Mavzu: O'rta osiyo xalqlari tarixida IX-XII asrlarda yuz bergan uyg'onish davri. Mundarija

Chingshxon qoʻshinlarining Oʻrta Osiyoni bosib olishi. Jaloliddin Manguberdi - xalq ozodligi uchun kurashchi
XIII asr boshlariga kelib. Temujin yaratgan moʻgʻullarning koʻchmanchi davlati oʻz qudratiga yetdi.
Raqiblarini mag'lub etib, Temujin 1206 yilgi qurultoyda Chingizxon (Dengizxon, okean hukmdori) nomi bilan butun mo'g'ul hukmdori deb e'lon qilindi. "Yasa" qabul qilindi - deyarli uch yuz yil davomida mo'g'ullarning barcha turdagi huquqiy munosabatlarini belgilab bergan qonunlar to'plami: davlat, diniy, maishiy. E'tibor bering, qonunlar to'liq diniy bag'rikenglikni namoyish etdi. Demak, dindan qat’i nazar, barcha ruhoniylar va monastirlar soliq va har xil turdagi soliqlardan ozod qilingan. Davlat boshligʻi boʻlgan Chingizxon Uzoq Sharqdan Oʻrtayer dengizi sohillarigacha boʻlgan karvon yoʻllarini egallashga intildi. Shuning uchun u armiya tuzishga alohida e'tibor berdi.
Qo'shin ko'chmanchilar tomonidan qo'llaniladigan o'nlik sanoq tizimiga ko'ra o'nlik, yuzlik, minglik va o'n mingliklarga - tumenlarga (zulmatga) bo'lingan. Barcha qoʻshinlarga bosh qoʻmondonga boʻysunuvchi ikki-uch noyon qoʻmondonlik qilgan. Barcha jangchilar o'zaro mas'uliyat bilan bog'liq edi. O'lim qo'shinlarda tartib-intizom va qat'iyatning ishonchli kafolati bo'lib xizmat qilishi kerak edi (Yasaning bizgacha etib kelgan 36 ta parchasidan 13 tasi o'lim jazosi bilan bog'liq). Chingizxon armiyani qayta tashkil etishni tugatib, davlat-boshqaruv apparatini yaratib, istiloga kirishdi⁶.
1218-1219 yillarda. Mo'g'ullar ko'plab qo'shni mamlakatlarni o'ziga bo'ysundirdilar. Yenisey qirgʻizlari va buryatlarning yerlari, Tangut davlati tortib olindi, Uygʻur Turfon knyazligi hukmdori Moʻgʻul fuqaroligini qabul qildi. Xitoy bilan urush 1211-1215 yillarda uch yil davom etdi. Shimoliy Xitoydagi yurish mo'g'ullarni Xitoyning og'ir tosh otish va devorga urish asboblari bilan tanishtirdi. Eksport qilingan mutaxassislar yordamida ular o'z qurollarini ishlab chiqarishni yo'lga qo'ydilar va shu tariqa o'sha paytdagi eng zamonaviy qurollarga ega bo'ldilar.
Movarounnahr yo'lida yosh Kuchluk davlati yotardi, u deyarli qarshiliksiz Chingizxonga taslim bo'ldi, chunki aholining musulmon qismi Kuchlukni yomon ko'rar edi.
Sharqiy Turkiston va Yetisuvning qoʻlga kiritilishi Oʻrta Osiyoga yoʻl ochdi. Endi ularning chegaralarida ikki buyuk davlat - Chingizxon davlati va Xorazmshohlar davlati yaqinlashdi. Xorazmshoh Muhammad bilan Chingizxon oʻrtasida savdo aloqalari boʻlgan, elchilar almashgan. Bular Chingizxon huzuridagi Bahouddin Roziy, Ahmad Xodnendi va Ahmad Balchich boshchiligidagi elchixonalardir. Bu xorazmlik savdogar Mahmud boshchiligidagi elchixona, keyinchalik Xorazmshohga Mahmud Yalavach (elchi) nomi bilan atalgan.
Chingizxon Xorazmshohga yo‘llagan xabarida Shimoliy Xitoyda “turklar o‘lkasi”ni zabt etishda erishgan g‘alabalarini e’lon qiladi va tinchlik shartnomasi tuzishni taklif qiladi. Bu kelajakdagi harbiy kampaniyaga diplomatik tayyorgarlik edi.
Xorazmshoh mulkiga bostirib kirishiga 1218 yilning yozida Chingizxon tomonidan yuborilgan 450 nafar musulmon savdogardan iborat savdo karvonining O‘trorda halok bo‘lishi sabab bo‘ldi. Chingizxon ataylab Xorazmshoh amaldorlarining ochko‘zligi bilan o‘ynagani, uni Xorazmshoh Turkon Xotunning onasi O‘zlag‘shohning nabirasi foydasiga o‘z o‘g‘lini taxtdan ag‘darish uchun uyushtirgani haqida ko‘plab versiyalar mavjud va hokazo.
Yana bir muhim narsa - Chingizxon bahona qidirib topdi.
Ikki davlat oʻrtasidagi munosabatlarning asta-sekin keskinlashishi va yomonlashishida uygʻurlar bilan birgalikda Moʻgʻuliston fuqarolik boshqaruvini tashkil etish va tashkil etishda Chingizxonning bosh maslahatchisi hisoblangan musulmon savdogarlari katta rol oʻynadi.
Chingizxon Oʻrta Osiyoga yurishga katta ahamiyat berdi, u puxta tayyorgarlik koʻrdi: harbiy kuchlar soni va ularning tayyorlik darajasi toʻgʻrisida musulmon savdogarlari tomonidan olingan josuslik maʼlumotlari oʻrganildi. Chingizxonning Oʻrta Osiyoga bostirib kirishi tartibsiz va stixiyali harakat emas, balki chuqur oʻylangan, oldindan belgilangan reja asosida amalga oshirilgan hujum edi. Ayni paytda musulmon savdogarlari unga rahbarlik qilgan. Yigʻilish 1219-yil sentabrda boshlandi.Moʻgʻul qoʻshinlari Irtishdan Yetisuv boʻylab 4 ta kolonna boʻlib yurdilar. Oʻtrorni qamal qilish Chingizxonning oʻgʻillari Oʻgeday va Chagʻatoyga topshirilgan. Jochining toʻngʻich oʻgʻli Qizilqum orqali Xorazmga, kichik otryad Xoʻjandga, Chingizxonning oʻzi esa oʻgʻli Tuli bilan asosiy kuchlarni boshqarib, Buxoroga yoʻl oldi.
Chingizxon bosqini Xorazmshohlar davlatining harbiy-siyosiy zaifligini ko‘rsatdi. Harbiy kengashda Muhammad Jaloliddinning oʻz qoʻshinlarini bir joyga toʻplash va Chingizxonga jang qilish haqidagi maslahatini rad etadi. U alohida shaharlarni mustahkamlashni buyurdi. Bu qarorga ko'ra, dushman sonidan 2-3 baravar ko'p bo'lgan qo'shin tarqatib yuborildi, shtatning kichik va yirik shaharlariga yuborildi. Bu taktika Xorazmshohlar davlatini halokatga mahkum qildi. Bu qaror, asosan, qipchoq sarkardalari va ularning atrofidagilarga ishonchsizlik tufayli edi⁷.
Oʻrta Osiyoni bosib olish 3 yil davom etdi.
Mo‘g‘ullarga qarshi kurashda Movarounnahr ahlining vatanparvarligi, jasorati namunalarini tarix bizga keltirdi. Ular Oʻtror shahrining mudofaasini alohida qayd etadilar (1219 yil sentyabr – 1220 yil yanvar); Xoʻjand – hukmdori Temur-Malik (1220-yil aprel); Gurganja - Jaloliddin, Temur Malik (1221) yigʻilgan. Biroq yaqinlashib kelayotgan dushmanga qarshi birlashish o‘rniga, otasi o‘limidan oldin taxt vorisi deb e’lon qilgan Jaloliddinga qarshi qipchoq zodagonlari o‘rtasida fitnalar boshlanadi. Bunday sharoitda Gurganj mudofaasini oʻrnatishning mutlaqo imkoni yoʻqligiga ishonch hosil qilgan Jaloliddin Temur Malik va kichik otryad bilan Xurosonga yashirincha joʻnab ketadi.
Gurganj uchun jang 7 oy davom etdi. Vatan uchun mardonavor kurashib, qurbon bo‘lganlar orasida islom dini ma’naviy qadriyatlarining sodiq targ‘ibotchilaridan biri, “kubraviya” maktabining asoschisi Najmiddin Kubro ham bor. Gurganjning uzoq qamalida yetmish yoshli Kubro bosqinchilarga qarshi kurashga boshchilik qildi va tengsiz jangda halok bo‘ldi. Mo'g'ullar Xorazmshohlar poytaxtini egallab, butun aholini qirib tashladilar. Ko'rilgan yo'qotishlardan g'azablangan mo'g'ullar Amudaryo qirg'og'idagi to'g'onni vayron qilib, shaharni suv bosdi.
Moʻgʻullar 1220-yil yozigacha hozirgi Oʻzbekistonning butun sharqiy va markaziy qismlarini egallab oldilar. Buxoro (1220 yil fevral), Samarqand (1220 yil mart) shaharlari bosib olindi. 1221-yilning yozi va kuzida moʻgʻullar Balx, Termiz, Marv, Nishopur, Hirot va boshqa qalʼalarni egallab oldilar.
Gurganjning qulashi bilan Xorazmshohlar davlati parchalanib, Movarounnahr Chingizxonning ulkan imperiyasi tarkibiga kirdi. 1221 yilda Oʻrta Osiyo hududida moʻgʻullardan boshqa hech qanday kuch yoʻq edi.
Bosqinchilarga qarshi kurashda qisqa umr ko‘rgan Jala-pidliu Manguberdi alohida o‘rin tutadi. Jaloliddin Mashuberdi bor-yo‘g‘i 33 yil umr ko‘rdi, ammo jasorati, oxeaiysi, Vatanga bo‘lgan buyuk mehr-muhabbati _, butun umrini, butun umrini fido qilgani uchun xalq uning xotirasini muqaddas saqlaydi, ismini shukronalik bilan tilga oladi. O‘rta Osiyo, arab, mo‘g‘ul yilnomachilari – voqealarning zamondoshlari qo‘rqmas sarkardaning jasoratlarini o‘z sahifalarida yozib qoldirganlar.
Jaloliddin mo‘g‘ullar ustidan bir qancha g‘alabalarni qo‘lga kiritishga muvaffaq bo‘ldi: dastlab Nasa (Niso) – Ashxobod yaqinidagi qadimiy shaharda, biroz vaqt o‘tib Qandahorda, Chorikor yaqinidagi Valian qal’asi yaqinida va nihoyat, Parvon tekisligidagi jangda. , G'azni shahri yaqinida, u mag'lub bo'lganida, taniqli qo'mondon Shigi Xutagu boshchiligidagi mo'g'ullarning 45 minglik otryadi.
Jaloliddinning muvaffaqiyatlari Moveronnahr va Xuroson aholisini mo‘g‘ullarga qarshi kurashga ruhlantirdi. Mo'g'ullarga qarshi chiqishlar boshlandi. Ayniqsa kuchli - Marv, Hirot, Samarqand, Surxondaryoning yuqori oqimi va b.
Ammo Jaloliddin mo‘g‘ullarga qarshi harakatning boshlig‘i bo‘la olmadi, chunki uning qo‘shinida nizolar boshlanib, ajralishga olib keldi. Har biri qoʻl ostida 30 minglik qoʻshin boʻlgan Sayfitdin Agrak, Aʼzam Malik va Muzaffar Malik qoʻshinlari Jaloliddinni tark etadilar (Keyinchalik moʻgʻullar har birini alohida-alohida yoʻq qiladi). Fursat qo'ldan boy berildi.
Hal qiluvchi jang 1221-yil 24-noyabrda Hind daryosi sohilida boʻlib, u yerda Chingizxon Jaloliddinga yetib oldi. Jangda mag‘lub bo‘lgan Jaloliddin daryodan o‘tib, narigi tomonga yashirindi. Uning keyingi hayoti Oʻrta Osiyodan tashqarida (avval hozirgi Afgʻoniston, Hindistonda, soʻngra Gʻarbiy Eron, Ozarbayjon va Kurdistonda moʻgʻullarga qarshilik koʻrsatgan) oʻtgan.
1227 yilda Kichik Osiyo, Suriya va Eronning bir qator kichik davlatlari hukmdorlari Jaloliddinga qarshi ittifoq tuzdilar. Uning qo'shinlari mag'lubiyatga uchradi. Jaloliddinning o‘zi 1231 yilda Kurdiston tog‘larida vafot etgan. Jaloliddin vafoti bilan qudratli Xorazmshohlar sulolasi barham topdi.