Mavzu: Muloqot ijtimoiy va shaxslararo munosabatlarning ifodasi sifatida Mashg‘ulotning maqsadi

diqqatning suhbatdoshga yо‘nalganligi – vizual, ya’ni kо‘z kontakti, 
gapiruvchiga hurmat, sabr-toqat, tinglashga tayyorlik; 

faollik – maqsadga yо‘nalganlik, qayta aloqa, tushunarli bayon etish, odob-
intizom; 

xayrixohlik – ustunlikka intilmaslik, о‘z hissiyotini nazorat etish, ma’lumotni 
e’tiroz bildirmay qabul qilish, salbiy hisning yо‘qligi, optimal nutq tempi.
Muloqotning ikkinchi bosqichidagi asosiy xususiyat – muammo mazmuni yuzasidan bir xil 
tasavvurning shakllanishiga va suhbatdoshlarning bir-birini tushunishiga erishishdir. Ammo, 
muloqot davomida qator tо‘siqlar mavjudki, ular suhbatdoshdan kelayotgan ma’lumotni tо‘la 
tushunishga xalaqit beradi. Ma’lumot almashuvi bosqichlarini yodda tutish va unga muvofiq 
keluvchi faol aqliy harakatni qо‘llash tо‘siqlarni muvaffaqiyatli yengib о‘tishni, ma’lumot 
yо‘qolishini iloji boricha kamaytirish imkonini beradi.
Muammo mohiyati aniqlangandan sо‘ng, uning yechimini topish lozim. Shunga binoan, 
muammoni hal etish maqsadidagi muloqot jarayonining uchinchi bosqichi – muammo yechimini 
izlash ham muhim о‘rin tutadi. Bu bosqich haqida tо‘laroq tasavvurga ega bо‘lish maqsadida 
nizo vaziyatidagi besh xil harakat uslubini eslashimiz mumkin. Ma’lumki, nizoli vaziyatda inson 
besh xil harakat uslubidan birini tanlashga о‘z moyilligini bildiradi. Bu harakat uslubi 
quyidagilar: 
1) raqobat
2) yon berish 
3) kompromiss. 
4) masalani muhokama etishdan qochish 
5) hamkorlik.
Muammoli masala yuzasidan muloqot olib borish xususiyati shundan iboratki, muloqotda 
ishtirok etayotgan tomonlarning manfaatini qondiruvchi yechim topilgan taqdirdagina, bu 
jarayonni muvaffaqiyatli deb hisoblash mumkin. Hamkorlikka asoslangan, tomonlar manfaatiga 
mos keluvchi yechim topilgandan keyingina qaror qabul qilinadi va muloqot muvaffaqiyatli
tarzda ado etildi, deb hisoblanadi. Suhbat oxirida xulosalar chiqarish, yechimni yana bir bor qayd 
etish va qabul qilingan qaror yuzasidan qisqa izoh berib о‘tish mumkin.
Muloqotning kommunikativ tomoni deyilganda, uning shaxslararo axborotlar, bilimlar, 
g‘oyalar, fikrlar almashinuvi jarayoni sifatidagi vazifalari nazarda tutiladi. Bu jarayonning 
asosiy vositasi bо‘lib til xizmat qiladi. Til shaxslar о‘rtasida aloqa vositasi bо‘lib, uning 
yordamida kishilar bilgan ma’lumotlari, axborotlar, g‘oyalar va hokazolarni bir-birlariga 
yetkazadilar. Ma’lumki, aloqa vositasi sifatida nutqning asosan ikki turi farqlanadi: yozma nutq 
hamda og‘zaki nutq.
Og‘zaki nutqning о‘zi dialogik va monologik turlarga bо‘linadi. Dialogik nutqning 
mazmuni, uning xarakteri, davomiyligi muloqotga kirishgan shaxslarning shaxsiy qarashlariga, 
qiziqishlariga, bir-birlariga bо‘lgan munosabatlariga, maqsadlariga bevosita bog‘liq bо‘ladi. 
Shuning uchun ham о‘qituvchi bilan о‘quvchining, siyosiy rahbarlarning, diplomatlarning, 
kо‘chada uchrashib qolgan dugonalarning dialogik suhbatlari bir-biridan farq qiladi. 
Monologik nutq esa bir kishining boshqa kishiga yoki kishilar guruhiga nisbatan murojaati 
bо‘lib, uning psixologik tuzilishi, fikrlarning mantiqan tugal bо‘lishi, gapirayotgan paytda 
grammatik qonun-qoidalarga rioya qilish kerakligi kabi shartlari mavjud. Masalan, ma’ruzaga 
tayyorlanayotgan talaba tayyorgarlik paytidan boshlab, ma’ruza qilib bо‘lgunga qadar, qator 
ichki ruhiy kechinmalarni boshdan kechiradi, unga kо‘p kuch va vaqt sarflaydi. Dialogik nutqqa 
nisbatan bu nutq turi murakkabroq hisoblanadi.
Odamlar muloqot jarayonida sо‘zlardan tashqari turli xil harakatlardan, qiliqlardan, 

---

holatlardan, kulgu, ohanglar va boshqalardan ham foydalanadilar. Qiliqlar, mimika, ohanglar, 
tо‘xtashlar (pauza), hissiy holatlar, kulgu, yig‘i, kо‘z qarashlar, yuz ifodalari va boshqalar о‘zaro 
muloqotning nutqsiz vositalari bо‘lib, ular muloqot jarayonini yanada kuchaytirib, uni tо‘ldiradi, 
ba’zan esa nutqli muloqotning о‘rnini bosadi.
Buyuk rus yozuvchisi L.Tolstoy odamlarda 97 xil kulgu turi hamda 85 xil kо‘z qarashlari 
turi borligini kuzatgan. G.M.Andreyevaning yozishicha, odam yuz ifodalari, nigohlarining 
2000ga yaqin kо‘rinishlari bor. Ayniqsa, birinchi bor uchrashganda kо‘zlar tо‘qnashuvi, 
nigohlarning roli keyingi muloqotning taqdiriga kuchli ta’sir kо‘rsatishi maxsus tadqiqotlar 
jarayonida о‘rganilgan. Bularning barchasi muloqotning hissiy tomondan boy, mazmundor 
bо‘lishini ta’minlab, odamlarning bir-birlarini tushunishlariga yordam beradi. Muloqotning 
noverbal vositalarining milliy hamda hududiy xususiyatlari borligini ham alohida ta’kidlab 
о‘tmoq lozim. Masalan, о‘zbek xalqining muloqot jarayoni boy, о‘zaro munosabatlarining 
bevosita xarakteri unda shunday vositalarning kо‘proq ishlatilishi bilan bog‘liq. Bolalarning о‘z 
yig‘isi bilan onasiga о‘z his-kechinmalari hamda xohishlarini bildirishlari ham bolalarning yosh 
xususiyatlariga bog‘liq. Boshqa millatlar madaniyatiga nazar tashlanadigan bо‘lsa, ularda ham 
ba’zi bir muloqot vositalarning turli millatlarda turli maqsadlarda ishlatilishining guvohi bо‘lish 
mumkin. Bolgarlar agar biron narsa bо‘yicha fikrni tasdiqlamoqchi bо‘lishsa, boshlarini u yoq-
bu yoqqa chayqashar, inkor qilishmoqchi bо‘lsa-chi, aksincha, bosh siltashar ekan. Ma’lumki, 
о‘zbeklar, ruslar va bir qator boshqa millatlarda buning aksi, “yо‘q” deyish yoki norozilikni 
bildirish uchun bosh sarak-sarak qilinadi. 
Noverbal muloqotda suhbatdoshlarning fazoviy joylashuvlari ham katta ahamiyatga ega. 
Masalan, ayollar kо‘proq hissiyotlarga boy bо‘lganliklari sababli, suhbatlashayotganlarida bir-
birlariga yaqin turib gaplashadilar, erkaklar о‘rtasida esa doimo fazoviy masofa bо‘ladi. 
Olimlarning aniqlashlaricha, bolalarni odatdagiday orqama-ketin о‘tqazib о‘qitgandan kо‘ra, 
ularni yuzma-yuz о‘tqazib davra qilib о‘qitgan ma’qul emish, chunki bunday sharoitda 
о‘quvchilarda ham javobgarlik hissi yuqoriroq bо‘lar ekan hamda emotsiyalar almashinishgani 
uchun ham guruhdagi psixologik vaziyat ijobiy bо‘lib, bolalarning predmetga va bir-birlariga 
munosabatlari ancha yaxshi bо‘lar ekan.
Demak, ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishda muloqotning barcha vositalariga, ayniqsa, 
nutqqa e’tibor berish kerak. Bolalarni ilk yoshlik chog‘laridanoq nutq madaniyatiga о‘rgatish, 
nutqini о‘stirish choralarini kо‘rish kerak. Pedagog esa shunday nutq madaniyatiga ega bо‘lishi 
kerakki, u avvalo uning faoliyatini tо‘g‘ri tashkil etishni ta’minlasin, qolaversa, bolalarda 
nutqning о‘sishiga imkoniyat bersin. Buyuk pedagoglarimizdan V.A.Suxomlinskiy ham 
о‘qituvchining madaniyati tо‘g‘risida gapirib, bu madaniyatning tarkibiy va asosiy qismi nutq 
madaniyati ekanligini bejiz ta’kidlamagan. 
Muloqotning bu xususiyati kishilarning muloqat jarayonida birgalikdagi faoliyatda bir-
birlariga amaliy jihatdan bevosita ta’sir etishlarini ta’minlaydi. Shu tufayli odamlar hamkorlikda 
ishlash, bir-birlariga yordam berish, bir-birlaridan о‘rganish, harakatlar muvofiqligiga erishish 
kabi qator qobiliyatlarini namoyon qilishlari mumkin. Shu tufayli о‘qituvchi bola shaxsiga 
maqsadga yо‘nalgan holda ta’sir kо‘rsatishi mumkin. Aslini olganda, har qanday muloqot, agar u 
bema’ni, maqsadsiz, quruq gaplardan iborat bо‘lmasa, doimo muloqotga kirishuvchilarning 
xulq-atvorini, ularning ustanovkalarini о‘zgartirish imkoniyatiga ega.
Jamiyat miqyosida oladigan bо‘lsak, odamlarning turli sharoitlarda о‘zlarini tutishlari, 
xulq-atvorlarining boshqarilishi ma’lum psixologik qonuniyatlarga bog‘liqligini kо‘rish mumkin. 
Bunga sabab jamiyatda qabul qilingan turli normalar, qonun-qoidalardir. Chunki, о‘zaro muloqot 
va о‘zaro ta’sir jarayonlarida shunday xatti-harakatlar obrazlari kishilar ongiga singib boradiki, 
ularni har bir kishi norma sifatida qabul qiladi. Masalan, о‘smir bola, umuman yoshlar jamoat 
joylarida kattalarga о‘rin bо‘shatib berishlari kerakligi ham xulq-atvorning bir normasi. Otaning 
gapini bola tomonidan bо‘linmasligi, kattalar sо‘zlari va pand-nasihatlariga e’tiborli bо‘lish ham 
bizning xalqimiz uchun norma hisoblanadi. Shu normaga amal qilish yoki qilmaslik ijtimoiy 
nazorat tizimi orqali boshqariladi. YA’ni, yuqoridagi sharoitda agar о‘smir bola avtobusda 

---

qariyaga joy bо‘shatmasa, yoki otaga gap qaytarilsa, jamoatchilik, oilaning boshqa a’zolari о‘sha 
zahoti uni ijtimoiy tartibga chaqiradi.
Demak, har bir shaxs turli sharoitlarda turlicha rollarni bajaradi, bu rollarning qanday 
bajarilayotganligi, odamlarning kutishlariga mos kelishligi ijtimoiy nazorat tizimi orqali kuzatib 
turiladi. Shuning uchun ham muloqotga kirishgan kishilar doimo о‘z xulq-atvorlarini, qolaversa, 
о‘zgalarning xulq-atvorini nazorat qilib, harakatlarda bir-birlariga moslashadilar. Lekin ba’zan 
shunday bо‘lishi ham mumkinki, rollarning kо‘pligi rollararo ziddiyatlarga olib kelishi mumkin. 
Masalan, maktab о‘qituvchisining о‘zi о‘qitayotgan sinfda farzandi bо‘lsa, dars paytida shunday 
ziddiyatni boshdan kechirishi mumkin, ya’ni bir vaqtning о‘zida ham ota, ham о‘qituvchi rolini 
bajarishga majbur bо‘ladi. Yoki xulqi yomon о‘quvchining uyiga kelgan о‘qituvchi bir vaqtning 
о‘zida ham о‘qituvchi, ham mehmon rollari о‘rtasida qiynaladi. 
Turli rollarni bajarayotgan shaxslarning о‘zaro muloqotlari ijtimoiy kutuvlar 
(ekspektatsiya) tizimi orqali boshqariladi. Masalan, xohlaydimi yoki xohlamaydimi, 
о‘qituvchidan ma’lum harakatlarni kutishadiki, ular о‘qituvchi roliga zid bо‘lmasligi kerak. О‘z 
rollariga mos harakat qilgan, doimo meyor mezonida ish tutgan kishining harakatlari odobli, 
normal harakatlar deb ataladi. Masalan, о‘qituvchining odobi, о‘z kasbini ustasi ekanligi, bolalar 
qalbini tushuna olishi, ularning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olgan holda ish tutishi 
uning odobga ega ekanligining belgisidir. Odobsiz odam esa buning aksidir. 
Demak, о‘zaro muloqot jarayonida bir odam ikkinchi odamga psixologik ta’sir kо‘rsatadi. 
Bu ta’sir ikkala tomondan ham anglanishi yoki anglanmasligi mumkin. YA’ni, ba’zan biz nima 
uchun bir shaxsning bizga naqadar kuchli ta’sirga ega ekanligini, boshqa biri esa, aksincha, hech 
qanday ta’sir kuchiga ega emasligini tushunib yetmaymiz. Bu esa pedagogikada muhim 
muammodir. Har bir pedagogning о‘z ta’sir uslublari va ta’sir kuchi bо‘ladi. О‘qituvchi 
shaxsining bolalarga ta’siri quyidagi eksperimentda juda yaqqol kuzatilgan. Boshlang‘ich sinf 
о‘quvchilariga anchagina о‘yinchoqlar berib, shularning ichida faqat bittasiga, qizil yog‘och 
о‘yinchoqqa tegmaslik aytilgan. Bolalar yolg‘iz qoldirilib, harakatlari pinhona kuzatilgan. Juda 
kо‘p bolalar taqiqlangan о‘yinchoqqa baribir tegishgan. Eksperimentning ikkinchi seriyasida 
endi barcha о‘yinchoqqa tegish mumkinu, faqat qizil qutichaning qopqog‘ini ochish mumkin 
emas, deb aytilgan. Shu quticha tepasiga esa shu bolalarning о‘qituvchisi surati ilib qо‘yilgan. 
Bu seriyada birinchisiga qaraganda “ta’qiqni buzuvchilar” soni keskin kamaygan. Demak, bu 
narsa о‘qituvchi shaxsining bola harakatlariga ta’sirini yaqqol isbotlab turibdi.
Shaxslararo ta’sir haqida gap ketganda, о‘qituvchi obrо‘yining roli haqida ham aytish 
lozim. Chunki, obrо‘li odam doimo о‘sha obrо‘ qozongan guruhida о‘z mavqeiga va ta’siriga 
ega bо‘ladi. Shaxs obrо‘yi uning boshqa shaxslarga irodaviy va emotsional ta’sir kо‘rsata olish 
qobiliyatidir. Ma’lumki, obrо‘ amal yoki hayotiy tajriba bilangina orttirilmay, uning haqiqiy 
asosi – shaxsning odamlar bilan tо‘g‘ri munosabati, undagi odamiylik xislatlarining, boshqa 
ijobiy xislatlarining uyg‘unlashuvidadir. Psixologik obrо‘ – ta’sir kо‘rsatishning eng muhim 
mezonidir. 
Nazorat savollari va topshiriqlari:
1.Sotsial psixologiyada odamlarni bir-biriga ta’siri muammosi.
2. Chet el sotsial psixologiyasida о‘zaro ta’sir aktining anatomiyasini qurish muammosi.
Mustaqil ish topshiriqlari:. 
1. О‘zaro ta’sir jarayonini kompanentlari. 
2.О‘zaro ta’sir turlari.
3.Sotsial psixologiyada kooperatsiya va konflikt