Mavzu: O'rta osiyo xalqlari tarixida IX-XII asrlarda yuz bergan uyg'onish davri. Mundarija

Abu Ali ibn Sino(980-1037) yoki evropaliklar uni atashganidek, Avitsenna butun dunyoda taniqli shifokor sifatida tan olingan va uning nomi Gippokrat nomi bilan birga qo'yilgan. Ibn Sino Buxoro yaqinidagi Afsha-na qishlog‘ida tug‘ilgan. Keyin oila Buxoroga ko‘chib keladi. 17 yoshida u allaqachon taniqli olim va shifokor edi.
Ibn Sino ilmiy asarlarining umumiy soni 450 dan oshadi, ammo ulardan 160 ga yaqinigina bizgacha yetib kelgan.Tojik tilida yozilgan arab tilidagi «Danish-name» («Bilimlar kitobi») ilmiy-falsafiy qarashlarni ochib
beradi . (973-1048) Qadimgi Xorazm Qiyoti (hozirgi Beruniy shahri) poytaxti chekkasida tug‘ilgan. Beruniy 16-17 yoshidayoq quyoshning peshin balandligini armilla yordamida yoludegrad aniqligi bilan o‘lchagan. 21 yoshida u ekliptikaning ekvatorga og'ish hajmini katta aniqlik bilan aniqladi. 22 yoshli Beruniy O‘rta Osiyoda birinchi bo‘lib Yerning Quyosh atrofida aylanish globusini yaratdi.
Astronomiya, matematika, mineralogiya, geografiya, tarix, tilshunoslik va boshqa sohalarga oid 100 dan ortiq asarlarga ega bo'lgan ajoyib ensiklopedist Peru. Beruniy «Xronologiya» yoki «O‘tgan avlodlar yodgorliklari» risolasida yunonlar, rimliklar, forslar, sug‘dlar, xorazmliklar, yahudiylar va boshqa ko‘plab xalqlarning barcha davrlari, bayramlari va taqvimlariga to‘liq tavsif beradi. Uning “Kanon ma’suda” asari astronomik bilimlarning qomusi bo‘lgan, “Mineralogiya” risolasida ko‘plab foydali qazilmalar tavsifi, ularni aniqlash usullari va foydali qazilmalar konlari haqida ma’lumotlar berilgan.
Ko‘rib chiqilayotgan tarixiy davrda yozuvchi va tilshunoslar samarali yashab ijod qildilar. Ular orasida Mahmud Qoshg‘ariy,“Divoni lug‘ati at Turk” yirik asari – “Turkiy shevalar to‘plami”ni yozgan. Unda 7500 dan ortiq turkiy soʻz va iboralarning talqini mavjud. Kitob muallifning ko'plab Sharq xalqlarining tarixi, etnografiyasi, geografiyasi, adabiyoti va tillarini chuqur bilganligidan dalolat beradi.
O‘sha davrning yana bir mashhur mutafakkirlaridan biri Yusuf Xos Xojibdir. Uning eski oʻzbek tilida sheʼriy shaklda yozilgan “Baxtga yoʻnaltirilgan bilim” asosiy asari salkam olti yarim ming bayt (juft)dan iborat. Asar didaktik xususiyatga ega bo‘lib, mutaxassislar uni islom ma’naviyatining falsafiy, ijtimoiy va axloqiy ensiklopediyasi sifatida baholamoqda.
Bu davrda Markaziy Osiyo tarixini bir qancha olimlar tashkil etadi.(839-923 b.), Abubakr ibn Ja'far an-Narshaxiy (899-959) Buxoro viloyatining hozirgi Vobkent tumani Narshoh qishlog'idan. Narshaxiyning eng mashhur kitobi 943-944 _yillarda arab tilida yozilgan “Tarixi Buxoro”dir. Hozirgacha, afsuski, bu noyob asarning birlamchi arabcha matni topilmagan. Asli farg‘onalik Abu Nasr Ahmad 1128 yilda Narshaxiy asarini arab tilidan fors tiliga tarjima qilib, “Buxoro tarixi”ni keyingi ming yillik voqealari bilan to‘ldirgan. “Buxoro tarixi”da 7-12-asrlarga oid gey voqealarini tasvirlayman. Narshaxiy asari dunyoning koʻplab tillariga: ingliz, fransuz, rus va boshqalarga tarjima qilingan³.