Mavzu: O'rta osiyo xalqlari tarixida IX-XII asrlarda yuz bergan uyg'onish davri. Mundarija

1.2. IX - XII asrlarda fanning gullagan davri
IX-X asrlarda sezilarli muvaffaqiyatlar fanga, ayniqsa, aniq fanlar sohasiga yetib keldi².
Xalifalikning yangi hokimiyatlari (abbosiylar sulolasi) ma’rifat va ilm rivojiga homiylik qila boshladilar. Davlatning yangi poytaxti Bag‘dod nafaqat siyosiy, balki ilmiy markazga ham aylanadi. Xalifa Xorun ar-Rashid (786-809), uning o'g'li al-Ma'mun (813-833) Bag'dodga turli mamlakatlardan, xususan, Hindiston, O'rta Osiyo, Eron, Iroq va Suriyadan olimlarni taklif qildilar. Qisqa vaqt ichida bu yerda turli fan sohalarining 300 dan ortiq izlanuvchan tadqiqotchilari to‘plandi. Ular arab olimlari bilan birgalikda ulkan foydali ishlarni amalga oshirdilar.
Xalifalik poytaxtida “Bayt ul-hikma” (“Hikmatlar uyi”) tashkil etilgan. Bu muassasa mohiyatan Fanlar akademiyasi vazifasini bajargan. Uy kutubxonasida hind, yunon, xitoy, arab, fors tillarida yozilgan 400 ming jilddan ortiq qoʻlyozmalar mavjud edi. Akademiyada ikkita rasadxona ishlagan (Bag‘dod va Damashqda).
Bu yerda jiddiy ilmiy izlanishlar olib borildi, aniq fanlar sohasida muhim kashfiyotlar qilindi. Aytish joizki, Akademiyada faoliyat ko‘rsatgan ko‘plab olimlar O‘rta Osiyodan bo‘lgan: bular, avvalambor, al-Xorazmiy va al-Farg‘oniy kabi atoqli matematiklar edi.
Muhammad al-Xorazmiy(783-850) o'z vatanida boshlang'ich ta'lim olib, turli fanlarni, ayniqsa amaliy ahamiyatga ega bo'lgan fanlarni qunt bilan o'rgana boshladi. Yangi bilim va adabiyot izlab Xorazmiy Bag‘dodga yetib keldi. Bu yerda u akademiya rasadxonasidagi ishlarga rahbarlik qildi, aniq fanlar bo‘yicha noyob asarlar yaratdi. Uning yigirmadan ortiq asarlaridan faqat o‘ntasi bizgacha yetib kelgan.
Al-Xorazmiy algebra fanining asoschisi hisoblanadi. Matematikaning bu boʻlimining nomi uning “Kitob al-jabr va muqobala” (“Qayta tiklash va ziddiyatlar kitobi”) asaridan olingan. Al-Xorazmiy nomining oʻzi matematikada “algoritm” (masalani yechishning maʼlum bir usuli) atamasi koʻrinishida saqlanib qolgan. Xorazmiyning lotin tiliga tarjima qilingan “Astronomik jadvallar”, “Quyosh soati haqida risola” va boshqa asarlari Sharq va Gʻarb mamlakatlarida oʻrta asrlar ilmiy tafakkurining rivojlanishiga samarali taʼsir koʻrsatdi.
Yana bir buyuk qomusiy olim Ahmad Farg‘oniydir.(797-865) fan olamida birinchi navbatda yirik astronom, matematik va geograf sifatida tanilgan. Farg‘ona vodiysida dehqon oilasida tug‘ilgan, Marvda o‘qigan, Xorazmda yashagan, Bag‘dod va Damashqda ishlagan. Farg‘oniy Damashq rasadxonasida ilmiy ekspeditsiyalar, xususan, Suriya shimolidagi Sinjar cho‘lida yer meridianining bir daraja uzunligini aniqlash maqsadida ilmiy ekspeditsiyalar tashkil qilgan. Al-Farg'oniy tomonidan amalga oshirilgan meridian yoyi o'lchovlari Yer sharining o'lchamini aniqlashga yordam berdi va Ptolemey ta'limotiga asoslanib, dunyo xag'ini sezilarli darajada takomillashtirishga yordam berdi.
Al-Fargʻoniy oʻzining “Osmon harakati va yulduzlar haqidagi fanlar toʻplami” kitobi bilan keng tanildi. Al-Farg‘oniyning “Yer yuzida ma’lum bo‘lgan mamlakatlar va shaharlarning nomlari, shuningdek, ularning iqlimiy xususiyatlari” asari ham qiziqish uyg‘otadi.
Al-Farg‘oniy asarlarining aksariyati hozirgi zamon tillariga tarjima qilinmagan, aftidan, bu hali amalga oshirilishi kerak. Lekin uning asarlarining qoʻlyozmalari koʻplab mamlakatlarning yirik shaharlari, xususan, Berlin, London, Mashhad, Parij, Tehron, Qohira, Patna, Rampur va boshqalar kutubxonalarida avaylab saqlanmoqda. Abu Nasr al-Forobiy ( 873-950 )
ijtimoiy fanlar rivojiga katta hissa qo'shgan. ). Abu Nasr Sirdaryo bo‘yida, Farob hududida tug‘ilgan. U erda u boshlang'ich ta'limni oldi. Keyin Shosh, Samarqand, Buxoro va Eronning bir qator shaharlarida takomillashgan. U yoshligidanoq tillarni qunt bilan o‘rgangan. Zamondoshlarining guvohlik berishicha, u bir necha o'nlab tillarni, jumladan klassik yunon va lotin tillarini yaxshi bilgan.
Forobiy Aristotelning “Metafizika”, “Etika”, “Ritorika”, “Sofistika” va boshqalar asarlarini sinchiklab oʻrganib, batafsil sharhlar yozgan.Uning fan tarixi oldidagi muhim xizmatlaridan biri “Aristotelning falsafiy merosini asrab-avaylash
va qayta qurishdir. antik davr".
Al-Forobiy falsafiy she’rlar yozgan, yaxshi musiqashunos edi. U ko‘p jildli “Musiqa haqida buyuk risola”, “Musiqa haqida so‘z”, shuningdek, “Ritmlar tasnifi to‘g‘risida kitob”ga ega. Sharqning Ibn Sino, Beruniy, O. Xayyom, Jomiy kabi buyuk aql egalari uni o‘z ustozi va ustozi deb bilishgan. Zamonaviy tadqiqotchilar al-Forobiy asarlari Yevropa Uyg'onish jarayonida katta rol o'ynaganini ta'kidlaydilar.