oʻtkaziladigan xalqaro intellektual oʻyinlar festivali. Dunyodagi eng dastlabki „Nima? Qayerda? Qachon?“ ekspert tanlovlaridan biri. Sankt-Peterburg intellektual oʻyinlar klubi hisoblanuvchi „Kolomna“ bu festivalning tashkilotchisidir²⁰. Tanlov qoidalari „Nima? Qayerda? Qachon?“ televizion oʻyinidan farq qiladi. Musobaqalar ikki bosqichda oʻtkaziladi. Birinchi bosqich 5 turdan iborat boʻlib, har bir turda 15 tadan savol beriladi. Savollar bir vaqtning oʻzida barcha jamoalarga beriladi. Jamoalarga o‘ylash uchun bir daqiqa vaqt beriladi. Savoldan bir daqiqa oʻtgach yozma javoblar yigʻiladiJami 75 ta savoldan eng ko‘p to‘g‘ri javob bergan jamoa gʻolib hisoblanadi²¹.
Ikkinchi bosqichda „Nima? Qayerda? Qachon?“ klubining taniqli ekspertlari ishtirok etadi. Tashkilotchilar festival uchun savollar toʻplamini ekspertlar orasida yaxshi obroʻga ega boʻlgan mualliflardan buyurtma qilishadi. Festivalda Rossiyadan tashqari Abxaziya, Ozarbayjon, Belarus, Germaniya, Latviya, Ukraina, Finlyandiya, Estoniya kabi davlatlardan jamoa va ishtirokchilar ishtirok etishgan²².
YuNESKO rahnomaligida 2018-yilning 8-15-iyul kunlari Yakutsk (Yakutiya, Rossiya Federatsiyasi)da dunyoning 40 ta mamlakati va Rossiyaning 18 ta mintaqasidagi maktab o‘quvchilarini qamrab olgan Birinchi Xalqaro intellektual o‘yinlari bo‘lib o‘tdi²³. Unda 1566 nafar iqtidorli o‘quvchilar, yosh tadqiqotchilar, pedagoglar, olimlar, davlat va jamoat arboblari qatnashdilar. Shulardan 747 nafarini dunyoning 39 mamlakati vakillari bo‘lgan 181 ta maktab, litsey, kollej va gimnaziya o‘quvchilari tashkil etdi²⁴. Yakutiya xalqaro ilmiy o'yinlari (“Yakutsk International Science Fair-2018” YISG) YuNESKO va Shimoliy forum homiyligida va Rosmolodej ko'magida o'tkazildi²⁵. O‘yinlarga jahonda ilmiy izlanishlari bilan mashhur maktablar jamoalari taklif etildi. Ularning o‘quvchilari Intel-ISEF kabi 100 yildan ortiq tarixga ega mashhur xalqaro konkurslarda g‘oliblikni qo‘lga kiritganlar. Ular orasidan keyinchalik Nobel mukofoti laureatlari yetishib chiqqan. Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkilotining tadqiqotlariga ko‘ra, jahon YaIM ning 40%dan ortig‘i shu konkurs ishtiroqchilari faoliyati bilan bog‘liq ekan²⁶. "Xalqaro intellektual o‘yinlar – 2018" katta kubogi beshta, ya‘ni, fizika, matematika, kimyo va informatika bo‘yicha Tuymaada maktab o‘quvchilari olimpiadasi; “Science Fair” maktab o‘quvchilari ilmiy-tadqiqot ishlari tanlovi; 3D-modellashtirish; “Robotlar o‘yinlari” tanlovlari va IT-Hackathon dasturiy ilovalarini jamoaviy ishlab chiqish kabi tanlov yo‘nalishlari natijalariga ko‘ra o‘ynaldi²⁷. Umumiy hisobda besh o‘rindan uchtasini yutib olgan Singapurning NUS Matematika va fanlar oliy maktabi (Singapur Milliy universiteti qoshidagi katta matematika va fan maktabi)ning 13 nafar o‘quvchidan iborat jamoasi Xalqaro intellektual o‘yinlar Bosh kubogini qo‘lga kiritdi²⁸. Ikkinchi o‘rinni Ruminiyadan kelgan Buxarest xalqaro kompyuter litseyi vakillari egalladi. Tudor Vianu nomidagi kompyuter fanlari milliy maktabi vakili bo‘lgan yana bir Ruminiya jamoasi g‘oliblar uchligini yakunladi. To'rtinchi o'rinni Yakutsk shahridagi V.P.Larionov nomidagi fizika-texnika litseyi o‘quvchilari egallab, Rossiya jamoalari orasida eng yaxshi natijani ko‘rsatdi²⁹. Xalqaro maktab ilmiy-konferensiyasi konkursida Gran-priga qozog‘istonlik Nazarboyev nomidagi fizika-matematika intellektual maktabi o‘quvchisi Nurdaulet Taumergenov sazovor bo‘ldi³⁰. U GloveSpeaker qo'lqoplari yordamida imo-ishora tilidan og'zaki nutqni sintez qilish loyihasini ishlab chiqdi. “Science Fair” tanlovida ikkinchi o‘rinni tayvanlik ishtirokchi Tung-Yu Vu, uchinchi o‘rinni Saxa Respublikasi (Yakutiya) Oktemskiy ilmiy-ta’lim markazi vakili Pavel Vasilev egalladi.
Rossiya Federasiyasi va Yakutiya Respublikasi ta’lim tizimiga iqtidorli pedagogikaning sara tajribalarini tadbiq qilishda xalqaro hamkorlikni rivojlantirish, iqtidorli o‘quvchilarga mo‘ljallangan doimiy faoliyat yuritadigan kommunikatsion-ta’limiy maydonni tashkil qilish va rivojlantirish maqsadida tashkil qilingan Birinchi Xalqaro intellektual o‘yinlarini olimlar kelajakka qadam deb baholadilar³¹. O‘yin komitetining Faxriy raisi Nobel mukofoti laureati, akademik Jores Alfyorov “Intellektual o‘yinlar to‘g‘ri yo‘nalishda to‘g‘ri qadamdir. Aynan shunday tadbirlar bolalarga jahon darajasiga yetishiga yordam berishi mumkin”deb ta’kidladi³². Birinchi Xalqaro intellektual o‘yinlarining muvaffaqiyatli o‘tganligi, o‘quvchilar va o‘qituvchilarning yangi va ish faoliyatida kerakli tajriba orttirganliklari ta’kidlandi, uni an’anaga aylantirish haqidagi asoslangan takliflar o‘rtaga tashlandi. Barcha ishtirokchilar intellektual o‘yinlarning o‘quv jarayonidagi ijobiy ahamiyatini qayd qildilar. Birinchi Xalqaro intellektual o‘yinlarining maqsadlaridan biri, jahonning shunday nodir iste’dod sohiblarini jalb qilish, kelajakda ilmiy elita orasida do‘stlik va hamkorlik rishtalarini maktab davridan rivojlantirish deb belgilandi.
2022-yil 1-9-iyul kunlari ALROSA ko'magida "Yakutia International Science Games - 2022" (YISG-2022) xalqaro intellektual o‘yinlari bo'lib o'tdi. O‘yinlarning kunduzgi masofaviy formatida 16 ta xorijiy davlat va Rossiyaning 16 ta hududidan 670 nafar yosh ziyolilar ishtirok etdi. Bu yil intellektual o‘yinlar uchta asosiy tadbirdan iborat bo'ldi: STEM loyihalari bo'yicha xalqaro tadqiqot maktabi (International Researsh School), xalqaro maktab ilmiy konferentsiyasi (Yakutia International Science Fair) va matematika, fizika, kimyo va informatika bo'yicha an'anaviy xalqaro Tuymaada olimpiadasi. Shunday qilib, o‘yinlar yakunlariga ko‘ra, Ruminiyaning Buxarest shahridan kelgan Xalqaro nazariy informatika litseyi jamoasi “YISG-2022” Xalqaro intellektual o‘yinlarining Katta ilmiy kubogi bilan taqdirlandi! “Yakutiya xalqaro fan ko‘rgazmasi” (Yakutia International Science Fair) xalqaro maktab ilmiy konferensiyasi Gran-prisi g‘oliblari Singapur Milliy universiteti qoshidagi Matematika va fanlar oliy maktabi talabalari – Karis Yuen Xin Er, Manivannan Xarini, Shon Lim Shi-An bo‘ldi. Loyiha mualliflari ALROSA tomonidan moliyalashtiriladigan Kelajak avlodlar uchun maqsadli jamg‘armaning maxsus mukofotiga sazovor bo‘ldi. Rossiya Federatsiyasi viloyatlari, Qozog‘iston Respublikasi, Ruminiya, Singapurdan kelgan 7 nafar maktab o‘quvchilari Mixail Andreevich Alekseev nomidagi “Tuymaada” xalqaro olimpiadasida tegishli fanlar bo‘yicha o‘z ligalarida mutlaq g‘olib bo‘ldi³³.