Mavzu: Nerv to‘qimasi

Nerv uchlari (sinapslar)
Barcha nerv hujayrasi tolachalarining uchi o’ziga xos tuzilishga ega bo’lgan strukturalar bilan tugallanadi. Bunga nerv oxirlari deyiladi. Bajaradigan vazifasi va morfologik tuzilishiga qarab nerv oxirlari uch xil bo’ladi: 1) harakat (effektor) nervi oxirlari; 2) sezuvchi nerv oxirlari (retseptorlar); 3) neyronlararo sinapslar.
Harakat (effektor) nervi uchlari
Effektor nerv uchlarini tashkil etuvchi neyronlarga orqa miya bilan bosh miya somatik neyronlarining harakat organlariga tutashgan uchlari kiradi. Ko’ndalang yo’lli muskul tolalaridagi harakat nervi uchlari nerv-muskul (aksomuskul}sinapslari deyiladi (63-rasm). Aksomuskul sinapslari nerv tolasi uchida va muskul tolasida impulsni qabul qiluvchi o’ziga xos yuza, ya'ni qutb hosil qiladi. Nerv tolalari muskul tolalariga tutashishdan oldin mielin qavatini yo’qotadi, o’k silindr tarmoqlanib, so’ng sarkoplazma ichiga kiradi. Muskul tolalari ham shu erda o’zining ko’ndalang yo’lli tuzilishini yo’qotadi. Bu erda mitoxondriylar soni ko’p bo’ladi. Sarkoplazma bilan nerv uchlari o’rtasida kichik 50 A ga teng bo’shliq bulib, unga sinaps bo’shliqi deyiladi. Bundan tashqari, muskul tolalari mayda qatlam hosil kilib, ikkilamchi sinaptik bo’shliklar qosnl qiladi.
Nerv tolalarining ustini o’rab turgan biriktiruvchi to’qima muskul tolasining ustini o’rab turuvchi biriktiruvchi to’qimaga tutashib ketadi. Aksonlar uchlarining membranasi tarkibida ko’p mikdorda atsetilxolin va noradrenalindan iborat mediatorlar uchraydi. Ular vaqt-vakti bilan ta'sirga javoban sinaps bo’shliklariga chiqib turadi.U erda atsetilxolinestereza fermenti ta'sirida mediatorlar tezda parchalanib, ta'sir qilish kuchi chegaralanib turadi. Shu qisqa vaqt ichida impulslar muskul tolasiga o’tadi va uning harakatini ta'minlaydi.
Sillik muskullarda bu apparat ko’ndalang yo’lli muskul-lardagiga nisbatan ancha sodda tuzilgan. Bu erda ham nerv uchlari muskul hujayralariga tutashishdan oldin mielin qavatini yo’kotadi. Uq silindrlar qisman tarmoklanib, muskul hujayrasi ustiga tutashadi, lekin sarkoplazma ichiga o’tmaydi. Tutashgan joyida nerv uchlari qisman yo’g’onlashib kengayadi. Bu erda ham impulsni sinaps bo’shliqidagi mediatorlar o’tkazadi.
Sezuvchi nerv uchlari (retseptorlar)
Tashqi va ichki ta'sirni, odatda, sezuvchi nerv uchlari qabul qiladi, ularni fanda retseptorlar deyish rasm bo’lgan. Binobarin, retseptorlar sezuvchi nerv uchlari bo’lib, ta'sirni qabul qilish va uni impulsga aylantirish, markaz tomon uzatib berish xususiyatiga ega. Xamma retseptorlar ikkita katta guruhga bo’linadi: 1) eksteroretseptorlar - ta'sirni tashqi muhitdan qabul qiladigan retseptorlar; 2) interoretseptorlar-ta'sirni organlarning ichki qismidan qabul qiladigan retseptorlar. Bundan tashqari, ta'sirni qabul qilish xarakteriga qarab, yana bir necha xil retseptorlar uchraydi. Masalan, issiq-sovuqni sezadigan retseptorlar (termoretseptorlar), baroretseptorlar (bosimni sezadigan), xemoretseptorlar (kimyoviy ta'sirni sezadigan), mexanoretseptorlar (mexanik ta'sirni sezadigan) va hokazo. Og’riqni sezuvchi retseptorlar ham shular jumlasiga kiradi. Ular og’riqni sezib, alohida ingichka mielinsiz nerv tolalari orqali impulsni MNS ga uzatadi.
Sezuvchi nerv uchlari morfologik tuzilishiga ko’ra ikkita katta guruhga bo’linadi: 1) erkin sezuvchi nerv uchlari. Bunda o’q silindr nerv uchlarining tarmoqlari bevosita innervatsiya qilishi kerak bo’lgan to’qima hujayralari orasida yotadi (masalan, Merkel hujayralari); 2) erkin bo’lmagan sezuvchi nerv uchlari. Bunga nerv tolalarining hamma komponentlari, ya'ni o’q silindr tarmoqlari, ta'sirni v;abul kilishga moslashgan gliya va epiteliy hujayralari kiradi.
Erkin bo’lmagan nerv uchlari, bundan tashqari, biriktiruvchi to’qimadan iborat kapsula bilan o’ralgan-o’ralmaganligiga qarab ham ikkiga bo’linadi: 1) kapsulaga o’ralgan nerv uchlari. Bunda nerv uchlari biriktiruvchi to’qimadan iborat kapsulaga o’ralgan bo’ladi; 2) kapsulaga o’ralmagan nerv uchlari-kapsulasi bo’lmaydi.
Yuqorida barcha nerv uchlari o’ziga xos fiziologik xususiyati va morfologik tuzilishiga ko’ra bir-biridan farq qiladi, deb aytib o’tgan edik. Shulardan ayrim nerv uchlari bilan tanishib chiqamiz.
Merkel disklari yoki hujayralari. Erkin nerv uchlariga kiruvchi bu nerv tolalari odatdagidek epiteliy qatlamiga kelib mielin qavatini yo’qotadi va oxirgi terminal tarmoqlari to’qima hujayralari ichiga tarkaladi. Buning xarakterli tomoni shundaki, bunday nerv uchlarida terminal tarmoqlardan tashqari, spetsifik o’zgarishga ega bo’lgan hujayralar ham uchraydi. Bunga sezgi (idrok) disklari yoki Merkel hujayralari deyiladi. Bu hujayralar oqish bo’yalgan sitoplazma va yassilangan yadrosi hamda diametri 100 mk atrofidagi osmiofil donachalari bilan ajralib turadi. Nerv tarmoqlari ana shunday hujayralar bilan tutashib nozik to’r shaklida sezuvchi nervlar uchini hosil kiladi. Sezgi (idrok) disklari, odatda, teri epiteliysining sezish xususiyati kuchli bo’lgan joylarda ko’p uchraydi.
Fater-Pachini tanachasi . Biriktiruvchi to’qimadan iborat kapsulali sezuvchi nerv uchi bo’lib, ichki organlarda (ichak devorida, me'da osti bezi, tomirlar va bo’g’imlar atrofida) bo’ladi. Ko’proq teri ostida uchraydi. Kapsulaning o’rtasida kolbasimon Shvann gliyasining o’zgargan hujayralaridan tarkib topgan, tarmoqlangan nerv uchlari joylashgan. Odatda, nerv tolasi kapsulaga kirish oldidan mielin qavatini yo’qotadi va ichiga faqat o’q silindrning o’zi kiradi. Plastinkasimon kapsula fibroblast hujayralari va spiral xolda joylashgan kollagen tolachalardan hosil bo’lgan.
Kapsula bilan kolbaning chegarasida, ya'ni dendritning uchi bilan kapsula ichki chegarasida kontakt bo’lishini ta'minlab turuvchi gliyalardan xosil bo’lgan hujayralar bor. Plastinkasimon tanachaga tekkan qar qanday ta'sir tezda nerv uchlariga yetkazib beriladi.
Meysner tanachasi. Bu ham biriktiruvchi to’qimadan iborat kapsulaga o’ralgan sezuvchi nerv uchlariga kiradi. Bunga sezuvchi tanacha yoki Meysner tanachasi deyiladi. Tanachada o’ziga nisbatan perpendikulyar xolda oligodendrogliya hujayralari joylashgan. Kapsulasi nisbatan yupqa kollagen tolachalardan tashkil topgan. Boshqa tanachalarga o’xshab nerv tolasi tanachaga kirish oldida mielin kavatini yo’qotadi va kapsula ichida o’q silindr tarmoqlanib, gliya hujayralari yuzasidan joy oladi, Bunday sezuvchi tanachalar teri so’rg’ichlari tarkibida uchraydi.
Genital tanachalar jinsiy organlarda, organizmning boshka joylarida, biriktiruvchi to’qima tarkibida ham uchraydi. Boshka tanachalardan asosiy farqi shundaki, bunda kapsula tanachasiga odatdagidek bitta nerv tolasi kirmay, balki bir nechta nerv tolasi (2-3 tagacha) kiradi va ko’p mikdorda oxirgi tarmoqlarni hosil qiladi.
Krauze kolbasi ko’p tarmoqlangan bo’lib, bu ham tashqi bi-riktiruvchi to’qimadan iborat kapsula va uning ichida joylashgan oxirgi sezuvchi tarmoqlarni o’rab turuvchi neyroglial kolbadan tashkil topgan. Adabiyotlarda yozilishicha, bu tanacha issiq-sovuqni sezishda ishtirok etadi.
6) Skelet muskullaridagi retseptorlar morfologik tuzilishiga ko’ra boshqa nerv uchlariga qaraganda o’ziga xos tuzilishga ega. Ular nerv-muskul duklari deb xam yuritiladi. Ular tashki tomondan biriktiruvchi to’qimadan iborat kapsula bila» o’ralgan bo’lib, ichida bir nechta yo’g’on va ingichka muskul tolalari bor. Bu o’rinda skelet muskullari o’zining ko’ndalang .yo’lli tuzilishini yo’kotgan. Tolachalar orasida o’ziga xos to’qima suyuqligi bo’ladi. Markazda joylashgan har bir muskul tolasi juda ko’p sezuvchi nerv uchlari bilan spiral shaklda chirmashib ketgan. Muskul tolachalarining ayrimlaridagi yadrolar tolaning o’rtasida to’p-to’p bo’lib turadi.
Shu xususiyatlarga asoslanib, ular yadrolar xaltachasi deyiladi. Boshqa muskul tolachalarida esa yadrolar tolacha bo’ylab uzunasiga zanjirga o’xshab joylashgan. Dukning kengaygan ko’p yadroli markazini ekvatorial zona deyiladi. Bu erda yadrolar to’p-to’p bo’lib joylashgan va tolalar uchi dukning karama-qarshi qutblarida yakunlanadi. Tuzilishi jihatidan ular harakat nervi uchlariga, motor pilakchalariga o’xshaydi.