Mavzu: O`zbek orfografiyasi va uning boshlang`ich ta’lim dasturi hamda darsliklarda aks etishi, o`rgatishga tavsif

Sinfdan tashqari o„qish va nutq o„stirish
Sinfdan tashqari o‗qish mashg‗ulotlari uchun sinf kutubxonasini tashkil 
qilish. Sinfdan tashqari o‗qish uchun hajm va mazmun jihatidan 1-sinf alifbe 
davri uchun mos ertak, hikoya, masal kabilarni to‗g‗ri tanlash. 
O‗quvchilarni sinfdan tashqari o‗quv materiali bilan tanishtirishda ifodali,
jonli nutq sharoiti, pedagogik mahorat va artistlik ko‗maklarini uyg‗un qo‗llash. 
Sinfdan tashqari o‗quv mashg‗ulotlarida o‗quvchilarning ota- ona yoki
tarbiyachi ko‗magida o‗rgangan ertak, hikoya, hadis va she‘rlaridan namuna
aytib berishlari, uyda bolani kitobxonlikka havas uyg‗otuvchi muhit yaratishga
erishish. 
O„zbek tilining tovush tizimi va yozuvi. Savod o‗rgatish analitik-sintetik 
tovush metodiga asosan olib boriladi. So‗z bo‗g‗inga bo‗linadi, bo‗g‗indn kerakli - 
o‗rganilayotgan tovush ajratib olinadi, tahlil qilinadi, o‗rganilayotgan harf bilan 

---

16 
sintezlanadi, shu asosda harf va butun o‗qish jarayoni o‗zlashtiriladi.Bunda o‗zbek 
tili grafik tizimi, tovushlarni yozuvda belgilash xususiyatlari hisobga olinadi. 
Savod o‗rgatishda o‗zbek tili grafik tizimining quyidagi xususiyatlarini 
hisobga olish muhim ahamiyatga ega: 
№ XUSUSIYATLAR 
O‗ZIGA XOSLIKLARI 
MISOLLAR 
1. Tovush-harf 
bilan 
tanishtirish 
unlilardan 
boshlanadi. 
6 ta unli fonema bor. 
E,o,a,u,i,o‗ 
2. Undoshlarni 
o‗rgatishda 
ham 
muayyan 
tartibga, 
talabga asoslaniladi. 
24 ta undosh tovush bor. 
Yozuvda 23 ta harf bilan 
ifodalanadi: 
3 
tasi 
harf 
birikmasi, 21tasi yakka harf.
B,d,f,g,j,k,l,m, 
n,p,q,r,s,t,v,x,y,z, 
g‗,sh, ch, ng. 
Davlat ta‘lim standarti asosida o‗quvchilar orfografiyadan egallashi lozim 
bo‗lgan bilim, ko‗nikma va malakalar. 
Umumiy o‗rta ta‘limning davlat ta‘lim standarti o‗quvchilar umumta‘lim 
tayyorgarligiga, saviyasiga qo‗yilgan majburiy minimal darajani belgilab berdi. 
Boshlang‗ich sinflarda o‗quvchilar ona tili bo‗yicha quyidagi bilim, ko‗nikma 
va malakalarni egallashlari shart: 
O‗quv yili davomida 1–sinf o‗quvchilari quyidagilarni bilishlari lozim: o‗zbek 
alifbosidagi harflar nomini, unli va undosh tovushlarning belgilarini, jarangli va 
jarangsiz undosh tovushlarni, bo‗g‗in ko‗chirish qoidalarini. 
O‗quvchilar quyidagilarni uddalay olishi kerak: matnni sinf taxtasi va 
darslikdan orfografik hushyorlik qoidalariga rioya qilgan holda chiroyli, to‗g‗ri 
ko‗chira olishni, talaffuzga mos bo‗lgan 25-30 so‗zli matnni harf va bo‗g‗inlarni 
tushirib qoldirmay, oshiqchasini qo‗shmay, o‗rin-tushuncha beriladi va bu haqdagi 
badiiy boshqa matnlarni o‗qish tavsiya etiladi. 

---

17 
1.2. 1-SINF ONA TILI DARSLARIDA CHIROYLI YOZUV 
DAQIQALARINI O`TKAZISHNING PSIXOLOGIK VA MЕTODIK 
ASOSLARI 
Orfografik malaka - murakkab malaka. U o‗z ichiga yozuv, so‗zning tovush 
tomonini tahlil qila olish ko‗nikmasi, grammatik bilim asosida orfogrammani 
tanish, unga kеrakli qoidani tadbiq etish va, nihoyat, bu orfogrammani to‗g‗ri 
yozishni oladi. 
D.V.Bogoyavlеnskiy orfografik malaka shakllanishidagi murakkab psixologik 
vaziyatlarni taxlil qilib, muayyan tilning uziga xos xususiyatlaridan kеlib chiqib, 
jumladan, to‗g‗ri yozuvga asos bo‗ladigan orfografik assotsatsiya strukturasini 
bеlgilaydi. Masalan, u orfogrammani eshitish va artikulyatsiya orqali idrok qilish - 
ko‗rish tasavvuri - yozuv rеaktsiyasi, morfеmalarni eshitish va artikulyatsiya orqali 
idrok qilish - ma'nosi va grammatik moxiyat - ko‗rish tasavvuri - yozuv 
rеaktsiyasi, so‗zni eshitish va artikulyatsiya orqali idrok qilish - uning ma'nosi va 
ko‗rish orqali hosil bo‗lgan tasavvur -yozuv rеaktsiyasi kabilarni fonеtik, 
morfologik va traditsion yozuvga mos holatlar, dеb qayd qiladi. 
Orfografiya o‗qitishda psixologik asoslar masalasiga L.V.Zankov jiddiy 
e'tibor bеrgan. U o‗zining ekspеrimеntal ta'limida o‗quvchilarning to‗g‗ri yozuvni 
egallashdagi 
individual 
farqlarni 
hamda 
ularning 
umumiy 
rivojlanish 
xususiyatlarini hisobga olish masalasini qo‗yadi. Olim o‗z asarlarida hali 
o‗rganilmagan imlo qoidalariga oid orfogrammani matnlarni yozdirish natijasida 
o‗quvchilarning shaxsiy individual xususiyatlarini tahlil kilib, ta'limda bolaning 
umumiy rivojlanishini hisobga olish tеndеntsiyalarini bayon etadi.
O‗qish va yozish ko‗nikmasi takomillasha borib, malakaga aylantiriladi. 
Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha bora takrorlanishi lozim. 
Yozish malakasida o‗quvchi ruchkani qanday ushlash, qanday yurgizish haqida 
o‗ylab o‗tirmay, so‗z va gaplarni yoza boshlaydi. Demak, o‗qish va yozish 
malakasi harakatning o‗ylab o‗tirmay amalga oshirilish jarayonidir. Malaka 

---

18 
o‗qitishning keyingi bosqichlarida mustahkamlanib, avtomatlashish darajasiga 
yetkaziladi.