Mavzu: Kichik guruhda bolalarning jismoniy faolligini oshirish texnologiyalari Reja: Kirish

Tadqiqot ob’ekti – maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash va psixik rivojlantirish jarayoni.
Tadqiqot predmeti – jismoniy tarbiya vositalari yordamida 3-6 yoshli bolalar jismoniy sifatlari va psixik jarayonlarini maqsadli rivojlantirish mazmuni hamda usuliyati.
Tadqiqotning maqsadi – tabaqalashtirilgan harakatli o’yinlardan maqsadli foydalanish asosida maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash jarayonini maqbullashtirishning usuliy yo’llarini aniqlashdan iborat.

I BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING JISMONIY TAYYORGARLIGINI OSHIRISH PEDAGOGIK MUAMMO SIFATIDA

1.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanish dinamikasiga xos xususiyatlar.

Ma’lumki, bola unga kattalarning bevosita ta’siri natijasida, mustaqil faoliyat jarayonida, shuningdek, atrof-muhitdan olayotgan axborotlari ta’sirida rivojlanadi. Bolalar ko’p o’yinchoq o’ynaydilar, harakatlanadilar va shu bilan birga atrofdagi voqealarni qiziqish bilan kuzatadilar, suratlarni tomosha qiladilar, turli sabablar yuzasidan ota-onalariga murojaat qilib, ularning topshiriqlarini bajaradilar.
3 yoshdan 6 yoshgacha – maktabgacha bo’lgan davr rivojlanishga ontogenetik imkoniyatlarning to’xtovsizligi orqali amalga oshiriladigan umumiy sensitivlik nuqtai nazaridan ilk go’daklik davrining to’g’ridan-to’g’ri davomi hisoblanadi. Bu davrda bolada barcha harakat ko’nikmalari rivojlanib, takomillashishda davom etadi, biroq uning tevaragini o’rab turgan olam bilan muloqoti hozircha cheklangan. Asta-sekin bolalar mustaqil bo’la boradilar, ularning organizmi mustahkamlanadi, harakatlari ancha aniq, ishonchli, tezkor bo’ladi. Uy ro’zg’or buyumlari, o’yinchoqlar bilan bajariladigan harakatlarning takomillashuvi xayotiy tajribaning boyishiga yordam beradi. Harakatlar yanada aniq, ongli, maqsadli bo’lib qoladi.
To’g’ri tashkil etilgan jismoniy tarbiya maktabgacha yoshdagi bolalarda tafakkur, xotira, tashabbus, tasavvur, mustaqillikning rivojlanishiga asosiy gigienik ko’nikmalarning paydo bo’lishiga ko’maklashadi. Xuddi ilk go’daklik davridagi kabi maktabgacha yoshda ham atrofdagi olam to’g’risida yorqin tasavvurlarning shakllanishida bolalarning hissiy tajribalari katta ahamiyatga ega bo’ladi. Bu davrda o’yin faoliyatning etakchi turiga aylanadi, lekin bu odatda bola ko’p vaqtini qiziqarli o’yinlar bilan o’tkazgani uchun emas, - o’yin bola psixikasida sifat o’zgarishlarini yuzaga keltiradi. Maktabgacha yoshdagi bolaning o’yini ancha murakkablashadi: unda hayotiy tajriba qo’lga kiritiladi, muayyan maqsad aniqroq namoyon bo’ladi, ijodiy tasavvur ko’zga tashlanadi va rivojlanadi. Yildan yilga bolaning aqliy rivojlanishida kattalarning og’zaki tushuntirishlari va topshiriqlari kattaroq ahamiyat kasb etib boradi.
Sog’lom bolani tarbiyalashda eng muhim vositalardan biri jismoniy mashqlar, harakatli o’yinlar va sport ermak o’yinlari sanaladi. Bolalar bilan jismoniy mashqlarni bajarganda, ularning salomatligini kuzatib borish, tashqi ko’rinishiga, kayfiyatiga, charchashi, ishtahasi, uyqusiga e’tibor berish juda muhim. Xar bir hatto mutlaqo sog’lom bola ham yilda 2-3 marta tibbiy ko’riqdan o’tkazilgani ma’qul. Bunda bolaning bo’yi, og’irligi, ko’krak qafasining aylanasi ko’rsatkichlarini yozib borish tavsiya etiladi, bu uning to’g’ri rivojlanishini kuzatib borish imkonini beradi.
Shartli ravishda bolalik quyidagi davrlardan iborat deb qabul qilingan:
Yangi tug’ilganlik (chaqaloqlik) davri - hayotning dastlabki 3-4 haftasi. Bola yangi sharoitga moslashadi (u o’pkasi bilan nafas oladi, ovqat hazm qilish tizimi ishlay boshlaydi, tanada issiqlik boshqaruvi yo’lga qo’yiladi); uning asab tizimi hali etilmagan - bosh miya po’stlog’ining takomillashmaganligi tufayli faqat shartsiz reflekslar namoyon bo’ladi.
Emish davri - bir yoshgacha bo’lgan davr. Markaziy asab tizimi faoliyati takomillasha boshlaydi; shartli reflekslar ishga tushadi, harakatlar shakllanadi, bo’y va og’irlik tez orta boradi.
Maktabgacha yoshdan oldingi davr - 1 yoshdan 3 yoshgacha. Bo’y o’sishi bir oz sekinlashadi, harakat ko’nikmalari takomillashadi; nutq shakllanadi; bola ayrim gigienik ko’nikmalarni egallaydi.
Maktabgacha bo’lgan davr - 3 dan 7 yoshgacha. Undan avvalgi davrdagi kabi u bo’y o’sishining bir oz sekinlashuvi bilan tavsiflanadi. Bola ortiqcha og’irlikni yo’qotadi, uning mushaklari mustahkamlanib, skeleti kuchli rivojlanadi. Maktabgacha davr oxiriga kelib sut tishlarining almashinishi boshlanadi. Bola kattalar eydigan ovqatga o’tadi, kasalliklarga tez chalinmaydigan bo’ladi.
3-6 yoshli bolalarning rivojlanishi. Maktabgacha davrda go’yo sog’lomlik va to’laqonli jismoniy rivojlanishning poydevori qo’yiladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda tana hali etarlicha turg’un emas, harakat imkoniyatlari ham cheklangan. Ularning asab tizimi tez rivojlanadi, skeleti o’sib, mushak tizimi mustahkamlanadi, harakatlar takomillashadi. Diqqat ancha barqarorlashib, bolalar eng sodda mehnat ko’nikmalarini egallay boradilar. Gavdaning umumiy statik beqarorligi hamda dinamik imkoniyatlari cheklanganligi 3-4 yoshli bolalarga xos bo’lib, bu yoshdagi bolalarda gavdaning yuqori qismi, elka sathi mushaklari va bukuvchi mushaklar nisbatan yaxshi rivojlangan, 3-4 yoshli bolalarda harakatlar etarlicha muvofiq bo’lmagani holda harakat faolligi yuqori darajada bo’lib, bu harakatlarda yirik mushak guruhlari ishtirok etadi. Mazkur davrda uzoq muddat bir xil vaziyat saqlab turilsa yoki bir turli harakatlar bajarilaversa, tez toliqish kuzatiladi.
7 yoshgacha o’pka to’qimasining tuzilishi hali to’la rivojlanmagan holda bo’ladi; burun yo’llari, traxeya va bronxlar nisbatan tor, shu sababli o’pkaga havoning kelishi bir oz qiyinroq; qovurg’alar birmuncha qiyaroq, diafragma yuqoriroq joylashgan, shuning uchun nafas olish harakatlari amplitudasi katta emas. Bola kattalarga nisbatan yuzaki va ancha tez-tez nafas oladi: 3-4 yoshli bolaning nafas olish sur’ati - bir daqiqada 30 marta, 5-6 yoshda - 25 marta, kattalarda 16-18 marta. Bolalarning yuzaki nafas olishi o’pkada havo aylanishining nisbatan yomon bo’lishi, havoning o’pkada bir oz turib qolishiga olib keladi, o’sayotgan organizm esa to’qimalarning kislorod bilan etarlicha ta’minlanishini talab qiladi. Aynan shuning uchun ham ochiq havoda o’tkaziladigan jismoniy mashqlar juda muhim bo’lib, ular havo almashinishini faollashtiradi. 3-4 yoshli bolalarda o’pkaning tiriklik sig’imi (O’TS) 400-500 sm³ ni, 5-6 yoshda esa 800-900 sm³ ni tashkil etadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning yurak-qon tomir tizimi faoliyati o’sayotgan organizmning talablariga yaxshi moslashgan, to’qimalarning qon bilan ta’minlanishiga bo’lgan kuchli ehtiyoj osonlik bilan qondiriladi, chunki bolaning tomirlari kattalarnikiga nisbatan kengroq bo’lib, ulardan qon erkinroq oqib o’tadi. Bola organizmidagi qon miqdori kattalarnikiga nisbatan ko’proq, uning tomirlar bo’ylab o’tadigan yo’li qisqaroq. Masalan, agar katta odamning tomir urishi bir daqiqada 70-74 zarbaga teng bo’lsa, maktabgacha yoshdagi bolada o’rtacha 90-100 zarbani tashkil etadi. Yurak asab boshqariluvi takomillashgan emas, shuning uchun uning qo’zg’alishi tez, qisqarishlar ritmi osongina buzilishi mumkin, jismoniy yuklama ostida yurak mushagi ancha tez toliqib qoladi. Lekin faoliyat o’zgarishi bilan bolaning yuragi tez tinchlanib, o’z kuchini tiklab oladi. Shuning uchun ham bolalar bilan shug’ullanganda jismoniy mashqlarning xilma-xilligiga e’tibor berish: harakatli o’yinlarni birmuncha tinch sur’atli o’yinlar bilan navbatlash va bolaga tez-tez qisqa muddatli dam olish tanaffuslari berib turish lozim.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda 3 yoshgacha bo’lgan bolalarga nisbatan asab tizimi yaxshiroq rivojlangan bo’ladi. Bu davrda bosh miyada asab hujayralarining etilishi jarayoni nihoyasiga etadi, bosh miya tashqi ko’rinishi va og’irligiga ko’ra katta odam miyasiga yaqinlashib qoladi, biroq asab tizimi hali ancha kuchsiz bo’ladi. Shuning uchun maktabgacha yoshdagi bolalarning o’ta ta’sirchanligini hisobga olish, ularga nihoyatda ehtiyotlik bilan muomala qilish: uzoq muddatli, og’ir yuklamalar bermaslik, haddan ortiq toliqtirmaslik kerak, chunki bu yoshda ta’sirlanish jarayonlari tormozlanish jarayonlaridan ustun bo’ladi.
Bolalarda etti yoshgacha, garchi ularda qon bilan ta’minlanish kattalarnikidan yaxshiroq bo’lsa-da, suyaklarning shakllanish jarayonlari tugallanmaydi. Skeletda tog’aysimon to’qimalar ko’p bo’lib, shu tufayli uning keyingi rivoji ro’y beradi; ayni vaqtda suyaklarning yumshoqligi ham shu bilan tushuntiriladi. Mushak to’qimasining o’sishi asosan mushak tolalarining yo’g’onlashishi hisobiga yuz beradi. Ammo suyak-mushak apparatining nisbatan kuchsizligi va tez toliqishi sababli maktabgacha yoshdagi bolalar uzoq muddatli mushak zo’riqishlariga bardosh berolmaydilar.
Kichik maktab yoshidagi bolalar yurish paytida hali aniq harakatlana olmaydilar: ular ritmik tarzda yugurolmaydilar, tez-tez muvozanatni yo’qotib yiqiladilar. Ularning ko’pchiligi pol yoki erdan yaxshi itarila olmaydilar, oyoq kaftiga to’la tayanib yuguradi. Ular o’z tanalarini hatto arzimas balandlikka ham ko’tara olmaydilar, shuning uchun balandlikka to’siqlar osha hamda bir oyoqlab sakrashlarni bajarishga qiynaladilar. Bu davrda maktab yoshidagi bolalar qiziqish bilan koptok o’ynaydilar, lekin hali ularning harakatlari o’zaro muvofiqlashmagan, ko’z bilan mo’ljal olish rivojlanmagan: ularning koptokni ilib olishlari qiyin. Bolalar har turli harakatlardan tez toliqadilar, chalg’iydilar.
4,5-5 yoshlarga kelib bolalarning harakatlari ancha muvofiqlashib qoladi, ular sakrash, to’siqlar osha sakrab o’tish, to’pni ilish ko’nikmalarini o’zlashtiradilar. 6 yoshlilarda engillik paydo bo’lib, yugurish ritmi barqarorlashadi, yon tomonga tebranishlar kamayadi, ular balandlikka, uzunlikka, to’siqlar osha sakraydilar, koptokni nishonga urishni o’zlashtiradilar, ko’z bilan mo’ljal olish kuchayadi. Katta maktab yoshidagi bolalarning kichiklarga qaraganda gavdasi baquvvat, mushaklari mutanosib rivojlangan. Yurish va yugurish chog’idagi asosiy harakatlari asta-sekin avtomatik darajasiga etadi, harakatlar muvofiqligi kuchayadi, qo’l mehnatiga qobiliyat sezilarli darajada ortadi. Turg’unlik ortgani uchun oddiy muvozanat mashqlarini, chaqqonlik bilan yugurishni amalga oshirish osonlashadi. Bolalar chidamliroq bo’la boradilar, biroq ular dastlabki holatlarini tez-tez o’zgartirib, rang-barang harakatlarni bajarishlari lozim. Bu yoshda ularning faoliyati asta - sekin mazmun bilan boyib, ongliroq bo’la boradi.
Jismoniy tarbiya va sport sohasining ko’pgina olimlari fikricha, o’sib kelayotgan yosh avlodni jismoniy tarbiyalashdan maqsad shaxsning jismoniy va ma’naviy madaniyati asoslarini shakllantirish, salomatlik zahiralarini sog’lom turmush tarzida faol hamda uzoq muddat davomida amalga oshirilayotgan qadriyatlar tizimi sifatida yuksaltirishdan iboratdir.
Ularning mulohazalaridan kelib chiqib, maktabgacha yoshdagi bolalarga nisbatan tatbiq etilsa, jismoniy tarbiyaning asosiy vazifalari quyidagilardan tarkib topadi.

• 
  bolalarda salomatlik, jismoniy tarbiya va sport qadriyatlarini o’zlashtirishda ongli ehtiyojni shakllantirish;
  
• 
  boladagi jismoniy sifatlar, harakat ko’nikma va malakalari rivojining zarur hamda etarli darajasini ta’minlovchi jismoniy imkoniyatlarning tabiiylikka muvofiq va individual - mos rivojlantirilishi;
  
• 
  maktabgacha yoshdagi bolalarga umumiy jismoniy ma’lumotlarni berish, bunda ularning jismoniy tarbiyasiga oid aqliy, texnologik, axloqiy, etik va estetik qadriyatlarni o’zlashtirishiga erishish;
  
• 
  bilimlarning mustaqil mashg’ulotlar o’tkazishning boshlang’ich ko’nikmalari darajasida dolzarblashuvi.
  

Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyasi tizimi, tuzilishining innovatsion qo’shimchalariga xos asosiy muammolar quyidagilardir:
a) bolalarning psixik rivojlanishi jarayoni sharoitlarini maqbullashtirish uchun jismoniy tarbiya vositalaridan foydalanish imkoniyatlari;
b) maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy sifatlarini rivojlantirish va asosiy harakatlarini shakllantirishning yosh xususiyatlari;
v) maktabgacha bolalar muassasalarida jismoniy tarbiyaning metodologik muammolari;