Mavzu: Nerv to‘qimasi

Neyronlararo sinapslar
Neyronlararo sinapslar nerv hujayrasi kismlarining bir-biri bilan birikadigan joyi bo’lib, ular asosan uch xil bo’ladi.
1) Aksosomatik sinaps-birinchi neyronning akson o’simtasi ikkinchi somatik neyron tanasi bilan tutashgan joy.
2) Aksodendritik sinaps-bu, birinchi neyron aksoni bilan ikkinchi neyron dendriti o’simtasi tutashgan joy.
3) Aksoaksonal sinaps. Ikkita akson o’simtasi o’rtasida sodir bo’lib, ma'lum bo’lishicha- bunday sinapslardan qo’zg’atuvchi ta'sir o’tmaydi, ya'ni aksosomatik va aksodendritik sinapslardan o’tgan ta'sirni u tormozlab qo’yadi, deb taxmin kilinadi.
Sinapslarning shakli har xil bo’lishiga qaramay, ularning morfologik tuzilishi bir-biriga deyarli o’xshaydi. Aksonning harakatlanadigan uchi qisman kengayadi, ichida esa ko’p miqdorda, har xil kattalikda, ya'ni 400-900 A ga teng pufakchalar paydo bo’ladi. Bularga sinaptik pufakchalar deyiladi. Bu erda mayda mitoxondriylar ham ko’p uchraydi.
Usimtalar o’rtasidagi sinapsda 200 A ga teng keladigan bo’shliq bo’lib, unga sinapslararo yoriq deyiladi. Unda spetsifik moddalar bo’lib, ularga mediatorlar deyiladi. Ularning vazifasi ta'sirning bir neyrondan ikkinchi neyronga o’tishini ta'minlashdir. Mediatorlar, odatda, nerv uchlaridan ajralib, sinaps bo’shlig’iga o’tadi. Neyronlar tipiga qarab mediatorlar har xil bo’ladi. Xuddi shuningdek, ishlab chikaradigan, mediatorlariga qarab, neyronlar ham har xil bo’ladi:
1. Xolinergik sinaps (atsegilxolin ishlab chiqaradi).
2. Adrenergik sinaps (dofamin, noradrenalin, ya'ni kate-xolaminlar ishlab chiqaradi). '
3. Seratonin - ergik sinaps (serotonin ishlab chikaradi)
4. Peptidergik sinaps (peptid va aminokislotalar ishlab chikaradi).
Keyingi vaqtlarda bulardan tashqari, boshka mediatorlar xam borligi aniqlandi, masalan, gistamin, glitsin shular jumlasidandir. har bir sinapslarda presinaptik va postsinaptik qutblar bo’lib, presinaptik kutbdagi membranalarda yuqorida ko’rsatilgan mediatorlar ishlanib chiqadi. Postsinaptik membrana zsa o’ziga xos oqsil modda ishlab chikaradi
5. Elektrotonik sinaps - bunda nerv hujayralari bir-biri bilan zich birikib, urtasida sinaptik yoriq deyarli qolmaydi.
Neyrosekretor hujayralar
Ma'lumki, neyrosekretor hujayralar umurtkali hayvonlardan tashqari, umurtkasizlarda xam uchraydi. Neyrosekretor-hujayralar deyilishiga sabab o’zida mukoproteid yoki glikoli-poproteid xossasiga ega bo’lgan sekret donachalarini tutgan ney-ronlardan iborat bo’lishidir. Endilikda ana shunday cekret ishlab chiqaruvchi neyronlar neyrosekretor hujayralar deb yuritiladigan bo’ldi. Ular fiziologik jixatdan neyronlar-belgilariga ega bo’lishi bilan birga bez hujayralari xususiyatlarini ham o’zida saqlagan bo’ladi. Binobarin, xosil bo’lgan sekretlar hujayra aksonlari bo’ylab okib kelib, oxirgi shoxlangan erda hujayradan chiqadi. Bu o’rinda shuni aytib» o’tish kerakki, hujayra mahsulotlari (sekretlar) sinaps yoriqiga emas, balki bevosita qonga yoki miya suyukligiga o’tadi. Sitoplazma kismida sekret pufakchalari va donachalari bo’ladi. Umurtkali hayvonlarda bunday nerv hujayralari bosh miyaning gipotalamo-gipofizar kismida uchraydi. hujayralarning sekreti umurtkasiz hayvonlarda metamorfoz va xromotofor vazifalarini bajaradi, ya'ni hujayralarning tashqi rangini belgilaydi.
Gipotalamus soxasidagi neyrosekretor hujayralar mahsu-lotining ximiyaviy tarkibiga ko’ra ikki guruhga bo’linadi:
1) peptidergik hujayralar;
2) monaminergik hujayralar.
Nomidan ko’rinib turibdiki, birinchisi peptid gormonlar ishlab chiqarsa, ikkinchisi monamin gormonlar - noradrenalin, serotonin, dofamin ishlab chiqaradi.
Peptidergik gormonlar ishlab chiqaradigan neyrosekretor hujayralarni ham o’z navbatida ikkiga bo’lish mumkin:
a) vistserotrop gormonlar ishlab chikaradigan hujayralar va
b) adenogipofizotrop gormonlar ishlab chiqaradigan hujayralar. Bulardan vistserotrop gormonlar vistseral organlarga ta'sir qiladi. Bunday gormonlarga: vazopressinlar va ularning gomologlari kiradi. Adenogipofizotrop gormonlar esa adenogipofizning bezsimon hujayralari faoliyatini boshkarib turadi. Bular orasida adenogipofiz hujayralarining bez funktsiyalarini kuchaytirib turadigan liberin yoki aksincha su-saytiradigan statinlar ham bor.
Monaminergik gormonlar ishlab chiqaradigan neyrosekretor hujayralar o’z neyrogormonlarini asosan gipofiz orqa bo’la-tining portal tomir sistemasiga chiqaradi.
Shunday qilib, sut emizuvchi hayvonlarning gipotalamik neyrosekretor sistemasi sitologik jixatdan ham, gistologik jihatdan ham nihoyatda murakkab differentsiyalangan sistemadir. Ular nerv sistemasi bilan ham, endokrin sistemasi bilan ham yaqindan bog’lik faoliyat ko’rsatadi.