4
Mustaqil fe’llar ish-harakat va holatni bildiradi, ya’ni mustaqil lug’aviy
ma’noga ega bo’ladi, qandaydir so’roqqa javob bo’ladi hamda yakka holda gap
bo’lagi bo’lib kela oladi. Yordamchi fe’llar mustaqil lug’aviy ma’noga ega
bo’lmaydi, so’roqqa javob bo’lmaydi va yakka holda gap bo’lagi bo’lib kela
olmaydi.
6-ilova
1. Yordamchi fe’llar.
Ular fe’l bo’lmagan so’zdan qo’shma fe’l yasash
uchun xizmat qiladi yoki ot-kesim yonida kelib, bog’lama vazifasini bajaradi. M.:
taklif qilmoq, javob bcrmoq, ruxsat yetmoq; ishchi bo’lmoq, g’olib hisoblanmoq,
beburd yetmoq.
2. Ko’makchi fe’llar.
Ular yetakchi fe’lga birikib, unga qo’shimcha ma’no
yuklaydi. M.:
bo’lmoq olmoq
qolmoq bermoq (-vermoq)
O’qi-b, yoz-ib olmoq yoz-a, o’qj-y turmoq
qo’ymoq
boshlamoq
yurmoq qolmoq
3. To’liqsiz fe’llar.
Ular fe’l va fe’l bo’lmagan so’zlarga qo’shilib, yordamchi
vazifalarda qo’llanadi: yedi, ekan, yemish, yerur,emas. "Esa" to’liqsiz fe’li zidlov
bog’lovchilari guruhiga ko’chib o’tgan.
Mustaqil fe’llar ob’ektga munosabatiga ko’ra 2 ga bo’linadi:
1. Ob’ektli yoki o’timli fe’llar.
2. Ob’ektsiz yoki o’timsiz fe’llar.
O’timli fe’llar tushum kelishigidagi so’zni boshqarib keladi: kimni?, nimani?,
qaerni? - ko’r, o’qi, yoz, bil, tani. O’timsiz fe’llar bu xususiyatga ega bo’lmaydi:
yayra, qayt, kul, yugur, kel, uxla, qiziq.
Ba’zi fe’llar bir ma’nosi bilan o’timsiz, ikkinchi ma’nosi bilan o’timli bo’lishi
ham mumkin: Ozgina piyoda yurdik (o’timsiz); Afandi uch kip yo’l
yuribdi(o’timli, bosib o’tibdi’ degan ma’noda). Maktabda o’qiyman (o’timsiz).
Kitobni o’qidim (o’timli).
5
Yasalishi
Fe’llar affiksasiya, kompozitsiya hamda leksik-semantik
va fonetik usullar
yordamida yasaladi.
Leksik-semantik usul bilan fe’llarning ko’chma ma’nolari hosil bo’ladi. M.:
Bu gapni biror joyda gullab qo’yma. A.Qodiriy 50-yillarda ijodkor sifatida oqlandi.
Yangi yerlar ochilmoqda. Kecha majlisda unirosa tuzlashdi.
Fonetik usul yordamida artmoq-archmoq, tizmoq-chizmoq juftliklarining
ikkinchisi hosil bo’lgan.
Affiksasiya fe’l yasalishining yeng mahsuldor usuli hisoblanadi. Bu usul bilan
o’zbek tilida fe’l bo’lmagan so’zlardangina (5 ta mustaqil va 3 ta alohida so’z
turkumidan) fe’llar yasaladi:
