Mavzu: O'rta osiyo xalqlari tarixida IX-XII asrlarda yuz bergan uyg'onish davri. Mundarija

II BOB IX-XII ASRLARDA O’RTA OSIYO XALQLARI HAYOTIDA DINNING O’RNI VA ARXITEKTURASI, MO’G’UL BOSQINCHILARIGA QARSHI KURASHI
2.1. Islom dini Markaziy Osiyo xalqlari hayotida.
VIII-IX asrlarda islom dini O`rta Osiyoda keng tarqalib, asta-sekin O`rta Axiya xalqlarining eti va qoniga singib ketdi. Viloyat ruhoniylari orasidan yirik ilohiyotchilar va islom targʻibotchilari paydo boʻldi. Islom tarixida 9-asr hadislar toʻplamlari (Muhammad paygʻambarning xatti-harakatlari va soʻzlari haqidagi anʼanalar) yaratilish davri hisoblanadi. O‘sha asrdagi islom olamida barcha hadislar tanqidiy tahlildan o‘tkazilib, ulardan sahih, ishonchlilari alohida ajratilib, shubhalilari chiqarib tashlandi. Hadislarni tizimlashtirish bilan muhaddislar (jamlovchilar) shug'ullanganlar. Bular eng malakali va obro'li ilohiyotchilar edi. Ta’kidlash joizki, ularning ko‘pchiligi Markaziy Osiyodan bo‘lgan. Ayniqsa, Imom al-Buxoriy va Muhammad at-Termiziyni ajratib ko‘rsatamiz.
Al-Buxoriy U yoshligidan islom diniga chuqur qiziqish bildirgan, arab tilini o‘rgangan, 16 yoshida onasi bilan birga muqaddas qadamjolar – Makka va Madinani ziyorat qilgan, Damashq, Qohira, Basra, Bag‘dodda ilohiyot ilmini o‘rgangan. U hamma joyda hadislarni o‘rgandi, tanlab oldi, tizimlashtirdi, ularning sahihligi yuzasidan malakali munozaralar olib bordi. Nishopur shahridagi hadis madrasasida besh yil muallimlik qildi. Umrining asosiy asari 7275 ta hadisdan iborat. O'shandan beri 12 asrga yaqin vaqt o'tdi, ammo musulmon olamida Imom al-Buxoriy asari Qur'ondan keyingi eng muhim manba hisoblanadi. Yana bir hadislar kitobining tuzuvchi-yig'uvchisi Abu Iso Muhammad at-Termiziy edi.Boshlang‘ich ta’limni Termizda olgan. Keyin Sharqning ko'plab shaharlarida o'z bilimini to'ldirdi. Islom olamida u tuzgan hadis kitobi eng nufuzlilaridan biri hisoblanadi. At-Termiziy ham hadislarning bir qancha tafsirlarini, jumladan, “Payg‘ambarning asosiy fazilatlari” asarini yozgan.
Har ikki muhaddis – Al-Buxoriy va at-Termiziyning asarlari bugungi kunda islomni o‘rganuvchilar uchun bebaho manba hisoblanadi.
Islom dinida ham boshqa e’tiqodlarda ham turli oqimlar, diniy-tasavvufiy va ratsionalistik oqimlar vujudga kelgan. Bulardan eng keng tarqalgani so'fiylik edi. U 9-asr boshlarida Arabistonda paydo boʻlgan va birinchi soʻfiylar Bagʻdodiy as-Sariy, as-Sa-katiy va Hasan Tonuhiylar edi. Bu ta'limotning mohiyati Tabiatdagi hamma narsa Ilohiyning yaratilishi, hamma narsa Uning ruhi bilan to'yinganligini ta'kidlash edi. Inson Taoloning oxirgi, eng mukammal ijodidir va shuning uchun u Ruhni Haqiqat bilan birlashtirishga intilishi kerak (va Haqiqat Xudodir)⁴.
Tasavvuf jamiyatdagi ochko'zlik va shafqatsizlikni, firibgarlikni qoralashdan kelib chiqqan. U zohidlik talablariga javob beradi, keyingi dunyoda yaxshilik uchun germitik hayot tarzini olib boradi, faqat o'z mehnati bilan yashashga, har narsada pok va halol bo'lishga intiladi. Tasavvufda turli xil g‘oyalar va oqimlar mavjud. Ularning har birining targ'ibotchilari o'zlarining alohida maktablarini yaratdilar.
Oʻrta Osiyoda 11-asrning 2-yarmi va 12-asr boshlarida soʻfiylik tarqaldi. Bu oqimning asoschisi mutafakkir Yusuf Hamadoniy edi. Marv va Buxoroda bir qancha maktab va madrasalar qurib, u yerda o‘z qarashlarini targ‘ib qilgan. Yana bir yo‘nalish uning shogirdi Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy nomi bilan bog‘liq edi .Ularning ta’limoti halol mehnatga, ijodkorlikka, turli hunarmandchilikka chorlagan, bunday istak Haq taoloning talabi ekanidan dalolat bergan. Oʻz vaqtida u ijtimoiy fikr, adabiyot va sanʼat taraqqiyotida ilgʻor rol oʻynadi.
Mintaqadagi so‘fiylik oqimlaridan biri Ahmad Yassaviy va uning izdoshlari maktabi edi. Ahmad Yassaviy Toshkentdan uncha uzoq boʻlmagan Sayramda tugʻilib, erta yetim qolgan, bobosi qoʻlida tarbiyalangan. 23 yoshida Buxoroga kelib, madrasada Hamadoniy maktabida tasavvuf ilmini tahsil oladi. Keyin u ko'plab shogirdlari orasida yangi ta'limotni targ'ib qildi. U uzoq umr ko'rgan - ba'zi manbalarda 125 yil, ba'zilarida 133 yil.
Ahmad Yassaviy hazrat taoloni ulug‘lagan she’rlar yozgan. Uning eng mashhur asari «Hikmatlar» («Hayot hikmatlari») bo‘lib, u kishilarni axloqiy tarbiyalashda muhim o‘rin tutgan va o‘ynamoqda. “Yassaviy” ta’limoti ko‘p asrlar davomida ma’naviyat manbai bo‘lgan o‘ziga xos zohidlik maktabini yaratdi. Xivada tavallud topgan Najmiddin Kubro (1145-22-yillar)
ning ham barcha faoliyatida islom dinining ma’naviy qadriyatlarini o‘rganish va targ‘ib qilish asosiy o‘rin tutgan . Ma’naviy bilim izlab Misrga boradi _va u yerda taniqli olimlardan so‘fiylik asoslarini o‘zlashtiradi. yashagan _{_}Tabriz va boshqa shaharlar. Qaytib, Xorazmda o‘zining “Kubraviya” nomli maktabini yaratadi. Bu ta’limot hadislar va shariat qonunlariga asoslanib, o‘z vaqtida Xuroson, Movarounnahr, Hindiston va Sharqning bir qator boshqa mamlakatlarida keng tarqalgan.
Chingizxon bosqini natijasida sodir boʻlgan fojiali voqealar Kubroning oʻlimiga olib keldi. Yetmish yoshli Kubro bosqinchilarga qarshi kurashga boshchilik qilgan va Urganch qamalida halok bo‘lgan. Mo‘g‘ullar shu qadar g‘azablanganki, uning tanasi parcha-parcha bo‘lib, sochilib ketgan.
Najmiddin Kubro asarlari arab, fors, turkiy va boshqa tillarga tarjima qilingan. Uning shogirdlari “Kubraviya” ta’limotini musulmon dunyosining ko‘plab mamlakatlarida yoyishgan. Uning g‘oyalari bugungi kunda ham qator Sharq mamlakatlarida e’tirof etilgan.
Tasavvufning yana bir yirik vakili ediBahouddin Naksh-band (1318 - 1389). Asl ismi Muhammad ibn Burxoniddin al-Buxoriy boʻlib, Buxoro shahrida hunarmand oilasida tugʻilgan. Uning ta'limotining zamirida ixtiyoriy ravishda kamtarona, bema'niliksiz, doimo jismoniy mehnat bilan yashashga intilish yotadi. Naqshbandning qarashlari boshqa bir qator so‘fiylarnikidan ko‘ra ko‘proq optimistik bo‘lib, u haqiqiy hayot ne’matlaridan bahramand bo‘lishni maslahat bergan, mehnatga, ilmga chorlagan. “Naqshbandiya” ta’limoti o‘sha asrlarda nafaqat Moverannahrda, balki Afg‘oniston, Hindiston, O‘rta va Yaqin Sharqning boshqa mamlakatlarida ham keng tarqaldi. Bu ta’limot Jomiy, Navoiy, Bobur va boshqa atoqli shaxslar tomonidan yuksak baholangan.
Islom dini odamlarning iymon-e’tiqodini mustahkamlash, ularni poklash va yuksaltirish, ularga hayot sinovlari, turli muammo va mashaqqatlarni yengib o‘tishga kuch-g‘ayrat bag‘ishlashiga o‘sha asrlarda ko‘plab munosib insonlar haqli ravishda amin edilar.